همه چیز از هیچ

می‌گویند تایلندی ها غیر از كاشتن برنج هنر دیگری هم دارند و آن ساخت عروسك است. چینی ها هم از هیچ همه چیز می سازند.
كشورهایی هستند كه نه دریا دارند و نه نفت و نه گاز و نه... ، اما استعدادهای خود را شناخته اند و بر روی آن هم سرمایه گذاری می كنند. تولید آنان تمامی ندارد چون منحصر به فرد است و مانند نفت روزی به پایان نمی رسد.
ملتی كه بر روی توانمندی های به ارث گذاشته شده از پدران خود تكیه می كند و وجود منابع طبیعی را بهانه ای برای تنبلی قرار نمی دهد نه از بیكاری رنج می برد و نه بیم تحریم خواهد داشت.
اگرچه كشورمان در صنایع مختلف همچون پسته، زعفران و خاویار و... توانایی های فراوان دارد اما این مقاله به شاخص ترین كالای صادرات غیرنفتی یعنی فرش ایرانی می پردازد.
● ظهور دلال‌ها
روزگاری اگرچه فرش ایرانی زبانزد خاص و عام بود اما اكنون كیفیت این كالا آنچنان تنزل یافته است كه بازار جهانی ترجیح می دهد فرش هایی با نام پاكستان، چین و هند خریداری كند.
در این میان همه ارگان های درگیر در مقوله فرش یكدیگر را متهم به كم كاری می كنند.
اما حقیقت این است كه ظهور دلال ها در سیستم خرید و فروش فرش و تنزل كیفیت این كالا و همچنین فراموش شدن یاد و خاطره فرش دستباف ایرانی، سه محور اصلی مشكلات فرش را تشكیل می دهند.
چندی پیش در خروجی یكی از خبرگزاری ها آمده بود كه در آخرین روزهای سال ۵۷ یعنی سال پیروزی انقلاب یك تاجر یهودی ۴۰۰ نقشه اصیل ایرانی فرش را با خود از كشور خارج نمود و به دلیل آن كه ایران در آن زمان بی بهره از قانون كپی رایت بود اكنون این نقوش اصیل ایرانی با نام های هندی و پاكستانی به بازار عرضه می شوند.
ایران هم اكنون سالانه ۶۰ میلیون مترمربع فرش به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار به كشورهایی همچون آلمان، امریكا، فرانسه و كشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می‌كند كه این رقم ناچیز ۵۰ درصد صادرات غیرنفتی بخش كشاورزی كشور را تشكیل می دهد. فرش ایرانی اگرچه هنوز هم مقام نخست را در بین فرش های دستباف جهان حفظ كرده است اما سهم اندكی در بازار جهانی دارد.
● افت كیفیت
زمانی فرش ایرانی تنها با دست هنرمندان آذری و كاشانی و یزدی بافته می شد. حتی در كارگاه ها تلاش می شد از بافندگان كم سن و سال استفاده شود تا گره های فرش ریزتر و ریزتر بر صفحه قالی نقش ببندند، اما اكنون فرش های ارزان قیمت ماشینی گوی سبقت را از فرش های دستباف ربوده اند و توجه خریداران هم بیشتر معطوف قیمت شده تا كیفیت. از سوی دیگر یكی از معضلات عمده بافت فرش كمبود پشم است. در حالی كه رنگ های سنتی و پشم مرغوب ایران به افغانستان و پاكستان می رود بافندگان داخل از پشم های دباغی شده و پلی استر استفاده می كنند. ۶۰ میلیون رأس دام در ایران پرورش داده می شوند اما ۸۰ درصد فرش های آذربایجان با نخ و پلی استر بافته می شوند.
فرش ها از نقشه و طرح اصیل خود خارج شده اند و شاید دیگر كمتر اثری از قرمز و آبی منحصر به فرد فرش ایرانی دیده شود.
فرش با حاشیه های سفید و حتی زمینه سفید هیچگاه در پیشینه تاریخی كشورمان دیده نشده اما اكنون نگاه سودجویانه و دلال گونه دیگر هویت را از فرش ایرانی گرفته و هر چه كه بافته می شود با هر طرحی، به نام فرش ایرانی به بازارهای جهانی فروخته می شود. با وجود اطلاعیه ها و خبرهای مختلف از نهادها و سازمان ها مبنی بر افزایش و رشد روز افزون چندین درصدی صادرات غیرنفتی اما هنوز فرش ایرانی به دلیل گمنامی در عرصه بین المللی به صنعتی ورشكسته تبدیل شده است.
اكنون نهادهای فراوانی همچون وزارت جهاد كشاورزی، صنایع و معادن، بازرگانی و نهادهایی مانند كمیته امداد و... درگیر مقوله فرش هستند اما هنوز بازارهای هدف شناسایی نشده اند.
كارشناسان، افت كیفیت فرش ایران طی سال های گذشته را یكی از عمده ترین دلایل از دست رفتن بازار جهانی این كالا می دانند. تولید زیاد و بی رویه و عدم تأمین مواد اولیه مرغوب سبب شد تا فرش ایرانی در اصطلاح آبروی خود را از دست بدهد و اكنون چاره ای جز جلب اعتماد دوباره خریدار نیست. از سوی دیگر تصدی گری دولت نیز خود به معضلی بزرگ تبدیل شده است. اگر روزگاری تجار و بازرگانان به منظور رقابت با همتایان خارجی خود تولید با كیفیت را تبلیغ می كردند اما اكنون تعدد مراكز تصمیم گیری آنچنان دست واسطه ها را در خرید و فروش باز گذاشته كه عملاً بافندگان ترجیح می دهند راهی كارخانجات شوند.
چندی پیش در خبرها آمده بود كه ۸۰ درصد كارگاه های سنتی بافت فرش در كاشان تعطیل شده اند و دیگر توان رقابت با فرش ماشینی ارزان و بی كیفیت را ندارند.
این در حالی است كه اگر تجار و بخش خصوصی، توانمند و ملزم شوند در بخش سرمایه گذاری مناسب برای تهیه مواد اولیه و ارتقای كیفیت فرش تلاش كنند فرش ایرانی به جایگاه اصلی خود بازخواهد گشت.
● طرحی نو
مشكل فرش ایرانی با طرح ۱۵ روزه تعویض فرش ماشینی دست دوم با فرش دستباف رفع نمی شود، باید طرحی نو درانداخت.
بالا بودن هزینه های تبلیغات و بازاریابی برای فرش دستباف و گستردگی تبلیغات فرش ماشینی منجر به از دست دادن جایگاه فرش ایرانی نه تنها در میان ایرانیان بلكه در بازارهای جهانی شده است به گونه ای كه تولید و فروش این كالای سنتی را در سراشیبی سقوط قرار داده است.
ضمن این كه تبلیغات روزافزون فرش ماشینی در پرمخاطب ترین رسانه یعنی صدا و سیما، توان را از تولیدكنندگان فرش دستباف در رقابت با فرش های ماشینی گرفته است.
شاید در این راستا بود كه شركت سهامی فرش ایران با ادعای ترویج فرهنگ استفاده از فرش دستباف در دوره زمانی ۱۵ روزه از ابتدای اردیبهشت ماه سال جاری اقدام به تعویض فرش ماشینی با فرش های دستباف تولیدی خود كرد.
اگرچه این طرح در ابتدا مورد انتقاد و تمسخر بسیاری از جمله فروشندگان فرش دستباف قرار گرفت كه شركت سهامی فرش ایران تحت نام احیای جایگاه فرش ایرانی اقدام به فروش فرش های بی كیفیت و نامرغوب خود می كند.
شاید منتقدان این طرح از این مسأله غافل بودند كه نبود محدودیت در خرید فرش های ماشینی از سوی شركت سهامی فرش ایران منجر می شود تا فرش های ماشینی با فرسودگی ۶۰ تا ۱۰۰ درصدی برای تهیه فرش دستباف به سوی فروشگاه این شركت گسیل داده شود.
چرا كه در دستورالعمل این طرح عنوان شده بود كه در طی موافقت نامه ای كه شركت سهامی فرش ایران با مشتری امضا می كند به ازای هر مترمربع فرش ماشینی به میزان ۴۰ هزار ریال از قیمت فرش دستباف كسر می شود، در واقع خریدار می بایست به ازای هر دو مترمربع فرش ماشینی تحویلی به شركت سهامی فرش، حداقل یك مترمربع فرش دستباف از شركت خریداری نماید كه این خرید می تواند به صورت قسطی و یا فروش متری فرش دستباف صورت گیرد.
با توجه به این كه فرش های ماشینی تحویلی به منظور امور خیریه براساس تصمیم شركت سهامی فرش ایران مصرف خواهد شد، جذابیت این طرح منجر شد تا در پایان روز آخر ۳۰۵ تخته فرش ماشینی به متراژ دو هزار و ۷۰۰ متر مربع جمع آوری و ۵۰۰ تخته فرش دستباف به متراژ یك هزار و ۶۰۰ مترمربع تنها در استان تهران به فروش رود.
یك تاجر فرش مقیم آلمان معتقد است زمانی فرش ایرانی كمیاب بود اما خریداران بسیار داشت، اما حالا دیگر همه نوع فرش با نام ایرانی فروخته می شود و به دلیل حمایت نشدن بافندگان داخلی و بی توجهی به وضعیت معیشت آنان، بافت فرش صرفه اقتصادی ندارد و بنابراین بسیاری از كارگاه های سنتی تعطیل شده اند.
وی می افزاید: آلمان با ۷۷ میلیون و ۹۶۰ هزار دلار از بزرگترین خریداران فرش ایرانی است، اما فرش های هندی، پاكستانی و چینی هم به دلیل كیفیت و قیمت مناسب جای خود را در این بازار پیدا كرده اند.
آمارها نشان می دهد امریكا با ۶۳ میلیون و ۴۸ هزار دلار ، ایتالیا با ۳۰ میلیون و ۸۵۴ هزار دلار، امارات متحده عربی با ۷۹ میلیون و ۱۹۲ هزار دلار و ژاپن با ۷۳ میلیون و ۴۸۸ هزار دلار جزو بهترین خریداران فرش دستباف ایرانی هستند.
فرش ایرانی همانند بسیاری از آثار به جای مانده از نیاكانمان، اكنون در فصل پاییزی خود به سر می برد و شاید این به دلیل اتكای بیش از اندازه به درآمدهای نفتی باشد كه قرار است روزی به پایان برسد. آما آنچه مسلم است بازارهای جهانی در انتظار ما نخواهد ماند و اگر ما نتوانیم فرش زیبای ایرانی را دوباره احیا كنیم رقیب بازار را تسخیر خواهد كرد.

منبع : اقتصاد پنهان