کتاب مفهوم دیگری می گیرد

پشت میز کار خود روبه روی رایانه نشسته اید. پست الکترونیکی خود را بررسی می کنید. یکی از نامه های دریافتی شما چیزی بیش از یک نامه است. یک کتاب. می تواند شعر، قصه، مقاله یا هر نوع نوشتار دیگری باشد. در حافظه رایانه یا روی یک لوح فشرده ضبط اش می کنید. می توانید سرفرصت روی صفحه نمایشگر آن را بخوانید.
یا بخش هایی از آن را به دلخواه خود با چاپگر به کاغذ منتقل کنید. شما را نمی دانم اما بسیاری هنوز هم ترجیح می دهند نوشته ها را روی کاغذ بخوانند. «کتاب مهر» نوشته «کامران میرهزار» را از پایگاه اینترنتی «رها» دریافت کردم. «کتاب مهر» شعر است. تعدادی از شعرهای این کتاب الکترونیکی را در سال های گذشته با صدای شاعرش شنیده ام، بعضی را به صورت دست نویس روی کاغذ خوانده ام. حالا روی نمایشگر رایانه دارم ورق اش می زنم. مثل یک کتاب کاغذی.
طوری طراحی شده که ظاهری از کتاب را با خودش داشته باشد. می توان قطع کتاب را در یک حدود خاص تغییر داد. همین امر قطعیت ظاهر را که در هر کتابی وجود دارد به بازی می گیرد. کتاب های الکترونیکی تمام مراحل پیش از چاپ یک کتاب را در حروف نگاری و انتقال آن به یک برنامه رایانه ای از پیش طراحی شده خلاصه می کنند.
مشکلات پس از چاپ کتاب هم برای این کتاب ها صدق نمی کند. اگر به فضای اینترنت دسترسی دارید، این گونه کتاب ها را هم بدون رفتن به کتاب فروشی ها می توانید تهیه کنید. نشر و پخش یکی شده اند و این برای کتاب های شعر و قصه می تواند یک پیشنهاد جدید باشد.
لازم نیست به دنبال کتاب های پنهان شده در قفسه ها بگردیم. احتمالا با افزایش چنین کتاب هایی، بانک های اطلاعاتی هم برای آنها روی شبکه راه اندازی می شود. کتاب های الکترونیکی فاصله نوشته شدن تا خوانده شدن را کوتاه کرده اند. اما کار مهم تری را هم انجام می دهند.
مفهوم کتاب را، آنچه را که تا به حال از این مفهوم شناخته ایم، معلق می کنند و به تاخیر می اندازند. هر نوشته ای می تواند کتاب باشد. کافی است جایی در فضای مجازی شبکه ثبت شده باشد. با این حساب نام هایی که تا به حال نوشته های روی کاغذ را از هم متمایز می کردند، در فضای مجازی دچار هم آمیزی می شوند. یک کتاب چرا باید ظاهر یک کتاب را داشته باشد؟ یک روزنامه نمی تواند کتاب هم باشد؟ آن تلقی که این نام ها را از هم جدا می کند، حقیقتا برای همه، همواره وجود دارد؟
این کارکردها هستند که ظاهر و قالب ارائه نوشتارها را در عصر پس از «گوتنبرگ» پدید آورده اند. جنس کاغذ و قطع آن در روزنامه ها متناسب با کار آنها و سرعت تغییرشان بوده، حتی زمان باعث نامیده شدن نوشتارهایی مثل روزنامه، هفته نامه، ماهنامه و نام هایی از این قبیل شده است. اما امروز جنس همه نوشتارها در فضای الکترونیکی شبکه یکسان است. ممکن است مطالب در یک نشانی الکترونیکی براساس زمان تغییر کند اما نحوه ضبط آنها در حافظه رایانه یا لوح فشرده طبق یکی از روش های برنامه نویسی رایج انجام می شود و از این نظر تابعی از زمان نیست.
مفهوم «کتاب» پیش از عصر چاپ و پس از آن تغییر کرده است. پیش از عصر چاپ هر نوع ثبت شدنی بر هر ماده ای به شرط آن که نوشتار تلقی شده باشد، به این مفهوم منطبق می شده. بعد از اختراع ماشین چاپ و تاکنون «کتاب» حوزه خاص تری برای خود به وجود آورده.
از این پس در فضای شبکه و فضاهایی مجازی که در حال آزمایش کارآیی آنها هستند، باز هم این مفهوم تغییر خواهد کرد. باز هم با پرسش «کتاب چیست؟» مواجه خواهیم بود. اما سوال این است، اگر مفهوم کتاب حوزه خاص خود را نادیده بگیرد و هر نوشتاری را شامل شود، نامفهوم نمی گردد؟ وقتی همه چیز بتواند کتاب باشد، کتاب نمی تواند چیزی باشد. چیزی که می ماند متن های نوشتاری هستند، کتاب در حکم مرزهایی برای جدا کردن متن های نوشتاری از یکدیگر، ناپدید می شود. برای مثال به «وبلاگ»ها نگاه کنید. وبلاگ چیست؟
روزنامه، هفته نامه، یادداشت های شخصی، کتاب، مجله یا هر نام دیگر؟ پاسخ می تواند همه و هیچ کدام باشد. از سوی دیگر کتاب هایی چاپ می شوند که می توان آنها را مجموعه ای از یادداشت های روزنامه، هفته نامه و یا خاطرات روزمره دانست و آنچه که از آنها کتاب می سازد از هر نوع نوشتار دیگری هم می تواند کتاب بسازد.
«کشکول»ها کتاب هایی هستند که در ادبیات فارسی سابقه ای قدیمی دارند. بسیاری از «وبلاگ»ها و« وب سایت»ها نیز از شکل پیشنهادی «کشکول» متابعت می کنند. پس چاپ کتاب که به صورت معیار و مجوزی برای نویسنده نامیده شدن، درآمده، در حال بی اعتبار شدن است. بحث بر سر این نیست که نباید کتاب چاپ کرد، بحث بر سر این است که چاپ کتاب معیاری برای نویسنده بودن نیست. وقتی یک کتاب الکترونیکی را در فضای شبکه قرار دهید هم نویسنده اید.
تا وقتی که وبلاگ می نویسید، نویسنده کتابی بی پایان هستید که پایان آن را همیشه آخرین نوشته شما تعیین می کند.
«کتاب مهر» یک کتاب شعر است که با خواندن آن روی نمایشگر رایانه، مفهوم کتاب به پرسش کشیده می شود. این کتاب و دیگر کتاب های الکترونیکی همان طور که ذکر شد مشکلات قبل و بعد از نشر کتاب های چاپی را ندارند، اما لازم است از همه امکانات فضای مجازی در برنامه نویسی قالب آنها استفاده شود. سیالیت و دسترسی به صفحه ها و مکان های مجازی بیرون از یک کتاب الکترونیکی حداقل امکانی است که باید برای آنها در نظر گرفت.

محمد آزرم
http://tafavot.blogfa.com