گذشته های نزدیک

جعفری قنواتی تاكنون بیش از هفتاد مقاله در این زمینه را در مطبوعات مختلفی چون كتاب ماه ادبیات فلسفه، كتاب ماه هنر، آدینه و كلك به چاپ رسانده است.
گفت وگوی ما با ایشان را بخوانید.
●●●
* جناب آقای جعفری، به عنوان اولین سؤال برای ما بفرمایید كه توجه و رویكرد به ادبیات عامه در دوران معاصر از چه زمان و توسط چه كسانی شروع شد؟
- پرداختن به مقوله فرهنگ و ادبیات عامه تا قبل از كارهای صادق هدایت به صورت جسته وگریخته انجام می شد، یعنی تعریف علمی نداشت.هدایت با نوشتن كتاب نیرنگستان گام مؤثری در این رابطه برداشت، یعنی بنا بر ارتباطات وسیعی كه در سراسر كشور داشت شروع كرد به جمع آوری باورها و متل های نقاط مختلف. پس می توان گفت كه رویكرد نو به ادبیات عامه توسط این نویسنده آغاز شده است. یكی از چهره های فرهنگی دیگر كه در این زمینه تلاش های زیادی كرد مرحوم صبحی است. آقای صبحی بر اساس همان چیزهایی كه هدایت جمع آوری می كرد برنامه ای رادیویی دایر كرد و بخش عظیمی از آن را به خواندن باورها و افسانه ها اختصاص داد.
* ظاهراً مرحوم انجوی هم در این رابطه فعال بوده است؟
- بله، اصلاً بخشی از كار اساسی با پایه های علمی در این رابطه را می توان به مرحوم انجوی نسبت داد. جالب است بدانید كه ایشان قریب به دویست هزار برگ سند از روستاها و شهرهای مختلف جمع آوری كرد كه نتیجه این تلاش كتاب های ارزنده ای چون قصه های ایران، دو جلد بازی های نمایشی و سه جلد روایت های شفاهی از داستان های شاهنامه تحت عنوان فردوسی نامه است. كاری كه استاد انجوی انجام دادند كاری است كه شاید در سراسر جهان بی نظیر باشد، كاری كه بنده در رابطه با شاهنامه انجام داده ام به نوعی پیروی از كار این استاد بزرگوار است. تلاشی كه ایشان با تعصب تمام به نتیجه رساند شاید در سراسر جهان بی نظیر باشد. یكی دیگر از كتاب های ماندگار این استاد تمثیل و مثل است.
* كتاب هایی كه در حوزه های بومی تألیف شدند چه طور؟ آیا می شود گزینه هایی مؤثر از آنها را به عنوان نمونه ذكر كرد؟
- بله، در این رابطه هم كارهای بسیار درخشانی به چاپ رسیده. اگر نمونه هایش را می خواهید می توانم به كتاب های «اسوتگون- افسانه های خور و بیابانك» ، «افسانه های اشكوربالا» ، «افسانه های سمندر چهل گیس» و چند كار دیگر اشاره كنم.
* وضعیت پرداختن به ادبیات و فرهنگ عامه در ایران امروز چگونه است؟
- در این باره باید بگویم كه متأسفانه تشكل منسجمی وجود ندارد، همان طور كه همه می دانند ایران یكی از مراكز مهم ابداع قصه و پل ارتباطی شرق و غرب بوده اما برای حفظ این حیثیت همیشگی هیچ پشتیبان جدی وجود ندارد. وقتی كه ما به گذشته های نه چندان دور نگاه می كنیم با پروژه های عظیمی چون تصحیح سمك عیار مرحوم استاد خانلری، تصحیح داراب نامه های بیغمی، طرطوسی و بختیارنامه توسط مرحوم استاد ذبیح الله صفا و تصحیح امیر ارسلان نامدار توسط استاد محجوب برمی خوریم، یعنی كارهایی كه فقط و فقط بر اساس تلاش های شبانه روزی و فردی شكل گرفته اند.
می خواهم این را بگویم كه حفظ و اشاعه این دستاوردهای فرهنگی نیاز به یك متولی دارد، یعنی همان چیزی كه جامعه كنونی ما فاقد آن است.
در چنین حالتی ما در وهله اول باید مشخص كنیم كه جایگاه فرهنگ ادبیات و فرهنگ عامه در كجای پیكره جامعه قرار دارد و مجموعه نظام آموزشی ما چه كارهایی برای رشد و تعالی این رشته می توانند انجام دهند.
* منظورتان آغاز یك سیستم آكادمیك است؟
- دقیقاً، این مسئله ای است كه به شدت به آن نیاز داریم، قشر جوان جامعه ادبی- فرهنگی ما باید با این موضوع گره بخورد، همان طور كه خودتان می دانید قصه ای چون سیندرلا بارها و بارها در ایران ترجمه و چاپ می شود، در حالی كه ما مشابه آن و حتی بالاتر از آن یعنی افسانه ماه پیشونی را داریم، افسانه ای كه تاكنون بیش از ششصد روایت از آن در دست است، منظورم این است كه نسل جوان ما به دلیل عدم آشنایی با فرهنگ و ادبیات عامه خودمان به آثار دیگران می پردازند و جمع وجور كردن این مسئله به عهده مسئولان فرهنگی است. ما نمی توانیم فقط و فقط از اساتیدی چون حسن ذوالفقاری انتظار داشته باشیم كه یك تنه با این مشكل درگیر شود.
* به تازگی كتاب هایی در رابطه با افسانه های عامه توسط چند چهره جوان منتشر شده. به نظر شما این گونه كارها را باید چگونه ارزیابی كنیم؟
- همان طور كه گفتم چون ما یك متولی خوب در این زمینه نداریم، بسیاری از افراد بنا به نوع حساسیت و سلیقه خود دست به كارهایی می زنند كه ریشه آكادمیك ندارند اما قابل احترام است. امروزه بسیاری از افراد در منطقه خودشان در این زمینه زحمت می كشند و اجزای فرهنگ عامه را جمع آوری می كنند.
من می گویم وقتی كه یك نفر با واكمن و دوربین شخصی اش راه می افتد و سعی می كند بخشی از هویت خودش را از خطر نابودی نجات دهد باید دستش را بوسید حتی اگر كار دندان گیری انجام ندهد.
بعضی از پژوهشگران بومی به صورت خودانگیخته كار می كنند كه در لابه لای كارهایشان خیلی موارد اصولی رعایت نمی شود اما تا همین جایش را هم باید به فال نیك گرفت. كار پرداختن به حوزه فرهنگ و ادبیات عامه یك كار تخصصی است اما وقتی كسی را نداریم كه حمایتمان كند باید به صورت شخصی عمل كنیم و این كار بالاخره اشكالاتی هم دارد.
* ظاهراً حرف های شما درباره آقای انجوی و اهمیت كار ایشان ناتمام ماند، اگر ممكن است در این فرصت توضیح بیشتری بدهید.
- بله، گفتم كه استاد انجوی اسناد زیادی را جمع آوری كرد كه بعدها بر اساس آنها كتاب های متعددی تدوین شد. قصه های ایرانی(چهار كتاب)، فردوسی نامه(در سه جلد) بازی های نمایشی، تمثیل و مثل و جشن ها و آداب زمستان(در دو جلد).
علاوه بر این احمد وكیلیان كه از همكاران نزدیك استاد انجوی بوده اند طی سال های اخیر بر اساس همین اسناد جلد دوم تمثیل و مثل، رمضان در فرهنگ مردم و هم چنین كتاب ارزشمند مثل ها و افسانه های ایرانی را تدوین و منتشر كرده اند. باید گفت كه این مجموعه كتاب ها را باید معتبرترین كتاب ها و اسناد منتشره درباره ادبیات شفاهی ایران به حساب آورد. كارهایی كه یكی از منابع اصلی اولریش مارزلف در طبقه بندی قصه های ایرانی بوده است. در اهمیت این اسناد هم چنین می توان به قضاوت داوران جایزه بین المللی ایتالیا در زمینه ادبیات شفاهی درباره كتاب متل ها و افسانه های ایرانی تألیف وكیلیان اشاره كرد كه از افسانه های این كتاب به عنوان ناب ترین موضوع ها، مضامین و شكل های ادب عامه یاد كرده و به همین دلیل جایزه ویژه ای به آن اهدا كردند.
* شما به عنوان دست اندركار فرهنگ و ادبیات عامه به عنوان نمونه چند چهره را می توانید معرفی كنید كه در چند دهه گذشته تأثیرگذار بوده اند؟
- طی چند دهه اخیر تعدادی از پژوهشگران ادب شفاهی كارهایی ارزنده انجام داده اند كه برخی از پی گیرترین آنها عبارتند از صادق همایونی، محسن میهن دوست و آقای پناهی سمنانی. این چهره هایی كه نام بردم با روش علمی به گردآوری، تدوین و تحلیل اجزای ادب شفاهی پرداخته اند.
* و حرف آخر
_ حرف آخر من این است كه بسیار متأسف می شوم وقتی می بینم در ریخت شناسی قصه های دنیا هیچ اثری از قصه های ایرانی نیست. كوتاه سخن این كه پرداختن به فرهنگ و ادبیات عامه نیاز شدید به حمایت دارد.

رسول آبادیان

منبع : روزنامه همشهری