نگاهی به کتاب «تاریخ در ترانه» نوشته محمداحمد پناهی سمنانی

در میان شاخه های متعدد فرهنگ و هنر مردم بی تردید ترانه های عامیانه یا ترانه های مردمی یكی از زیباترین ژانرهای ادبیات است؛ ژانری كه خاص یك ملت نیست، بلكه همه ملل به اشكال مختلف ترانه های خاص خود را دارند؛ اما ترانه ها بر اساس شرایط و موقعیت های خاص فرهنگی، اجتماعی، عاطفی-احساسی و حتی سیاسی شكل می گیرند. ترانه در حقیقت زمزمه های تنهایی، عشق ها، آرزوها و رویاهای بشری است. معمولا در بیشتر جوامع ترانه های عامیانه سراینده مشخصی ندارند، ولی در عین حال در میان عامه مردم از اقبال فراوانی برخوردارند. هر چه مردم به یك ترانه وابستگی و علاقه بیشتری داشته باشند، به همان نسبت آن اثر عمر بیشتری خواهد داشت. ترانه مثل هر اثری طول زندگی مشخصی دارد، آنچه كه سبب مانایی ترانه ها می شود دلبستگی و وابستگی عاطفی و احساسی مردم به آن است. عوامل دیگری چون زیبایی، فرم، فهم سریع و راحت و نوع ریتم و موسیقی آن بر پایایی آن تأثیر مضاعف دارد. ترانه ها معمولا از یك ساختار موسیقایی برخوردارند. شاید آنچه كه ترانه ها را از لحاظ شكلی با هم متفاوت می سازد كوتاهی و بلندی مصاریع و نظام موسیقایی آن است. در عین حال چون اغلب ترانه ها مصاریع كوتاه دارند و سرایندگان در استفاده از واژه ها سعی می كنند كوتاه ترین و تأثیرگذارترین را انتخاب كنند در نتیجه بهتر و سریعتر در ذهن شنوندگان می نشینند و همین امر نقش مهمی در حفظ ترانه ها خواهد داشت. پیشتر مهمترین جایی كه ترانه ها را در خود نگه می داشت و دیرتر فراموش می شدند افواه مردمی بود كه بدان عشق می ورزیدند، اما با گذشت زمان و تغییر ذائقه و سائقه مردم، ترانه های كهن گاهی پس می نشینند و جای خود را به چیزهای دیگر و یا نمونه های جدید می دهند كه در چنین شرایطی ترانه های كهن تر را فقط باید در تاریخ جست؛ این امر البته زمانی میسر است كه همه آنها یا برخی از این ترانه ها در تاریخ ثبت شده باشد. تردیدی نیست كه اگر در قرون گذشته، ابزاری وجود داشتند كه می توانستند به شكل مكتوب ترانه ها را حفظ كنند، امروز گوهرهای گرانبهایی از یادگارهای نیاكان ما در دست بود، ولی علاوه بر مولفه های فوق، گذر زمان خود بر سلامت و پایایی آن نقش ویژه ای دارد؛ با گذشت زمان و دگرگونی زندگی بشری و جایگزینی مولفه های جدید در ذهن و باور مردم، بسیاری از ترانه ها یا فراموش شدند یا برخی از ویژگی های آن تغییر كردند و یا آنكه بسیاری از ترانه ها بافتار واژگانی خود را از دست دادند. چون اكثر ترانه ها محصول شرایط موجودند، لاجرم برخی بعد از گذشت زمان فراموش می شوند و جای خود را به نمونه های جدیدتر می دهند، اما ترانه هایی كه در شرایطی خاص سروده شدند از ویژگی هایی برخوردارند كه گاهی آگاهی از آنها می تواند خواننده را با شرایط اجتماعی _ تاریخی پیدایی ترانه ای آگاه سازد. در ترانه ، گاه مكان ها، ماجراهای تاریخی، شخصیت ها از آدم عادی تا پادشاهان و قهرمانان و چهره های اسطوره ای و ملی وجود دارند كه هر كدام به نوعی استخوان بندی یك ترانه را تشكیل می د هند. در دهه های اخیر خوشبختانه تحول خوبی در زمینه حفظ آثار فرهنگی و فولكلور مردم صورت گرفته است و تحقیق و تتبع در این حوزه بخشی از دغدغه و دلمشغولی های پژوهشگران شده است. محققان بسیاری برای حفظ فرهنگ مردم و باورهای پیشینیان دست به تتبع و تحقیق زدند كه مهمترین نتیجه كار آنها جلوگیری از فراموشی آداب و هنر نیاكان ماست. آقای محمد احمد پناهی سمنانی از نویسندگان و محققان دلسوز و پركاری است كه سالها در حوزه فرهنگ مردم ایران قلم می زند و كارهای تحقیقی و پژوهشی وی از آثار خوب و ماندگار فرهنگ مردم است. وی پیش از این كتاب «ترانه و ترانه سرایی در ایران» را منتشر ساخت كه با گردآوری ترانه های اقوام مختلف ایران، گوشه های پنهان فرهنگ و سنن ایرانیان را بازنمایی كرد. وی پس از این اثر كتاب «تاریخ در ترانه» را كه به نوعی ادامه كار قبلی مولف است تدوین نمود كه البته تفاوت ماهوی با اثر قبل دارد. ترانه های این كتاب ترانه های تاریخی و تأثیرگذار در برهه هایی از تاریخ ایران زمین است. این كتاب كه به تازگی وارد بازار نشر شده است حاصل سالها تحقیق، پژوهش و كار میدانی است كه در نوع خود كاری ویژه و منحصر به فرد است. گرچه محققان دیگری در حوزه ترانه پژوهش هایی انجام دادند، اما اثر حاضر به یكی دیگر از وجوه ترانه می پردازد و آن وجهی است كه نشان های تاریخی _ اجتماعی و مبارزاتی مردم ایران در دوره های مختلف را در بر می گیرد؛ ضمن آن كه بسیاری از ترانه ها هم تاریخ تولد و شناسنامه مشخصی دارند و هم در برهه هایی از تاریخ مورد اقبال مردم قرار گرفتند. ترانه هایی كه هنوز بخشی از فرهنگ عامه مردم مناطق مختلف ایران محسوب می شوند. ترانه هایی كه در این مجموعه آمده است رخدادهای سیاسی و اجتماعی ایران در شعر عامیانه مردم كشور ما از آغاز شكل گیری حكومت در ایران تا سقوط سلطنت پهلوی را در بر می گیرد و در پایان به اشعاری كه در آغاز شكل گیری نهضت اسلامی مردم ایران علیه حكومت پهلوی در شهرهای مختلف خوانده می شد، ختم می شود. البته مولف سعی كرده تا هر سندی كه رنگ و بویی از ترانه های تاریخی- سیاسی ایران را دارد، گرد آورد؛ ضمن آ نكه به شرح و توضیح بسیاری از ترانه ها همت گماشت تا خواننده را با حال و هوای شكل گیری ترانه های تاریخی آشنا سازد. «تاریخ در ترانه» در هفت بخش تدوین شد كه نویسنده كوشیده است به سود یا زیان هیچ جریانی جهت گیری نكند و تنها به نفس و ذات علمی و پژوهشی موضوع پایبند باشد: بخش اول شامل ترانه هایی می شود كه در دوره پادشاهان و حكمرانان ایران از شاه بهرام ورجاوند تا رضاشاه را در بر می گیرد. بخش دوم به دولتمردان و شخصیت های مشهور و نیمه مشهور از «زریر و یادگار او» تا صمد بهرنگی در بایاتی های آذری می پردازد. بخش سوم، ترانه هایی را كه گاهی به طرفداری یاغیان و طغیانگران در روستاها و شهرهای مختلف ایران خوانده می شد، اشاره دارد: از نایب حسین كاشی تا حسین خان سنگسری و مشهدی سوادكوهی، كه البته برخی از این چهره ها هنوز در میان اقوام مختلف بومی طرفداران زیادی دارند. رخدادها و حوادث تاریخی چون سرود سمرقند، جنگ جهانی اول و دوم، تا ملی شدن صنعت نفت در بخش پنجم این كتاب آمده است. اجتماعیات، ششمین بخش این كتاب است كه ترانه های این بخش اغلب فولكلوریك و بیشتر به حوادث و اتفاقاتی اشاره دارد كه در بین مردم عادی با موضوعاتی چون گفت وگوهای زنانه و نازایی و... را در بر می گیرد و در ادامه «وجوه منفی در اجتماعیات» است كه این دسته از ترانه های ملی، با ظاهر منفی، جنبه های ضعیف و زیانمند اخلاقیات فردی و اجتماعی را هدف قرار می دهند، ترانه هایی كه شامل مسایل خانوادگی، خاصه رقابت بین دو خانواده عروس و داماد است. در بین این ترانه ها طنزها و نیشخندها هم به چشم می خورد. آخرین بخش كتاب به شعارهای آهنگین در زمان انقلاب و سقوط سلطنت پهلوی اختصاص دارد كه بیشتر این شعارها را مولف خود در جریان جنبش مردمی یادداشت و ثبت و ضبط كرده است. «تاریخ در ترانه» با شمارگان ۱۵۰۰ نسخه در ۵۸۳ صفحه و قیمت ۶۸۰۰تومان را انتشارات «پژواك كیوان» روانه بازار كتاب كرده است.

عادل جهان آرای

منبع : روزنامه همشهری