والله که من از شعر بیزارم

کاش رنگی که از جوهر کلمات این نوشته به پرز کاغذ روح مخاطب نشت می کند با رنگ حرفهای بعضا صد من صناری همرنگ نباشد که این روزها درباره مولوی می پراکنند. از جنس این که اهل کجاست و وطنش کجاست.
انگور را عرب عنب می گوید، انگلیسی گریپ ، فارسی انگور. همین انگور را خمری شراب می کند، شاعر شعر. انگور را یکی می خورد، یکی می خشکاند به مویز می گرداند تا بماند. انگور اما انگور است.
بر رز می روید. قوت ریشه اش از خاک است و قوت خاکش از خورشید. پس این خاک ، دین خورشید برگردن دارد، وگرنه ، چگونه است که در قطب ، مویز ناممکن است و انگور نروید؟ ایران مولوی ایران این خاک نیست ، ایران آن خورشید است که بر
توبره ای از این خاک بی قوت تابید، شد منبع نور! ایران بایزید است آن ایران نه ایران جلادان غزنین.
ایران بوالحسن است ، نه ایران تاتاران ! انگور دیاری مرغوب است ، که خاک او قوت خورشید دارد. و این همان سخن است در فیه مافیه که می فرماید: «غرض مثال نیست.
این مثال را ما می زنیم تا سخن را بر شما محسوس گرداند.» اما حرف من :حرف من این است که ادبیات ایران پهلو زیاد دارد. همانی نیست که در وهله اول به چشم می خورد. به تنگی ، به خمره ای مات می ماند که اندرون او پنهان است و تا ببینی در آن می کرده اند، یا آب ، می باید این ظرف بشکنی یا از آن بنوشی. حرف اینجاست که تو می خواهی مست شراب شوی اما تحمل تلخی نمی کنی.
پس در آن آب می کنی که از زهرش بکاهد. این معجون ناهمگون آب و می را، تنها درد جمجمه در پی است و نه مستی ، نه هوشیاری.
همچنان که خماری ادبیات این روزگار. این خماری از آب این ادبیات است که در خم از شراب آکنده آن عرفان کردند. حال این معجون را یکی نوشد بگوید آب بود اما تلخ ، یکی دیگر بنوشد گوید شراب بود اما شیرین ! شیخ بسطام می گفت : اگر مردی دیدید چندان کرامت یافته که در هوا چهار زانو نشیند، بدان فریفته مگردید تا بنگرید و هم در بیابید که امر و نهی الهی چگونه برد، حدود چگونه نگه دارد و در ادای شریعت ، چندی تلاش کند!
این به آن مرد مثنوی بماند که سوراخ دعا گم کرده بود، ریحان بهشت در مستراح می طلبید، گند مدفوع عایدش می شد.ساده بگویم : «میراث عرفانی» که جناب کدکنی آن را سرلوحه چندین اثر خود کرده اند ترکیب بسیار گویایی ست که منظور مرا عیان می کند. عرفان به می می ماند، ادبیات به ظرف.
مولانا نقل می کند: «مجنون را گفتند از لیلی خوب ترانند، بر تو بیاریم.
گفت : شما را نظر بر قدح است ، من عاشق آن شرابم که از او می نوشم.
بر من کدو بشکسته ای پیش آر در او شراب. در قدح مرصع سرکه کنید، چه حاصل؟»
بعضی که از قضا بسیارند این عرفان را با آن ادب تخلیط می کنند، عارف را ادیب می نامند و در شرح آثار عارفان ، تنها جنبه های ادبی را در نظر می گیرند. فرض مثال ، مولوی را شاعر می گویند حال آن که او در فیه مافیه به صراحت عیان می دارد: «والله که من از شعر بیزارم».
تقریر می کند: «این یاران که به نزد من می آیند، از بیم آن که ملول نشوند، شعری می گویم تا با آن مشغول شوند وگرنه من از کجا شعر از کجا! والله که من از شعر بیزارم و پیش من از این بتر چیزی نیست» و در وصف این ناخوشایندی می گوید: «همچنانک یکی دست در شکمبه کرده است و آن را می شوراند» اما دلیل تحمل این تلخی را نیز می گوید: «برای اشتهای مهمان.
چون اشتهای مهمان به شکمبه است مرا لازم شد [تا دست در شکمبه کنم او را بشورانم شعر گویم]».
ادامه می دهد: «آخر آدمی بنگرد که خلق را در فلان شهر چه کالا می باید و چه کالا را خریدارند [تا] آن خرد و آن فروشد، اگر چه دون تر متاع ها باشد.»مولوی جا به جای فیه مافیه به گوناگونی تاکید کرده است که او را از شعر منظور شعر نیست ، چرا که «شعر مقصود نیست ، فرع مقصود است». او شعر را انکار نمی کند، نیز همه چیزش نمی شمارد. شعر را صورت حقیقت می داند. می گوید: «این صورتها صورت آن عمل است و آن عمل ، جان !»
جایی از فیه مافیه ، در شرح صورت ، که او را گاهی مثال می نامد، گاهی مثل ، گاهی پوست و گاهی گفت و سخن ، و گاهی فرع ، می گوید: گندم سالی به نرخ زر است ، سالی به نرخ خاک.
صورت گندم همان است. پس قدر و قیمت صورت گندم به عشق آمد. سطوری از این سخن بالاتر گفته بود: «صورت ، فرع عشق آمد، که بی عشق این صورت را قدر نبود. فرع آن باشد که بی اصل نتواند بودن ؛ پس ، الله را صورت نگویند، چون صورت فرع باشد.» نیز در همین تقریرات است که به صورت صحه می گذارد: «دانه قیسی را اگر مغزش را تنها در خاک بکاری چیزی نروید، چون با پوست به هم بکاری ، بروید» پس : «دانستم که صورت نیز در کار است».
با این همه ، او را از صورت ، محض صورت منظور نیست. فرع و صورت در نزد مولوی نشانه حضور آن یگانه است : «معنی را به صورت اتصالی هست. تا هر دو به هم نباشند فایده ندهد.» یا: «فرع آن باشد که بی اصل نتواند بودن». او به صورت و به سخن همان نظری را دارد که راه گم کرده ای ، به سوسوی فانوسی. کورسوی فانوس در شب تاریک ، نشانه حضور دستی ست ، نشانه وجود انسان است. راه گم کرده را در شب تاریک ، سوسوی قطره مانند چراغ در لیقه ظلمت ، علامت حضور است. مولوی صورت و فرع را بایسته می داند: «اینک می گویی صورت فرع معنی ست ، و صورت رعیت است و دل پادشاه ! آخر این اسمای اضافیات است.
چون می گویی که این فرع آن است؟! تا فرع نباشد نام اصلیت کی بر او نشیند؟ پس او اصل از این فرع شد. اگر فرع نبودی او را خود نام نبودی.
و چون رب گفتی ناچار مربوبی باید و چون حاکم گفتی ، محکومی ».آنچه مشخص است ، این که شعر و صورت و سخن ، مثل و مجاز و مثال ، همه با هم ، یکسر، مولوی را آیت اند.این عارف به یکی عطار می ماند. می داند مخاطب او کیست و به قدر ظرف مخاطب ، با او می گوید. اما از چه؟ از همان که مشتری او را طالب است ؛ شعر! او شعر را دون تر متاع ها می نامد.
می گوید: «آخر آدمی بنگرد که خلق را در فلان شهر چه کالا می باید و چه کالا را خریدارند [تا] آن خرد و آن فروشد، اگر چه دون تر متاع ها باشد». این یعنی شعر را برای مشتریان شعر می گفته است که : «کان شکر بی حد است. این مقدار که در کاغذ پاره می بینی ، به قدر سیمی ست که پیش آورده ای. کان شکر در کاغذ تو نیست. به قدر سیم و خواستن تو به تو داده اند.»مولوی ، تا بیداران مجلسش غم مخورند، خواب رفته گان مجلس را به بیداران نشان می داده و می گفت : به این بماند که در شب تاریک ، به دشتی راه گم کرده باشی.
از خوف کوچکترین صداها نیاسایی و قرار نگیری الا تا بانگ خروسان بشنوی و صدای سگان را. چگونه است که در آن صحرای سکوت نیاسایی اما در این ده آشوب از صدای سگان و خروسان آرام گیری؟ اینان که در مجلس ما خواب می روند از آرامش است که می خوابند!مولانا سخنش به چهار سوی بازار می ماند و مخاطب به رهگذری در میانه این بازار. او در گذر، همان را می بوید که عطرش برای او گیراتر. چگونه ریح ریحان خشک را تشخیص تواند داد، در جنب گرماگرم بوی چرم داغ کفاشخانه؟ کی تواند تمیز دادن عطر عنبر را در جوار بخار سرگین چهارپایان ارابه به گرده بازار؟ شرط شمیدن بوی مشک ، رفتن به دکان عطار است ، و چشیدن حلاوت عسل ، نزدیکی به حجره عسل فروش.
به بازار هر کسی از نیازی می رود. کودک در پی تنقلات و بامیه ، زن به آرزوی زر در سر، پیرهن پاره به جستجوی پیر پاره دوز.حال از این بازار، ادبیات آن مال التجاره شد به نسل ما رسید. فرع مقصود بر ما اصل شد و شاعر شدیم.
ادبیات از پهلوی عرفان زاییده شد، راهش جدا شد، ناخلفی کرد و چیزی شد که دیگر گویای چیزی نیست مگر ریخت و پاش های به حق و ناحق اجتماعی و خصوصی ، بی در نظر گرفتن سهم فردی در گندکاری های عمومی.
یا دست بالا چیزی که نامش را می گذارند احساسات عشقی بشری که تجربه نشان داده ، مادامی جذاب است که به هجران تمام شود. ادبیات ، کاری را که در پیوستگی با عرفان می توانست کرد، نکرد و در میانه بیابان گنگ و مبهم عاقبت اندیشی ، از قافله ای که رو به خانه خدا می رفت ، جدا شد و سرگردان شد. آخر می آبروی جام است ، نی زینت او، نی شیشه !تار ادبیات در پود عرفان شد فرشی که نامش «میراث عرفانی».
جز به شعر و با ادبیات نقل او ناممکن بود. چه بسا مولوی های امروز که ادبیات نمی دانند، اما کلامشان بر لوح و برضمیر حسام الدین هایی نوشته ، سینه سینه ، خانه به خانه نقل می شود. اینان را لوح مکتوبی نیست تا خارانی خرد همچو من ، در این صحرای خشک ، تنها به مدد کلمات و جراید، ادعای گیاه بودن کنند.برزویه طبیب نوشته است : «غرض کشاورز از پراکندن بذر، دانه باشد که او را قوت است ، اما علف ، که مدد ستوران است ، به تبع این دانه حاصل آید».
من گمان می کنم علف این ادبیات بود و ماند و دانه آن عرفان بود و تاراج شد. قحطی از نبود دانه است ، نه از کمبود کاه ! این زمین ، من فکر می کنم ، باید خیش بخورد از نو دانه در او کاشته شود. حرف این است که بین آن خورشید و این خاک ابر جهالت پرده کشید تا خاک ما همچنان بی قوت بماند! با این همه در قطب نیز انگور مرغوب ممکن است اگر آن خورشید خاک او را مدد شود!

علیرضا روشن

منبع : سایت بزرگداشت مولانا