خاورمیانه جدید

خاورمیانه جدید قبلا زاده شده است و كشورهایی مانند آمریكا نمی توانند آن را ایجاد كنند. نطفه بندی و زایش این منظومه جغرافیایی فكری طی دهه های متمادی حیات یافته است.با اینكه می توان جغرافیاها را متلاشی كرد اما ارزش های شكل گرفته را نمی توان از قلمرو بینشی پاكسازی كرد هر چند كه می توان به مقابله با آنها برخاست. ایده ها دارای پیامد هستند. خاورمیانه جدید در اثر فشارهای سه نیروی متفاوت شكل گرفته است.
مولفه های درون محیطی، كیفیت تركیب بندی قدرت ها در صحنه بین المللی و تبعات جهانی شدن، شكل گیری خاورمیانه جدید را اجتناب ناپذیر ساختند. از تنیدگی پیچیده تغییرات در روابط اجتماعی، انگاره های ذهنی، مناسبات قدرت و مبانی اقتصادی در درون كشورهای خاورمیانه به همراه نیازهای امنیتی، اقتصادی، فرهنگی، جغرافیایی جامعه پذیرساز بین المللی و فرآیند توقف ناپذیر جهانی شدن كه نقشه ای یك رنگ را هدف قرار داده است، خاورمیانه جدید تبلور یافته است. كشمكش های فزاینده اجتماعی، وابستگی هرچه وسیع تر اقتصادی به لحاظ ساختار استخراجی، گسترده تر شدن تعارضات درون و بین فرهنگی و تداوم بیگانگی حوزه سیاست با حوزه حقوق طبیعی و در بسیاری از موارد عمق یافتن این بیگانگی مولفه های واضح و آشكار دردهای قبل از زایمان و بعد از تحقق یافتن خاورمیانه جدید است.
اما اینكه چرا بسیاری هنوز متوجه این واقعیت نشده اند كه خاورمیانه جدید به وجود آمده است به جهت این است كه درك تحلیلی و استراتژیك و از همه مهمتر وقوف اندكی به حیات تاریخی منطقه دارند. واضح است كه همچنان الگوهای پوسیده اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در سرتاسر منطقه از مشروعیت پذیرشی به وسیله كثیری برخوردار هستند. حتی آنانی نیز كه این واقعیات را به چالش می گیرند در قالب های به شدت متاثر از معیارها و پیش فرض های ارزشی غیرپویا به این مهم متوسل می شوند. خاورمیانه جدید زاده شده است اما به جهت گریز از تطابق با تحولات در حیطه های مختلف حیات در خاورمیانه كه اروپا آن را از قرن چهاردهم به شكلی منسجم دنبال كرد، وزن تاریخ به صورت شبحی فراگیر حضور خود را به شدت اعمال می كند. اینكه كشتارهای قومی، نژادی و مذهبی همچنان تداوم دارد، اینكه بعضی از انسان ها دارای حقوق متمایز هستند، اینكه حقوق تاریخی همچنان محترم شمرده می شود، اینكه عده معدودی فربه تر می شوند و تعداد فراوانی تكیده تر به نظر می رسند و اینكه بی عدالتی ها طبیعی متصور می شوند به این خاطر است كه صدای زنگوله تاریخ همه جا به گوش می رسد.
خاورمیانه جدید زاده شده است ولیكن آنچه در برابر برای این هستی نوین قابل تصور است دوران طولانی بیماری و ضعف است. در برابر سال های متمادی از درد و رنجوری را نظاره گر خواهیم بود. به دلیل همین ضعف است كه همچنان شاهد تداوم الگوهای سنتی غیر پویا برای دهه ها باید باشیم. اما باید آگاه بود كه این معضلات به جهت كاستی های گذشته است. در نهایت خاورمیانه جدید استواری خواهد یافت و ویژگی های تاریخ خود را به كنترل درخواهد آورد. اما اینكه چرا خاورمیانه جدید همچنان تحت حاكمیت الگوهای غیر پویا است به جهت «كاستی های ظرفیتی» است. كشورهای خاورمیانه از ظرفیت متناسب برای مدیریت اثرات برآمده از تحولات داخلی، بین المللی و پیامد های فرآیند جهانی شدن برخوردار نیستند. به جهت فقدان آمادگی برای مواجه شدن با تحولات توجهی به شكل دادن به ظرفیت های مطلوب نشده است. ساختارهای سیاسی ظرفیت لازم برای برآوردن نیاز توده ها به حق مشاركت را ندارند.
به همین روی است كه حتی در كشورهایی هم كه دموكراسی به مفهوم رای دادن وجود دارد دایره حضور در انتخابات تمامی مردم را دربرنمی گیرد و چالش بعد از انتخابات هم مقبولیت ندارد. ساختارهای اقتصادی فاقد ظرفیت لازم برای تخصیص منابع در جهت توسعه اقتصادی و تخصیص منافع برای تحقق عدالت مادی هستند. در هر دو حیطه سیاسی و مدیریتی نمادهای اقتصادی ناتوان جلوه می كنند چرا كه توانایی برای تخصیص چه در حیطه منافع و چه در قلمرو منابع نیازمند چارچوب های مدیریتی و سیاسی مردم محور است. ساختارهای فرهنگی هم بی بهره از ظرفیت مطلوب برای حیات دادن به زایش مداوم ارزش های متناسب با نیازهای جامعه است. به همین روی است كه اصولا فرهنگ تك بعدی و فاقد توانایی برای ایجاد تنوع و بی بهره از توانمندی برای عرضه كالاهای فرهنگی فرای مرزهای خود بوده است. در نهایت اینكه در كشورهای خاورمیانه ظرفیت اجتماعی در حد و حدود متناسب با نیازهای حق محور و مدنی مردم وجود ندارد. تحول در حیطه حقوق انسانی كه طی چهار نسل حقوق بشر به وجود آمده است در جوامع خاورمیانه از توجه برخوردار نیستند چرا كه اجتماع ظرفیت لازم را برای پردازش این حقوق ندارد. به دلیل كاستی های وسیع ظرفیتی در حیطه چهارگانه بیان شده است كه امروزه شاهد نابسامانی های گسترده در خاورمیانه هستیم. اما آنچه محرز است این نكته حیاتی است كه خاورمیانه جدید حیات یافته است و در نهایت توانمندی و ظرفیت ضروری برای مدیریت این كمبودها را كسب خواهد كرد هر چند كه باید سال های طولانی در این انتظار بود.

دكتر حسین دهشیار

منبع : روزنامه شرق