آشنایی با مشاهیر ایران و جهان هنر: حافظ

گفتن این كه حافظ شاعر بزرگی است و یكی از دو غزلسرای بزرگ تاریخ شعر فارسی است (آن دیگری سعدی) و بلكه علی الاطلاق بهترین غزلیات عاشقانه- عارفانه را در زبان فارسی پدید آورده است، دشوار نیست، بلكه شاید درباره آن در میان صاحبدلان و صاحبنظران اجماع و اتفاق نظر برقرار است، اما پاسخ دادن به این پرسش كه سر عظمت هنری حافظ در چیست و وجوه و پایه های آن كدام است دشوار است؟
حافظ بیش از هر شاعر دیگری از شعر پیشینیان بهره برده است. (از جمله: اوحدی مراغه ای، نزاری قهستانی و سلمان ساوجی) حافظ به شعر هر سه با عنایت و توجه می نگریسته و به بسیاری از غزل هایشان به صورت استقبال پاسخ می داده است.
برخی از نكته سنجان و سخن شناسان از درشوخی و شطاحی در كار و بار شعر حافظ شك و شبهه می كردند و بر آن بودند كه توجه بیش از حد به حافظ ما را از اعتنای سزاوار به غزلسرایان دیگر بازداشته است. آنها می گفتند اگر همین قدر كار كه روی دیوان حافظ شده، اعم از تصحیح و تحشیه و شرح و واژه نامه سازی، درباره فی المثل ناصر بخارایی یا سلمان انجام می گرفت آنها هم مثل خورشید در آسمان شعر و ادب می درخشیدند، ولی در جواب این ها گفته می شود كه حافظ اول مقبول افتاده، بعد رویش كار شده و در اطراف شعر و شخصیتش این همه تحقیق بالیده، نه این كه اول رویش كار شده بعد مقبول افتاده است.
● فهرستی از وجوه امتیاز و عظمت حافظ
۱) اسطوره سازی حافظ:
حافظ نمونه تمام عیار یك ایرانی مسلمان هوشمند هنرمند است. حافظ حافظه ماست. نخستین وجه امتیاز و اهمیت هنری حافظ در اسطوره سازی اوست، در آفریدن عوالم و احوال و اشیاء و اشخاصی كه نه واقعی اند، نه غیرواقعی، بلكه فراواقعی اند. دیوان حافظ یك مجموعه ادبی صرف نیست، فراتر از ادبیات است، نامه زندگی است، زندگی نامه ماست.
۲) رند و رندی حافظ:
حافظ در ساختن رندانگیزه ها و الگوهای متعددی داشته است. از یك سو «انسان كامل» را از عرفان می گیرد، و از سوی دیگر رند را به معنای قدیمی اش كه شخص لاابالی یك لاقبای آسمان جل و در عین حال آزاده و گردنكش است و در برابر ارزش های تحمیلی و دروغین طغیان می كند. انگیزه دیگرش میل به آفریدن شخصیتی است در برابر زهد و در آخر رند را بر صورت خویش (حافظ) می پردازد.
۳) فضل و فرهنگ و مقام علمی حافظ:
حافظ چنان كه از مستقیم ترین و معتبرترین سند -یعنی دیوانش- بر می آید در دانش های گوناگون زمان خود كه در دارالعلم شیراز بوده است، دست داشته است. از جمله قرآن شناسی، قرائت های هفتگانه، چارده روایت، علم كلام و...
۴) عرفان و اخلاق حافظ:
حافظ در عرفان نیز، چه در عرفان عملی و سیر و سلوك و تهذیب نفس و چه در عرفان فلسفه آمیز نظری- چه مكتب عاشقانه عرفانی ایرانی، چه مكتب ابن عربی- مقام ممتازی دارد. بهترین پیام های حافظ عشق و رندی است.
۵) حافظ اندیشمند است و در شعرش فلسفه می ورزد:
او به معنای عادی كلمه فلسفه نمی نگارد، بلكه ژرف اندیشی و راز بین است. فلسفه حافظ فلسفه حیات است.
۶) حافظ مصلح اجتماعی است:
تاكنون در مورد حافظ كمتر گفته شده كه او متفكر اجتماعی یا مصلح اجتماعی است. حافظ از آن روی مصلح اجتماعی است كه با آفت های اجتماعی كار دارد. یعنی دردها و فسادها و آسیب ها را تا اعماق می شناسدو جراح وار به نیشتر انتقاد می شكافد و آنگاه به مهربانی مرهم می نهد.
۷) سخنوری و صنعتگری حافظ:
ظریفترین شگرد در میان همه شگردها و صنایع ادبی لفظی و معنوی ایهام است كه شعر حافظ مالامال از آن است. سرمشق اصلی حافظ در فصاحت پروری قرآن مجید است و حافظ از قرآن و تفاسیر بلاغی بویژه كشاف زمخشری به نهایت درجه سود برده است و در دقایق كلام ربانی باریك شده است.
۸) انقلاب حافظ در غزل:
حافظ، به تعبیری كه مرحوم دشتی كرده است، غزل عارفانه مولانا و غزل عاشقانه شعری را پیوند می زند، ولی می بیند كه امور غزل با همین یك دومضمون نمی گذرد و بهتر است فكر دیگری بكند. و آن اینست كه به ابیات غزل استقلال می دهد. منظور از انقلاب حافظ در غزل همین است. غزل حافظ تلفیقی است و غزلیست عاشقانه و عارفانه.
۹) حافظ و موسیقی:
یكی دیگر از نشانه های مهارت موسیقیایی او هم آرایی و همنوایی و خوش در كنار هم نشاندن كلمات است. حافظ بیش از هر شاعر دیگر از واج آرایی یا هم حرفی استفاده كرده است.
۱۰) تأویل پذیری شعر حافظ:
شعر حافظ بس تأویل پذیرست. باده های او را هم می توان به انگوری تفسیر كرد و هم به عرفانی. حتی بعضی شعرهای او كه اینك و از بیرون عارفانه می نماید، در اصل و با توجه به شأن نزولش در مدح امیر و امیرزاده ای بوده است. از یك بیت حافظ می توان چند معنی مختلف استنباط كرد.
۱۱) طنز و طربناكی حافظ:
طنز وتجاهل العارف و ملاحت بیان حافظ هم جای خود دارد. طنز حافظ هرگز به هزل نمی رسد، تا چه رسد به هجو و بدزبانی و دریدن پرده عفاف، كه هرقدر هم هنرمندانه باشد نهایتا غیرهنری است.
۱۲) حافظ هم مضمون گراست و هم معنی گرا:
عظمت هنری حافظ این است كه در عین سخنوری و سختكوشی هنری و رعایت لفظ، جانب معنی را فرونگذاشته، بلكه مقدم داشته است.

فاطمه راه انجامیان

منبع : روزنامه کیهان