حقوق پناهندگان در نظام بین الملل و قوانین ایران

پناهندگی به عنوان یكی از ویژگی های حیات بین المللی عموما با یك مكان و یك محل جغرافیایی ملازم است و از جمله دلایلش ناآرامی، تشنج و بحران در بسیاری از نقاط جهان است كه میلیون ها نفر را وادار به ترك دیار خود كرده است. از سوی دیگر شكاف فزاینده سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی در میان كشورها و ملل مختلف و نقض اصول استانداردهای رفتار دولت ها با اجتماع تحت حكومت خود از جمله دلایل ایجاد معضل پناهندگی است. البته می توان وجود و پیشرفت روزافزون پدیده پناهندگی را سیاسی دانست.
همه می دانیم كه پناهندگان، قربانیان سیاست های تجاوزگرانه خارجی، جنگ، عدم تحمیل عقیده مخالف، اعمال زور و فشار هستند كه خواسته یا ناخواسته از سوی دولت ها به عنوان ابزار های سیاست خارجی جهت اعمال فشار بر سایر كشورها به كار گرفته می شوند. در طول سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی كشور ایران متاثر از دو حادثه مهم در امر پناهندگی در منطقه و كشورهای همسایه بوده است.
اولا مسئله مهاجرت گسترده پناهندگان افغانی به ایران این آوارگان به دلیل قرابت های قومی با ایرانیان و نیز یگانگی مذهبی كه با شیعیان ایران داشتند به كشور ما آمدند. هر چند هجوم كارگران فصلی افغانستان تا قبل از كودتای ۱۹۸۷ افغانستان از جمله حركت های عادی محسوب می شد اما گستردگی جمعیت آواره این موج را به سراسر ایران كشانید و این خود منشاء بسیاری از مشكلات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی برای مردم ایران شد. ثانیا پناهندگان عراقی كه در اثر جنگ دولت عراق با دولت های غربی جنگ دوم خلیج فارس موجب گسیل پناهندگان فراوانی از مرزهای جنوبی و غربی به سمت كشور ایران شده است. در حال حاضر در میان كشورهای اسلامی، ایران با متجاوز از ۵۲ میلیون آواره افغانی و عراقی بالاترین تعداد آواره ها را در جهان دارد. پاكستان با قریب ۲ میلیون آواره مرتبه دوم و سودان با ۵۱ میلیون در جای سوم قرار دارد.
●مفهوم پناهنده در نظام حقوق بین الملل
واژه پناهنده واژه ای تخصصی به مفهوم شخصی فراری است كه سعی دارد از شرایط فردی یا اجتماعی غیر قابل تحمل خود بگریزد. مقصد او شخص نیست و به سوی آزادی و ایمنی پناه می برد. اساسنامه كمیساریای عالی در امور پناهندگان UNHCR بندهای ۶ و ۷ اساسنامه به تعریف واژه پناهنده پرداخته است. مطابق این تعریف هر شخصی كه به دلیل نژاد، مذهب، ملیت یا عقیده سیاسی خود و به دلیل ترس موجه از تعقیب خارج از كشور اصلی خود و یا اگر بدون تابعیت است خارج از محل عادی سكونت خود به سرمی برد و به دلیل همین ترس مایل به استفاده از حمایت دولت كشور خود نبوده و یا اگر فاقد تابعیت است بدین دلایل نمی تواند به محل سكونت عادی خود بازگردد اطلاق می شود.
●چه اشخاصی می توانند پناهنده شوند
۱ مجرمینی كه در دادگاه صالحه با قضاوت عادلانه، با داشتن وكیل مدافع محكوم شده اند و حال به خاطر فرار از زندان، كشورشان را ترك می كنند پناهنده محسوب نمی شوند، اما فعالان سیاسی كه به خاطر مسائل سیاسی یا غیرسیاسی مجرم شناخته شده و تحت پیگرد قانونی هستند چه بی گناه و چه گناهكار می توانند تقاضای پناهندگی كنند و پناهنده محسوب می شوند.
۲ زنان به خاطر فعالیت های سیاسی و مسائل مذهبی و نژادی و وابستگی های قومی ممكن است مورد پیگرد قرار بگیرند. UNHCR معتقد است كسی كه مورد تبعیض یا رفتار غیرانسانی قرار گرفت حق پناهندگی دارد. در سال ۱۹۸۴ اعضای پارلمان اروپا به این نتیجه رسیدند زنانی كه به خاطر نپذیرفتن قوانین اجتماعی مورد حمله و رفتار غیرانسانی قرار می گیرند جزء گروه های خاص اجتماعی محسوب می شوند و حق پناهندگی دارند. آمریكا كانادا سوئیس هلند و آلمان از این قوانین پیروی می كنند. طبق قوانین فرانسه كانادا و آمریكا هتك حرمت نوعی آزار است و خانمی كه به خاطر ترس از هتك حرمت فرار كرده حق پناهندگی خواهد داشت.
۳ تخطی از مقررات عمومی كشور و نادیده انگاشتن قوانین عمومی كه مستوجب مجازات حبس یا مجازات دیگری باشد را نمی توان به عنوان عاملی برای كسب پناهندگی تلقی كرد. به عنوان مثال صادركنندگان چك بی محل نمی توانند تقاضای پناهندگی كنند.
۴ افرادی كه در جنایات جنگی و وحشی گری های عمومی نظیر كشتار دسته جمعی شركت داشتند، حق تقاضای پناهندگی را ندارند.
۵ هر كشور حق دارد در زمان جنگ تابعین خود را به سربازی فرا بخواند. ولی تابعین باید حق اعتراضی داشته باشند. در مواقعی كه حق اعتراض نیست و اختلافات به مرور حدود بین المللی را به وحشت می اندازند فراریانی كه از پیگرد قانونی می ترسند نظیر فعالان سیاسی حق پناهندگی دارند. البته این قاعده در مورد زمان جنگ ویتنام مصداق داشته است.
●مفهوم پناهنده در حقوق داخلی ایران
ماده اول آیین نامه پناهندگان مصوب ۲۵۹۱۳۴۲ مقرر می دارد كه مقصود از پناهنده فردی است كه به علل سیاسی، مذهبی، نژادی و یا عضویت در گروه های خاص اجتماعی از ترس جان و شكنجه خود و افراد خانواده اش كه تحت تكفل او هستند به كشور ایران پناهنده شود. در خصوص علت پناهندگی در كنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان مورخ ۳۱ ژانویه ۱۹۶۷ كه دولت ایران به آنها ملحق شده است در مقایسه با آیین نامه پناهندگان فوق الذكر تفاوت مختصری وجود دارد. بدین نحو كه اولا در كنوانسیون ۱۹۶۷ به علل مربوط به نژاد و ملیت اشاره شده است و حال آنكه در آیین نامه پناهندگان ۱۳۴۲ كلمه ملیت مشاهده نمی شود و فقط علل نژادی قید شده است. ثانیا طبق آیین نامه پناهندگان، ترس از جان و شكنجه افراد خانواده تحت تكفل متقاضی می تواند دلیل موجهی برای پناهندگی باشد ولی در كنوانسیون و پروتكل الحاقی به آن، فقط به ترس از شكنجه متقاضی اشاره شده است به عبارت دیگر ترس، ناظر بر جان متقاضی است و شامل افراد خانواده اش نمی شود لذا از این حیث دایره شمول آیین نامه پناهندگان وسیع تر است. به هر روی چون آیین نامه پناهندگان لغو نشده و به قوت خود باقی است و از طرفی هم دولت ایران به كنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان و پروتكل منظم به آن ملحق شده است لذا آیین نامه به این شكل تعبیر و تفسیر می شود: «مقصود از پناهنده فردی است كه به علل سیاسی، مذهبی، نژادی و ملیتی و یا عضویت در گروه های خاص اجتماعی از ترس جان و شكنجه خود و افراد خانواده اش كه تحت تكفل او هستند به كشور ایران پناهنده شود. ترسی كه موجب پناهندگی خواهد شد باید ناظر به «جان» باشد و شامل مال نباشد. بنابراین كسی نمی تواند به خاطر ترس از مصادره شدن از اموالش به ایران پناهنده شود. ترسی كه باعث پناهندگی است ناظر به كشور شخصی متقاضی است و شامل سایر كشورها نخواهد شد. با این توضیح كه هر فرد در صورتی می تواند از دولت ایران تقاضای پناهندگی كند كه از طرف كشور متبوعش جان خود و افراد خانواده تحت تكفلش را در خطر احساس كند.
●كنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو در مورد وضعیت پناهندگی
كنوانسیون ۱۹۵۱ ژنو در مورد وضعیت پناهندگان را بدون تردید می توان اصلی ترین منبع حقوقی پناهندگان در چارچوب حقوق بین الملل دانست. این كنوانسیون در جریان كنفرانس نمایندگان تام الاختیار كه بر اساس قطعنامه ۴۲۹ مجمع عمومی تشكیل شده بود به تصویب رسید. این كنوانسیون به رغم محدودیت های زمانی و جغرافیایی خود به صورت جهانی و بین المللی در آمد. هر چند بخش هایی از آن كاملا تحت شرایط دوران پس از جنگ قرار دارد ولیكن همچنان به صورت یكی از معتبرترین ضوابط بین المللی مربوط به پناهندگان باقی مانده است و تا امروز بالغ بر ۱۲۰ كشور بدان پیوسته اند. این كنوانسیون از نیاز به همكاری بین المللی یاد كرده و اظهار امیدواری می كند كه همه كشورها مسئله پناهندگی را مسئله اجتماعی و نوع دوستانه تلقی كرده و آن را موضوع اختلاف و تشنج در روابط خود قلمداد نكنند.
●پروتكل ۱۹۶۷ در مورد وضعیت پناهندگان
كنوانسیون ۱۹۵۱ از نظر زمانی به رخدادهای قبل از اول ژانویه ۱۹۵۱ و از نظر جغرافیایی به قاره اروپا محدود بود. همین امر مشكلاتی را به وجود آورده بود و لذا یك گردهمایی بین المللی تحت عنوان كنفرانس بررسی جنبه های حقوقی مسئله پناهندگی در ایتالیا تشكیل شده و طبق آن یكسری تغییرات در اساسنامه صورت پذیرفت.
●اعلامیه جهانی حقوق بشر
یكی از اصول مهم اعلامیه حقوق بشر آن است كه كلیه افراد بشر باید بدون تبعیض از حقوق بشر و آزادی های اساسی برخوردار شوند. در شرایطی كه امكان برخورداری از حقوق و آزادی های اساسی موجود نباشد ترك كشور متبوع و پناه بردن به سایر ممالكی كه شرایط زیست بهتری دارند یكی از اصول حقوق بشر است. همچنین در شریعت اسلامی هم حقوق پناهندگی به رسمیت شناخته شده است. به عنوان نمونه آیه ۶ سوره توبه را شاید بتوان صریح ترین اشاره به مسئله پناهندگی در قرآن دانست. بر طبق نص صریح این آیه هر مسلمان اجازه دارد كه به هر شخص غیرمسلم و حتی كافر در زمان جنگ در سرزمین اسلام پناه دهد. در حقوق اسلامی مفهوم پناهنده مستٲمن دربرگیرنده دو نكته اساسی و مهم است نخست اینكه حق اعطای پناهندگی مقدس است از آن جهت كه ریشه در كتاب و سنت دارد و دوم اینكه به هیچ وجه نمی توان پناهنده را به كشور اصلی اش بازگرداند.
●حقوق پناهندگان در نظام حقوقی ایران
پناهندگی در ایران تابع نظامات وزارت كشور است و پناهنده به طرق زیر شناخته می شود:
۱ عبور شخص یا اشخاص از منطقه مرزی به خاك ایران
۲ تقدیم درخواست به وسیله یكی از خارجیان ساكن خارج از ایران مبنی بر پناهندگی ورود به ایران
۳ تقدیم درخواست به وسیله خارجیان مقیم ایران.
رسیدگی به امور پناهندگان در صلاحیت مشترك وزارت كشور و وزارت امور خارجه است. در صورت پذیرش پناهندگی از طرف دولت ایران دفترچه اقامت پناهندگی به پناهنده داده می شود. دفترچه مزبور مدرك هویت شخص پناهنده است كه در دفاتر نیروی انتظامی محل اقامت پناهنده ثبت می شود و هر چند وقت یك بار باید تجدید شود. از جمله حقوق پناهنده طبق كنوانسیون ۱۹۶۷ به چند مورد اشاره می شود:
▪اجازه اقامت: مهمترین اثر حقوقی قبول پناهندگی اجازه اقامت او است. كسی كه تقاضای پناهندگی او قبول شود حق دارد در ایران اقامت كند و در این مورد باید با پناهنده مساعد ترین رفتاری كه با خارجیان مقیم در ایران به عمل می آید رفتار كرد.
▪آزادی رفت و آمد: صدور دفترچه اقامت پناهندگی نه تنها مجوز اقامت در ایران است بلكه به پناهنده اجازه داده می شود كه آزادانه در داخل كشور رفت و آمد نماید به شرط آنكه مقرراتی را كه معمولا در این گونه موارد درباره خارجیان اجرا می شود رعایت كند.
▪حق مالكیت: یكی از مواردی كه مورد تاكید كنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان، حق تحصیل اموال منقول و غیرمنقول است. ماده ۱۳ كنوانسیون مقرر می دارد كه دول متعاهد در مورد تحصیل اموال منقول و غیرمنقول و سایر حقوق مربوط و همچنین در مورد قراردادهای اجاره یا سایر قراردادهای مربوط به مالكیت اموال منقول و غیرمنقول با پناهندگان رفتاری خواهند كرد تا سرحد امكان مساعد باشد. اتباع بیگانه در ایران طبق آیین نامه استملاك اتباع خارجه مصوب ۱۳۲۷ اگر بخواهند در ایران ملكی برای سكونت یا صنعت یا محل كسب خود استملاك كنند باید اظهارنامه های اداره ثبت محل وقوع آن ملك را تحویل بدهند تا برای تحصیل اجازه به اداره كل ثبت فرستاده شود.
▪حق مراجعه به دادگاه: هر پناهنده باید بتواند آزادانه به محاكم قضایی مراجعه كند و از این حیث نباید فرقی بین او و اتباع كشور پذیرنده باشد. بند ۲ ماده ۱۶ كنوانسیون مربوط به پناهندگان چنین مقرر می دارد كه هر پناهنده در سرزمین دولت متعاهدی كه محل سكونت عادی او است در مورد دسترسی به دادگاه ها از جمله استفاده از معاضدت قضایی و معافیت سپردن تضمین هزینه دادرسی از همان رفتاری كه درباره اتباع دولت مزبور به عمل می آید بهره مند خواهد شد.
▪بیمه اجتماعی: برخورداری از بیمه های اجتماعی یكی دیگر از حقوق پناهندگان است كه در كنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان به رسمیت شناخته شده است و طبق ماده ۲۴ كنوانسیون چنانچه پناهنده بر اثر حادثه یا بیماری ناشی از كار فوت كند حقی كه باید به این مناسبت پرداخت شود به عهده دولت متعاهد است.
▪آزادی مذهب: آزادی در انجام فرایض دینی و آموزش دادن تعلیمات مذهبی به كودكان یكی از اموری است كه در كنوانسیون مربوط به وظیفه پناهندگان مورد شناسایی قرار گرفته است و طبق ماده ۴ كنوانسیون دول متعاهد در سرزمین خود نسبت به آزادی پناهنده در اجرای امور دینی و دادن تعلیمات مذهبی به كودكان خود رفتاری لااقل در حد رفتاری كه نسبت به اتباع خود دارند اتخاذ خواهند كرد.

سعیده سعیدی

منبع : روزنامه شرق