رویاهای سوررآلیسم

برای توجه خواننده به ویژگی های فکری مکتب سوررآلیسم یا «فراواقع گرایی»، بهتر است نخست اشاره ای به مکتب ادبی (Dadaisme) شود که قبل از سوررآلیسم در اروپا متولد شد. این مکتب برای ستیز و دهن کجی به مکاتب دیگر رایج اروپایی، در اوایل قرن بیستم به وجود آمد و همانند اغلب مکاتب ادبی اروپا زادگاهش کشور فرانسه بود.
مکتب دادائیسم بر روی خرابه های جنگ جهانی دوم بنا شد و همچون کودکی ناقص الخلقه پس از یک عمر کوتاه هیاهویی برانگیخت و به زودی خاموش شد- این مکتب را باید عکس العملی متأثر از کشتارها، نابه سامانی ها و ویرانی های جنگ دانست که حاکی از روحیه نومیدانه و پر اضطراب و هرج و مرج بود و آن را باید طغیانی بر ضد هنر و اخلاق در روابط اجتماعی آن زمان دانست که می خواست انسان را از زیر بار عقل و منطق آزاد کند. پایه گذار این مکتب جوانی بود به نام تریستان تزارا (T.Tzara) و کسانی مانند آندره برتون (A.Berton)، لوئی آراگون (L.Aragon)، پل الوار (P.Elvard) و فیلیپ سوپو به این مکتب پیوستند.
در سال ۱۹۲۰ پیروان این مکتب، خود گفتند که مکتب «دادا» تخریب کننده ادبیات، اخلاق و جامعه است و بسیاری از بزرگان این مکتب مانند آندره برتون، لویی آراگون، پل الوار، فیلیپ سوپو، رویر دستو، بنژامین و چند تن دیگر، مکتب جدیدی را پایه ریزی کردند، که فراواقع گرایی یا سوررآلیسم نامیده شد.
این مکتب که دادائیسم، راه آن را هموار کرده بود، بر پایه فلسفه برکسون و نظریات فروید نباشد و پیروانش معتقد به هذیان و کشف و شهود و جست و جو در جهان رویا و ضمیر پنهان هستند و طریقه رسیدن به این هدف ها را، توسل به طنز و عرفان و رویا و جنون و نگارش خود به خود می دانند.
محصول کار آنان بر نامفهومی و هذیان و غرابت و ابهام و نفی ادبیات کلاسیک و سنتی قرار گرفت. مکتب سوررآلیسم در قلمرو شعر، نمایشنامه و رومان هم نفوذ کرد و آثاری پدید آورد. در فرهنگ معین زیر عنوان کلمه سوررآلیسم چنین آمده است: «سوررآلیسم [فرrealism-sur ، برتر از واقع] : شیوه ای است ادبی که در سال ۱۹۲۲ در فرانسه پیدا شد و مانند مکتب های دیگر دامنه نفوذ خود را به هنرهای دیگر هم کشاند.
این کلمه را نخستین بار گیوم آپولینر در شمیه یکی از نمایشنامه های خود به نام پستان های تیرزیاس Les Mamelles de Tiresids به کار برد (۱۹۱۶) ولی منظور وی از این لفظ مکتب جدیدی که اکنون به بحث در آن می پردازیم نبوده است. این مکتب با جنبش تازه ای که در قلمرو علم پیدا شد همگام و همصدا می شود و کوشش می کند جبر منطقی و قانون علیت را ویران کند، شکستن سدها و گشودن بندها به عبارت دیگر عصیان در برابر همه چیز محرک باطنی سوررآلیسم است.
سوررآلیسم خودکاری ذهنی است که می خواهد، با زبان یا قلم و وسیله دیگر جریان واقعی عمل تفکر را بیان کند. سوررآلیسم بیان و تثبیت تفکر دور از فرمان عقل است و رابطه ای با قوانین زیبا شناسی و اصول اخلاق ندارد و طرفداران این مکتب برای برانگیختن و بیرون کشیدن «واقعیت جامع» که در اعماق «ضمیر پنهان» آدمی مدفون شده است، چند وسیله عمل پیشنهاد می کند، که ساده ترین آن ها «نوشتن خود به خود» است، یعنی نویسنده، پس از آنکه خود را به رویا سپرد، هرچه به ذهنش رسید باید بی تأمل یادداشت کند. اولین جمله خود به خود می آید و به دنبال آن جملات دیگر – که با ذهن هوشیار رابطه ای ندارد – جاری می شود. منشأ این مکتب را بیش از هرجای دیگر در شعر جست و جو باید کرد، زیرا سوررآلیست ها می کوشند تا از راه شعر بر اذهان تسلط پیدا کنند.
نخستین ریشه های سوررآلسیم را در رمانتیسم می بینیم، سوررآلیسم زبان قرن بیستم و نابسامانی ها و آشفتگی های روزگار ما را بازگو می کند. از بازرسی عقل و منطق به دور است. پاداش هنر را خود هنر می داند و می گوید: سود هنر در آن است که بی سود باشد.
رویا را از قلمرو واقعیت برتر می داند و برای حل مسایل اساسی زندگی از آن کمک می گیرد. چون در عالم رویا همه چیز سهل و ساده می نماید و همه چیز طبیعی جلوه گر می شود، زیرا مشکل آشفته کننده «امکان» در آن مطرح نیست. اصول این مکتب عبارتند از:
۱) هزل
۲) رویا
۳) دیوانگی........»
(فر، معین، ج ۵، اعلام، ص ۸۲۰_۸۱۹) همانطور که در بالا اشاره شد، این مکتب از فرانسه آغاز گردید و به تدریچ به همه اروپا و آمریکا سرایت کرد. در سال ۱۹۲۴ فعالیت و آوازه سورآلیست ها به اوج قدرت خود رسید و در پاریس مجله ای به نام «انقلاب سوررآلیسم» به قلم «اندره برتون» منتشر شد، این مجله تا سال ۱۹۲۹ انتشار می یافت و عقاید سوررآلیست ها در آن مطرح می گردید، که از جمله گزارش هایی درباره «رویا» و نخستین نمونه های «نگارش خود به خود» بود، که خلاصه آن چنین است: نویسنده، پس از آنکه ذهن خود را در حال نیمه هوشیاری رویا مانندی قرار می دهد، اختیار اندیشه را به دست قلم می سپارد تا هر کجا که میلش باشد او را ببرد. بر این اساس، اندره برتون در «نخستین بیانیه سوررآلیسم» دستور زیر را به نویسندگان می دهد: «در نقطه ای بنشینید که کاملاً برای تمرکز افکارتان مساعد باشد، آنگاه کاغذ و قلم را به دست بگیرید.
خود را به حالت تأثیر پذیری در آورید درباره هنرهای خودتان و هنرهایی که دیگران دارند فکر نکنید و آن ها را به باد فراموشی بسپارید، پیش خود تکرار کنید که ادبیات یکی از راه های خطرناکی است که آدمی را به همه جا می کشاند، بی آنکه پیشاپیش موضوعی را در نظر داشته باشید، به سرعت شروع به نوشتن کنید، بدون درنگ با چنان شتابی بنویسید که فرصت بازخواندن آنچه را که نوشته اید، نداشته باشید. جمله اول به خودی خود می آید و به دنبال آن جملات دیگری که با ذهن هوشیار رابطه ای ندارند، بلکه در اعماق ضمیر پنهان در هم فشرده و مدفون شده اند و فقط انتظار لحظه ای را می کشند که در عالم خارج تجلی کنند.
پشت سر هم و به طور خودکار روی کاغذ خواهند آمد. معلوم است که در چنین نوشته ای احتیاج به نقطه گذاری نیست، حتی استعمال آن زیان آور است، زیرا موجب مانع در جریان فکری و درونی نویسنده می شود. اگر تصادفاً دچار اشکال و تردید شدید و کلمه ای به نظرتان مشکوک آمد، به دنبال آن کلمه یا حرف تصادفی مثلاً حرفI را پشت سر هم تکرار کنید. کلمه ای که باید به طور خودکار به دنبال آن بیاید عاقبت از راه سر می رسد و بدین طریق نثر یا شعر شما ادامه یا پایان می یابد.» (مکتب های ادبی، ج ۲، ص ۴۳۰) بالاترین وسیله ای در دست نویسنده سوررآلیسم است «رویا» است که آماده و مهیا در طبیعت وجود دارد.
رویا تظاهر و تجلی پنهان است که بهترین وسیله شناسایی موقت به کار می رود به شرط آنکه پس از بیداری آن را بتوان در ذهن زنده و مرور کرد. وسیله دیگری که می تواند دست مایه نویسنده سوررآلیسم باشد، امراض روانی است، به ویژه امراضی که هذیان ذهن بر می انگیزد و بدین طریق مطالب منطقی را که با اندیشه های جنون آمیز که از ذهن ناشی شده در هم می آمیزد و واقعیت جدیدی را خلق می کند. این وسیله ای است که خود طبیعت در اختیار نویسندگان سوررآلیسم گذاشته است.
سوررآلیسم در پایه و اساس با شیوه های زیبا شناسی تباین دارد، زیرا پژوهنده سوررآلیست چون عمیقاً در زندگی روانی اشخاص فرو می رود در آنجا همه چیز را مبهم و آشفته و نا مفهوم می بیند، بنابراین به نظر او ارزش ها و روابط میان امور مفهوم عادی خود را از دست می دهند از این رو نویسنده سوررآلیست روشی برای کاوش در اعماق مخفی و ضمیر پنهان خود ابداع می کند و آن را وسیله حقیقی شناخت می داند و در واقع این وسیله دیوار حایلی بین عقل و جنون است که می خواهد از آن بهره بگیرد.
به طور خلاصه باید گفت: سوررآلیسم عبارت است از بیان اندیشه ها و افکار نهانی آدمی بدون دخالت فرد و ملاحظات اخلاقی، هنری، ادبی و سیاسی یعنی اراده آزاد تخیلات بدون قید و بند، همانطور که به هنگام خواب و رویا برای انسان پیش می آید و مسلم است منبع این گونه احساسات جز ضمیر پنهان نمی تواند چیز دیگری باشد، یعنی همان چیزی که زیگموید فروید روانشناس معروف اعلام کرده بود و دانستیم که اساس این احساسات پنهانی بر رویا نهاده شده است.

دکتر مهدی علمداری
پانویس ها:
۱_ درباره ادبیات و نقد ادبی، دکتر خسرو فرشیدورد، انتشارات امیرکبیر تهران، ۱۳۶۳.
۲_ فرهنگ فارسی، دکتر محمد معین، ج ۵، اعلام، انتشارات امیرکبیر تهران، ۱۳۵۶.
۳_ مکتب های ادبی، رضا سید حسینی، ج ۲، چاپ رشدیه، تهران، بهمن ماه ۱۳۳۶.
۴_ بر سمند سخن، دکتر نادر وزین پور، چاپ اول، انتشارات فروعی، تهران، مهرماه ۱۳۶۶ خورشیدی.
۵_ سرگذشت سوررآلیسم، گفتگو با آندره برتون، ترجمه عبدالله کوثری، نشر نی، چاپ دوم، تهران،۱۲۸۳.

منبع : پیلبان انیمیشن