الگوهای مناسب شهرنشینی

مهاجرت روستاییان به شهرها، پدیده‌ای اجتماعی است كه در همه شهرهای جهان اتفاق افتاده و باعث رویدادهای محوری در تاریخ بشر شده است.
در سال ۱۹۰۰، بیشتر جمعیت جهان در روستاها زندگی می‌كردند و تنها ۱۰درصد جمعیت در شهرها بودند. سال آینده، یعنی سال ۲۰۰۷، بنابر پیش‌بینی تقسیمات منطقه‌ای سازمان ملل، برای اولین بار در تاریخ بشر، شهرنشینی بیش از روستانشینی خواهدشد و جمعیتی حدود ۱۰میلیون نفر، در ابرشهرها زندگی خواهند كرد.
رشد بی‌سابقه ابرشهرها كه در حال حاضر شمارشان به ۲۰ رسیده است، مشكلات اجتماعی و محیطی زیادی با خود همراه داشته است. تنها دو درصد سطح زمین را شهرها اشغال كرده‌اند، اما مصرف‌كننده سه چهارم منابع طبیعی سالانه هستند و در سال، میلیون‌ها تن زباله و گازهای گلخانه‌ای نیمه‌تجزیه شده تولید می‌كنند و مواد سمی فراوانی را وارد رودخانه‌ها می‌كنند.
شهرنشین‌ها، برای تولید غذا، چوب و كاغذ مورد نیازشان، آسیب‌های جبران‌ناپذیری به ذخایر آب، خاك و جنگل‌ها وارد می‌كنند. برای مثال، در لندن، برای تامین منابع مصرفی مردم، فضایی برابر با ۱۲۵ میلیون برابر ساكنان شهر لازم است. اگر به ابرشهرهای اروپایی به اندازه ابرشهرهای آمریكایی اجازه توسعه و ترقی داده شود، آسیب‌های ناشی از آن فاجعه‌آمیز خواهدبود.
● زندگی در شهرهای جدید
دانشمندان محاسبه كرده‌اند كه در تقسیمات اكولوژیكی، سهم هر نفر از منابع زمین حدود ۸/۱ هكتار خواهدبود. امروز سهم مناطق روستایی در این تقسیمات اكولوژیكی، ۶/۱ هكتار، در شانگهای هفت هكتار و در نواحی آمریكا حدود ۷/۹ هكتار است.
بازگرداندن جمعیت جهان به مناطق روستایی اختیاری نیست. استانداردهای زندگی مدرن، به این معنی است كه میان روستانشینان و شهرنشینان تفاوت آن‌چنانی وجود ندارد. تقسیم سیاره به قطعه زمین‌های كوچك كه مردم بتوانند در آن‌ها خودكفا زندگی كنند، فجایع فراوانی به بار خواهدآورد.
اگر ما واقعا در صدد حفاظت از آن‌چه در طبیعت به جای مانده هستیم، باید برای بهبود كیفیت زندگی ملت‌های در حال توسعه، به فكر ایجاد گونه جدیدی از شهرها باشیم. اندازه یك شهر، مقیاس اقتصادی تولید انرژی، بازیافت و حمل و نقل عمومی را در آن شهر معین می‌كند. شهرهای جدید، حتی می‌توانند نیازهای خود را نیز برطرف كنند.
اگر شهرها انگل‌های جهان نشوند،‌ می‌توانند زندگی قابل دوامی را برای جمعیت رو به انفجار جهان ایجاد كنند،‌ این مهم زمانی اتفاق خواهد افتاد كه این شهرها درست ساخته شده باشند.
خوشبختانه ‌دولت‌ها، برنامه‌ریزان، معماران و مهندسان با این نظریه به ایده‌های تازه‌تری دست یافته‌اند و در فكر راه‌های جدیدی برای ایجاد ابرشهرهای سبز هستند. شیوه‌های آن‌ها بر پایه دو اصل اساسی قرار دارد: بازیافت هر آن‌چه ممكن است و كاهش استفاده از ماشین تا حد ممكن؛ بنابراین تاكید آن‌ها بر گسترش ساختارهای انرژی كارآمد و افزایش استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی است.
آن‌ها هم‌چنین در صدد طراحی دوباره سازمان شهرها برای ایجاد كار و ایجاد مناطق مسكونی بیشتر هستند. این‌بار مسوولان معتقدند كه این كار از جداسازی شهرها به مناطق مسكونی، تجاری و صنعتی مطمئن‌تر است.
طرح‌های بزرگ، هنوز روی كاغذ هستند. اما شهرهای بسیاری، هم‌اكنون دارای پروژه‌های اكوزیستی هستند. برای مثال، در خانه‌های نوساز «ملبورن» كه هزینه ساخت آن‌ها حدود ۵۰میلیون دلار استرالیا (۴۰میلیون دلار آمریكا) است، باغ‌های معلق، توربین‌های آبی و سلول‌های خورشیدی به‌كار رفته‌اند.
این توربین‌ها و سلول‌های خورشیدی، حدود ۸۵درصد الكتریسیته مورد استفاده در ساختمان‌ها را تامین می‌كنند. از طرفی، آب باران در سقف خانه‌ها ذخیره شده و حدود ۷۰درصد آب مصرفی خانه‌ها را تامین می‌كند. در «برلین» آلمان،‌ پارلمان جدیدالتاسیس «ریچ اشتگ» با استفاده از سوخت‌های طبیعی، هم‌چون كربن و روغن‌های گیاهی، ۹۴درصد انتشار دی‌اكسیدكربن را كاهش داده است.
در «سن‌دیه‌گوی» كالیفرنیا، ‌با كاهش استفاده از كامیون، مقدار متان در شهر، به طور فاحشی كاهش یافته است. در استرالیا، ‌حدود ۱۵۰۰ دوچرخه، اطراف حومه «وینا» بین مردم توزیع شده است. شهر «ری‌جاویك» در ایسلند، از اولین مصرف‌كنندگان وسایل حمل و نقل هیدروژنی است و در «شانگهای» دولت با استفاده از یارانه نصب پنل‌های سقفی، ‌حدود صد هزار پنل خورشیدی در سقف خانه‌ها تعبیه كرده است. در حال حاضر، در چندین شهر چینی ‌پروژه اكو ـ شهر مورد آزمایش قرار گرفته است.
● الگوهای شهرنشینی
متاسفانه در صد سال گذشته توسعه شهرها روند اشتباهی را در گسترش خود طی كرده است. طراحان شهرها، طوری شهرها را ساخته بودند كه گویی، منابع زمین پایان‌ناپذیرند و مواد زاید، مشكل خاصی برای جهان ایجاد نخواهند كرد.
بدتر آن‌كه، بنای شهرها ‌بیش از بهره‌وری انسان،‌ بر پایه ماشین‌ها بود.پیشرفته‌ترین كشور در ساختار نوین شهری، ‌آمریكاست. در این كشور،‌ معمارانی هم‌چون فرانك‌لیوید، طرح كلی‌ای از شهرهای مدرن آماده كرد. امروز، این طرح تبدیل به الگویی جهانی شده كه از شهرهایی مانند «میلتون» انگلستان ‌تا شهرهایی در برزیل از آن استفاده می‌كنند.
پروفسور «پیتر هال» از دانشگاه لندن می‌گوید: «نسل گذشته سازنده‌های شهرها،‌ علاقه فراوانی به ماشینی كردن جامعه داشته‌اند. آن‌ها گمان می‌كردند كه زندگی اجتماعی به پایان رسیده و مردم علاقه خود را برای ایجاد مناطق محلی از دست خواهند داد.
این عقیده، بار اول توسط پروفسور «كریستوفر الكساندر» از دانشگاه كالیفرنیا در دهه ۱۹۶۰، استقبال شد. پروفسور الكساندر معتقد بود هنگامی كه دوستان در نزدیكی ما زندگی نمی‌كنند،‌ زندگی نه تنها بیهوده،‌ بلكه خفقان‌آور خواهد بود. اما اردوگاه‌های نظامی نیز برای ایجاد نظم و انضباط ساخته شده‌اند. شهرهایی كه در آن‌ها دوستان در كنار هم زندگی می‌كردند، انعطاف‌پذیری كمتری داشتند و همین باعث نارضایتی ساكنان این‌گونه شهرها بوده است.
در نتیجه ‌با فلسفه «مناطق نظامی» الكساندر، بسیاری از شهرها، به‌خصوص شهرهای آمریكایی، ‌تبدیل به مناطقی غیرقابل تحمل برای زندگی شدند. در این‌گونه شهرها مردم مجبور بودند برای رسیدن به آرزوی آزادی خود،‌ تكیه بر ماشین‌های دودزا كنند. «مایكل بتی» از دانشگاه لندن معتقد است كه شهرها هیچ‌گاه براساس طرح شهرسازی توسعه نیافته‌اند و همین دلیل اصلی ناموفق ماندن طرح‌های بزرگ بوده است.
بهترین كاری كه طراحان شهرسازی می‌توانند بكنند، تغییر بعضی نكات كلیدی است و باقی را باید به طبع بشر و نیروهای تعیین‌كننده بسپارند.
در حال حاضر، طراحان و معماران معتقدند كه در درجه اول باید شرایط اجتماعی و محیطی شهرها را بهبود داد و سپس به فكر كاهش استفاده از ماشین بود. آن‌ها می‌گویند كه ماشین‌های هیدروژنی و ماشین‌هایی كه با جریان برق كار می‌كنند و هیچ‌گونه مواد سمی از خود به جای نمی‌گذارند، ‌برای جامعه امروز كافی نیستند؛
هنوز در شهرها به خیابان‌های فراوان، آزادراه‌ها و پاركینگ‌های شهری نیاز هست. آن‌چه هم‌اكنون اهمیت دارد،‌ بررسی شكل‌گیری شهرهای جدید و چگونگی توسعه آن‌هاست. اولین راه ممكن و موثر برای كاهش اتومبیل‌ها در شهر، ساخت شهرها به‌گونه‌ای است كه مردم بتوانند با وسایل حمل و نقل عمومی، به‌راحتی خود را به محل كارشان برسانند.
در بسیاری از كشورها ‌این طرح در حال اجراست. بعضی طراحان معتقدند كه با زندگی در ساختمان‌های بلند و شهرهای تازه‌ساز، دسترسی مردم به فضای سبز كمتر و كمتر خواهدشد.
آن‌ها معتقدند مردم برای یك زندگی سالم و شاد، نیاز به فضای سبز و طبیعت دارند. در حال حاضر، ‌عقیده این دسته از طراحان موجب ایجاد بحث‌هایی با طراحان نواندیش شده‌است. اما آیا به‌راستی زندگی اكولوژیكی جدید با شاد و سلامت بودن مردم در تناقض است؟
پس از تحقیقی گسترده، «پیتر نیوس» و «جف كن ورتی»، گفتند كه پاسخ این سوال «نه» است. «نیوتن» و «كن‌ورتی» ثابت كرده‌اند كه با افزایش ساخت شهرهای متراكم (شهر‌هایی به سبك جدید)، میزان انرژی مصرفی اتومبیل‌ها، كاهش می‌یابد. با این حال، آن‌ها صدردرصد نیز با متراكم كردن كامل شهرهاموافق نیستند.
بنابرگزارش این دو محقق، انرژی مصرفی در حمل و نقل شهرهای در حال توسعه مانند «هوستون»، به مراتب بیشتر از انرژی مصرفی در حمل و نقل شهرهایی با معماری كم‌ارتفاع مانند «لندن» و «كپنهاگ» است. اما با متراكم شدن هرچه بیشتر شهرها، با مشكلات متفاوت دیگری روبه‌رو می‌شویم.
شهرهای متراكم، هوا را گرم‌تر از معمول می‌كنند، چرا كه سنگ، بتون و آسفالت به مراتب گرما و انرژی بیشتری جذب می‌كنند و این در حالی است كه توانایی آن‌ها در انعكاس این گرما و انرژی، بسیار كم‌تر از منابع طبیعی هم‌چون سبزه، ‌آب و درختان است. این مواد مصنوعی، انرژی و گرمای جذب شده را در هنگام شب آزاد می‌كنند.
از طرفی، وسایل نقلیه، وسایل تهویه هوا و وسایل الكتریكی نیز گرما آزاد می‌كنند و ساختمان‌های بلند نیز از پراكنده‌شدن این گرما توسط باد جلوگیری می‌كنند. بنابراین، دمای هوای شهرها حدود یك درجه سانتی‌گراد در روز و شش درجه سانتی‌گراد در شب، گرم‌تر از هوای اطراف شهرها و روستاهاست.
هرچه شهری متراكم‌تر شود، این تاثیرات بیشتر می‌شود. در شهرهای بزرگ متراكم، با استفاده از وسایل تهویه هوا، هوای داخل ساختمان قابل تحمل می‌شود. در یك روز گرم، وسایل تهویه هوا می‌توانند از هر وسیله و ماشین دیگری انرژی بیشتری مصرف كنند.
مبارزه برای كاهش مصرف انرژی در بسیاری شهرها آغاز شده است.
معماران و طراحان سعی دارند با طراحی دوباره ساختمان‌ها، تابش مستقیم خورشید به داخل را كم كنند، وسایل تهویه را افزایش دهند و هوا را با كمك استفاده از فواره‌های آبی و استفاده از رنگ‌های روشن خنك‌تر كنند.
یكی دیگر از راه‌های كم كردن دمای هوا، كاشتن درخت در خیابان است. در طول روز، یك درخت می‌تواند چیزی حدود ۴۰۰ لیتر آب تبخیر كند و همین باعث خنك شدن هوا می‌شود. در «میامی»، محققان دریافتند كه در تابستان صورت‌حساب برق، در محل‌هایی كه بیش از ۲۰درصد درختكاری شده‌اند، ۱۰درصد كمتر از مناطق بدون درخت است.
● شهرهای كم‌مصرف
طراحان در پی كم‌كردن مصرف انرژی در شهرهای بزرگ هستند. آن‌ها در مطالعات وسیع خود، با حلبی‌آبادها روبه‌رو شده‌اند. با این‌كه حلبی‌آبادها ساخته دست مردم عادی و بدون هیچ‌گونه نظارت طراحان حرفه‌ای ساخته شده‌اند، اما نمونه كوچكی از شهرهای نوساز هستند.
حلبی‌آبادها هم بسیار متراكم هستند، اما خلاف شهرهای نوساز، كم‌ارتفاع‌اند. كوچه‌ها و خیابان‌های آن‌ها، بیشتر برای عبور پیاده‌ها مناسب است تا اتومبیل. از طرفی، ساكنان این حلبی‌آبادها، از مواد دورریز شهرهای بزرگ برای ساختن زندگی‌شان استفاده می‌كنند. به عبارتی، آن‌ها این مواد دورریز را بازیافت می‌كنند و این خود یكی از بزرگ‌ترین هدف‌های شهرهای نوساز است. درست است كه در این مناطق، مراتب بهداشتی و امنیتی زیادی وجود ندارد، اما تحرك و سرزندگی گمشده در شهرها را می‌توان به‌راحتی در این مناطق یافت.
طراحان گمان می‌كنند كه در كنار آشوب‌ها و ناآرامی‌های این حلبی‌آبادها، ‌می‌توانند چیزهایی پیدا كنند كه در ساخت زیربنای شهرهای نوساز مفید باشد. حتی شهرهایی كه بنای آن‌ها زیاد بلند نیست هم، می‌توانند متراكم شوند و زندگی بدون اتومبیل را تجربه كنند. هم‌چنین آن‌ها می‌توانند از انرژی ذخیره شده از این راه و بازیافت مواد دورریختنی در ساختن مواد مختلف از فاضلاب تا كاغذ ساندویچ استفاده كنند.
در كنار همه این‌ها، این شهرها باید طبق علاقه مردم ساخته شوند. راه‌حل مناسب برای ساختن شهرها بنا به علاقه مردم و متناسب با زندگی امروز، ‌این است كه مردم و اكولوژی با هم متصل شوند.

فرد پیدس- ترجمه زهرا بخشی

منبع : روزنامه همشهری