تراژدی خدمات الکترونیکی ادامه دارد

کنکور در کشور ما یک غول است، آن هم از نوع بی شاخ ودم اش که هر جوان ایرانی از دست و پنجه نرم کردن با آن ناگزیر است؛ یعنی حتی اگر نخواهد وارد دانشگاه شود هم چند سالی از نوجوانی خود را باید زیرسایه سنگین کنکور بگذراند.
از طرفی مسوولان آموزش کشور و دولتیان و مجلسیان چند سالی می شود که از حذف این غول سخن می گویند و شکستن شاخ اش شده است ورد زبان آن ها که می خواهند مردمی باشند و در هر انتخاباتی رای بیاورند که همه و همه راهکارها را تنها می توان به شعار انگاشت.
اما چندی پیش از سوی جوامع جهانی یک راهکار واقعی و جواب پس داده مطرح شد به نام "آموزش الکترونیکی": آموزش در یک محیط پویا و تعاملی که مشکل ظرفیت و کمبود فضای آموزشی در ذاتش نمی گنجد.
یادگیری الکترونیکی (e-learning)، آموزش الکترونیکی (e-Education) و دانشگاه مجازی (Virtual university ) در طول سالهای اخیر به عنوان یکی از کاربری های فناوری اطلاعات و ارتباطات در بحث آموزش در جهان مطرح بوده است و دانشگاههای مهمی برای گسترش آموزش از این روش شروع به فعالیت کرده اند که البته در حال حاضر در سایر کشورها با کسب تجاربی، آموزش تلفیقی که به تفضیل به آن خواهیم پرداخت، مورد توجه بیشتری قرار گرفته است.
سابقه مطرح شدن این روش آموزشی نوین در ایران به کمتر از ۵ سال گذشته بازمی گردد؛ زمانی که دانشگاه تهران اقدام به انتشار خبر راه اندازی رشته های الکترونیکی کرد، اما تاکنون جز ارائه چندین واحد درسی، رشته خاصی از سوی آنها ارائه نشده و طبق سیاست های جدید قرار است در سال های آتی اقدام های جدی تری صورت گیرد.
ضرورت توسعه این روش آموزشی با شعار یونسکو مبنی بر "اطلاعات برای همه" برای قشر هایی از جامعه که امکان حضور در کلاس های آموزشی به صورت حضوری را ندارند و یا وجود بسترهای متنوع آموزشی که باعث از بین رفتن محدودیت های فیزیکی برای مکان هایی مانند دانشگاه ها که هر ساله با خیل عظیم تقاضا برای ادامه تحصیل مواجه هستند، بر کسی پوشیده نیست.
اما با وجود گذشت چندین سال از ارائه انواع آموزش های الکترونیکی از سوی تعدادی از دانشگاه ها، موسسات و شرکت های خصوصی مانند دانشگاه شیراز، دانشگاه علم و صنعت، دانشگاه تهران، دانشگاه خواجه نصیر، دانشگاه امیر کبیر، موسسه آموزش از راه دور آموزش و پرورش و تعدادی دیگر که از نظر کمی هر ساله به تعداد آن ها افزوده می شود، در بحث کیفیت شاهد ارائه روش های متنوع تدریس از توزیع CD و کتاب تا روش های ارائه متون درسی در وب و یا ضبط کلاس های درسی در استدیو و ارائه آن از طریق وب ، با برگزاری کلاس های رفع اشکالات در قالب chat و در محیط های خاص هستیم که هر کدام از آنها جای بحث دارد.
● محتوای دانشگاه های مجازی
تهیه محتوای آموزش الکترونیکی به عنوان یکی از بنیان های اساسی سیستم های آموزشی نوین دارای شاخص و استانداردهایی است که اغلب نادیده گرفته شده واین سهل انگاری می تواند در میزان فراگیری و آموزش اثرات مستقیمی داشته باشد.
یکی از استانداردهای تولید محتوا استاندارد SCORM است که توسط انجمن دولتی ADL تعریف و بیشتر از استانداردهای دیگر شهرت داشته و مورد توافق است. دیگر استاندارد که مورد رجوع اغلب تولید کنندگان محتوا است AICC محسوب می شود که البته در استاندارد SCORM ۱.۳ به نوعی تمام این استانداردها تلفیق شده و به سمت تعریف یک استاندارد واحد حرکت کرده است.
محتوای آموزشی به مجموعه ای از عکس ها، متن ها، و انیمیشن های صوتی و تصویری گفته می شود که به کمک تکنولوژی رایانه ای پدید آمده تا یک مبحث درسی را آموزش دهد. این محتواهای آموزشی توسط مدرسان این دروس و متخصصان رایانه ایجاد می شود.
با تعاریف ارائه شده و مروری بر نحوه ارائه مطالب از سوی دانشگاه ها به نواقص امر به راحتی پی برده می شود. بسیاری از دانشجویان که به صورت مجازی در دانشگاه های داخلی تحصیل می کنند، معتقدند، محتوای ارائه شده چندان جالب نیستند و تنها مباحث بر روی تخته نوشته و نمایش داده می شوند، ضمن اینکه از flash های مناسبی برای ارائه دروس استفاده نشده است.
این موضوع در حالی است که اساتید با استفاده از امکانات بسیار متنوع انواع نرم افزارها ، می توانند مباحث درسی را بسیار جذاب تر از کلاس های حضوری نیز ارائه دهند.
یکی از نکات اساسی در تولید محتوای آموزشی، آشنایی استاد مربوطه با ابزارهای محتواسازی الکترونیکی و امکانات آن است. بدیهی است زمانی که استادی بدون علم به این موضوع تنها جزوه درسی خود را برای تبدیل آن به نسخه الکترونیکی به فرد دیگری می دهد، نتیجه چه خواهد بود.
این موضوع باعث می شود که در یک دانشگاه مجازی، اساتید باید خود را نسبت به کلاس های حضوری مجهزتر کنند و دقیقا در همین جاست که فرق تدریس اساتید حتی در یک دانشگاه و همچنین کیفیت کار دانشگاه ها معلوم می شود.
● رشته های مجازی، دانشگاه های نیمه مجازی
ما در کشورمان دانشگاه مجازی به معنای واقعی کلمه نداریم و در حقیقت دانشگاه های سنتی در کنار رشته های حضوری خود، با دریافت مجوز به راه اندازی مراکز آموزش مجازی اقدام کرده اند.
با توجه به اخبار پراکنده اعلام شده از سوی دانشگاه ها برای ارائه رشته های مجازی، دبیر شورای گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ‪۷‬ دانشگاه مجری دوره های آموزش مجازی را دانشگاه های شیراز، خواجه نصیرالدین طوسی، علم و صنعت، شهید بهشتی، امیر کبیر، قم و دانشگاه علوم و حدیث ذکر کرده است. ضمن اینکه به گفته او به سه موسسه خصوصی مجوز تشکیل مرکز آموزش مجازی برای پذیرش دانشجو و تدریس سه رشته دانشگاهی داده شده است.
● برخی از مشکلات دانشگاه مجازی
عمده مشکلات مطرح شده در این زمینه کمبود پهنای باند اینترنت و به دنبال آن مشکلات دانشجویان در دسترسی به مطالب درسی است. با وجود صحت این موضوع باید توجه داشت که روز به روز این معضل در حال برطرف شدن است. سرویس های اینترنت پرسرعت که البته در برخی نقاط از سوی شرکت های خصوصی در حال ارائه است، می تواند چاره ساز باشد. البته قطعی های گاه و بیگاه اینترنت را هم نمی توان نادیده گرفت.
یکی از مباحث جدی خصوصا برای دانشجویان مقطع کارشناسی ورود از سیستم معلم محوری در دوره نظری به سیستم دانشگاهی که معمولا دانشجو محوری محسوب می شود، است. این دانشجویان که با روش گذشته خو گرفته اند، بدون لمس حضور استاد دانشگاه، به یکباره به فضایی جدید آموزشی آن هم بصورت الکترونیکی هدایت می شوند که افت شدید را برای برخی از آنها در پی دارد و برخی از تحصیل باز می مانند.
از مهمترین دغدغه هایی که با توجه با دیگر عملکردها ی مشابه ، بر این پروژه هم مترتب است، عدم سیستم ارزیابی به کمک کمیت های اندازه پذیر است. نبود شاخص های مقایسه ای در میان انواع گزینه های مذکور، راه را برای بهبود و ارتقاء کیفیت مراکز آموزشی مجازی بسته است.
● چرا دانشگاه های دولتی استقبال کردند؟
کشوری چون ایران با ۲ میلیون متقاضی ورود به دانشگاه بزرگ ترین بازار را در عرصه آموزش دارد. وجود این تقاضای دو میلیونی برای آموزش، خود انگیزه لازم برای سرمایه گذاری بخش خصوصی را فراهم می آورد. از طرفی، چنانکه بارها از سوی کارشناسان و صاحب نظران مطرح شده، آموزش مبتنی بر IT بهترین وسیله برای دردسترس قرار دادن فرصت آموزش و پرورش برای تمام مردم، حتی در دورافتاده ترین نقاط کشور است.
در این میان در کنار به فال نیک گرفتن استقبال دانشگاه های دولتی از این شیوه آموزشی، بحث درآمدهای مازاد برای دانشگاه های دولتی را نباید از نظر دور کرد. شاید هزینه کردن دانشگاه ها برای تهیه محتوا و بستر آموزشی در سال های اول هزینه بر باشد، اما شهریه های سنگین اخذ شده که تقریبا با دانشگاه آزاد رقابت می کند، مزیت مناسبی برای راضی شدن هیات امنای دانشگاه های دولتی برای روی آوردن به این روش آموزشی است.
ضمن اینکه با وجود درخواست های زیاد بخش خصوصی برای راه اندازی دانشگاه مجازی، دانشگاه های دولتی به علت داشتن شرایط ساده تر در نظر گرفته شده از نظر وزارت علوم، گوی سبقت را از آنها گرفته اند.
● طرح ملی توسعه دانشگاه های مجازی
اواخر سال ۸۱ بود که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، با طرح ملی توسعه دانشگاه های مجازی گامی را برای توسعه و ساماندهی این حوزه برداشت.
در این پروژه (اطلاعات آن در سایت www.vu.aictc.com موجوداست) قرار بود علاوه بر ارائه راهکارهای استراتژیک لازم و طراحی و پیاده سازی بستر سخت افزاری و نرم افزارهای موردنیاز به منظورتوسعه مراکزآموزش عالی مجازی، به تجهیز مراکز پیام نور به فناوری های نرم افزاری و سخت افزاری نوین در زمینه ICT ، پرداخته شود.
از ناهماهنگ عمل کردن دانشگاه ها و به عبارتی ساز مخالف زدن هر کدام، نتایج این پروژه قابل لمس است. مجری این پروژه مدیر و موسس مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته شریف- حمید رضا ربیعی- بود.
● شورای عالی اطلاع رسانی وارد می شود
شورای عالی اطلاع رسانی در دور جدید فعالیت خود پس از بازنگری و اصلاح آیین نامه شورای عالی اطلاع رسانی در ۲۱ تیرماه ۸۴ ،اخیرا با تشکیل کارگروه آموزش و علم الکترونیکی، به عنوان نهادی سیاستگذار با معرفی طرح تسما قصد تمرکز بخشیدن به حرکت های ناهماهنگ دربرخی حوزه ها از جمله آموزش الکترونیکی را دارد.
در این دوره مقصد اصلی در حوزه آموزش الکترونیکی تدوین نظام ملی همکاری است و در اولین جلسه شورای راهبری که با حضور محمد حسن شفازند - مشاور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری- نمایندگان دانشگاه های مجازی و دست اندکاران بخش خصوصی برگزار شد، تمایل برای نظام بخشی از سوی همگان وجود داشت اما تنها نگرانی ضمانت اجرایی کار توسط شورای عالی اطلاع رسانی عنوان شد.
● وزارت علوم جدی می شود
در اسفند ماه سال جاری رجبعلی برزویی- مدیر دفتر گسترش آموزش عالی و دبیر شورای گسترش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری- اعلام کرد که با مراکز بدون مجوز آموزش مجازی تحصیلات عالی برخورد می شود.
به گفته وی اکنون دفتر گسترش وزارت علوم در حال نهایی کردن تدوین آیین نامه دوره های مجازی است و پیش از تکمیل تدوین آن، هیچ گونه مجوزی برای راه اندازی مرکز آموزش مجازی داده نمی شود.
بر اساس این آیین نامه روش پذیرش، سقف پذیرش دانشجو، سیاستگذاری در خصوص شهریه دوره های مجازی و معافیت تحصیلی دانشجویان این دوره و موارد دیگر مشخص خواهد شد.
در دنیا چه خبر است؟
آموزش الکترونیکی پس از ناکارآمدی آموزش های حضوری معمول برای پاسخ گویی به نیاز روزافزون تقاضای آموزش های رسمی و عالی در کشورهای مختلف بوجود آمد.
اما ظاهرا اکنون تجربیات آموزش الکترونیکی در موسسات مجازی در جهان نقاط ضعف این رویکردهای افراطی را نشان داده است.
با شروع به کارگیری جدی آموزش الکترونیکی و با گذشت دو دهه از عمر این روش، رفته رفته ناکارآمدی های این شیوه جدید تعلیم نیز روشن شده است.
آموزش الکترونیکی علی رغم اینکه در دستیابی به اهداف فوق کاملا موفق بوده، اما در رسیدن به کیفیت آموزش مطلوب ناکارآمد نشان داد و تجربیات بسیاری در کشورهای مختلف جهان این موضوع را ثابت کرد و به این ترتیب نتایج این تجربیات باعث عدم جایگزینی این شیوه جدید به جای آموزش های رسمی و حضوری معمول در کشورهای جهان شد.
اما بسیاری از کارشناسان با مشاهده توانمندی های تجهیزات ارتباط از راه دور الکترونیکی مانند کلاس مجازی، محتوای آموزشی استاندارد، کتابخانه های مجازی و ... که در شیوه آموزش الکترونیکی تکامل یافته بودند، در شیوه جدید برنامه ریزی و یادگیری یعنی آموزش تلفیقی استفاده کردند.
مزیت اصلی آموزش تلفیقی در دستیابی به کیفیت بالای یادگیری است. این شیوه با افزودن شیوه یادگیری دانشجو محور به آموزش حضوری و استفاده از ابزارهای توانمندی مانند محتوای آموزشی استاندارد، به سادگی می تواند کیفیت آموزش بالاتری را نسبت به هر دو شیوه یادگیری بدست دهد. اما علاوه بر کیفیت یادگیری، سیستم آموزش تلفیقی با هزینه مالی کمتری نیز برگزار می شود. این روش در یک دوره اجرای معقول ارزانتر از روش های حضوری و گرانتر از آموزش الکترونیکی پیاده سازی می شود.
همین دو خاصیت یعنی کیفیت بالا و هزینه کمتر باعث گردیده تا این روش به سرعت در میان موسسات آموزشی و شرکت های بزرگ مورد استفاده قرار گیرد چنانچه با گذشت زمان کمی از عمر این روش بیش از ۱ میلیون نفر در چند شرکت بزرگ جهان در حال تعلیم جهت اخذ پست های کاری خود هستند. با توجه به ارتقا کیفیت یادگیری و کاهش نسبی هزینه های آموزش، کارشناسان پیش بینی می کنند این شیوه بتواند در سال های آینده تحول بنیادین در ساختارهای آموزشی جهان بوجود آورد.
با مروری بر وضعیت فعلی دانشگاه های مجازی در ایران و همچنین وضعیت سایر کشورها، امید می رود هر ارگانی که قصد طرح ساماندهی محتواها ی آموزشی و آموزش الکترونیکی را دارد، تجربیات سایر کشورها را هم در نظر داشته باشد، که آزموده شده را آزمودن خطاست.
● سوتیترها
▪ دانشگاه تهران- در اواخر سال ۸۰ ایده ایجاد دانشگاه مجازی در شورای دانشگاه تهران مطرح و مطالعات اولیه آن آغاز و سیاست تاسیس رشته های مختلف و پذیرش دانشجو اتخاذ شد، اما به دلیل مشکلات پیش بینی نشده این طرح به پذیرش دانشجو منجر نشد. به گفته دکتر نادر حقانی، رئیس مرکز آموزش های الکترونیکی دانشگاه تهران، در اردیبهشت ماه ۸۵ با تغییر مدیریت و ریاست این مرکز، تحول ساختاری محتوایی و پذیرش دانشجو در قالب جدیدی مطرح شده است اما همچنان منتظر ابلاغیه برای پذیرش دانشجو هستند.
▪ دانشگاه شیراز- این دانشگاه از سال ۸۲ به عنوان اولین دانشگاه مجازی با سه رشته و چهار گرایش فعالیت خود را در زمینه آموزش مجازی آغاز کرده و در ترم حاضر در رشته الکترونیک فارغ التحصیل دارد.
دکتر فریدون شعبانی نیا، رئیس واحد الکترونیکی دانشگاه شیراز رشته های فعلی این دانشگاه را کارشناسی حقوق، مهندسی برق کنترل و ابزار دقیق، مهندسی برق الکترونیک کاربردی و کارشناسی ارشد ناپیوسته مهندسی فناوری اطلاعات گرایش تجارت الکترونیک ذکر می کند.
▪ دانشگاه امیرکبیر-این دانشگاه نیز از سال ۸۳ با رویکردی متفاوت از سایر دانشگاه ها با ۴ رشته در مقطع کارشناسی ارشد که عبارتند از مخابرات، فناوری اطلاعات و مدیریت، مدیریت فناوری اطلاعات پزشکی و معماری کامپیوتر کار خود را شروع کرد. به عقیده دکتر کاردان، رئیس مرکز آموزش های مجازی، استفاده از روش مجازی برای دانشجویان کارشناسی ارشد که در دوره کارشناسی با روش تحصیل در دانشگاه، یعنی دانشجو محوری آشنا شده اند، کارایی دارد.
▪ دانشگاه علم و صنعت- داشتن دیپلم متوسطه ریاضی یا تجربی نظام جدید آموزش متوسطه و اتمام دوره پیش دانشگاهی و یا دارا بودن دیپلم کامل متوسطه نظام قدیم آموزش متوسطه از شرایط اولیه پذیرش این دانشگاه بوده اما با توجه به محدودیت پذیرش، دارندگان معدل های بالاتر، رتبه های برتر و سوابق مرتبط با رشته ی درخواستی در اولویت قرار می گیرند.
این دانشگاه از ترم دوم سال ۸۳ کار خود را با ارائه ۳ رشته مهندسی کامپیوتر با گرایش فناوری اطلاعات، نرم افزار و علوم کامپیوتر در مقطع کارشناسی آغاز کرد و سپس ۲ رشته در مقطع فوق لیسانس شامل مهندسی فناوری اطلاعات و مهندسی صنایع با گرایش مدیریت اجرایی را با آن افزود.
▪ دانشگاه خواجه نصیر طوسی- این دانشگاه اولین سری پذیرش خود را از مهر ۸۴ و در ابتدا با یک رشته شروع کرد. شرط ورود به این دانشگاه داشتن مدرک دیپلم کامل متوسطه نظام قدیم در رشته های ریاضی یا تجربی و یا گواهی پیش دانشگاهی نظام جدید رشته ریاضی یا تجربی با شرط معدل حداقل ۱۲‬ است.دوره کارشناسی رشته های مهندسی صنایع با گرایش برنامه ریزی و تحلیل سیستم ها و مهندسی کامپیوتر تنها با گرایش نرم افزار در دانشگاه صنعتی خواجه نصیر ارئه شده است. این دانشگاه برای رشته فناوری اطلاعات(IT) برای ترم دوم سال تحصیلی۸۶-۸۵ (بهمن ۸۵) به صورت مجازی دانشجوی کارشناسی می پذیرد .
▪ دانشگاه علوم حدیث- این دانشکده در سال ۱۳۷۸ در جوار حرم مطهر حضرت عبدالعظیم ، آغاز به کار کرده و در سال ۸۳ رشتۀ دانشگاهی علوم حدیث را بصورت مجازی، به عنوان یکی از شاخه های گروه الهیات و معارف اسلامی، در مقاطع کارشناسی ارائه کرده است.
▪ دانشگاه قم- این دانشگاه نیز از اوایل سال ۸۵ ارائه رشته کارشناسی ارشد حقوق را در دستور کار خود قرار داده است.
▪ دانشگاه شهید بهشتی- این دانشگاه که کار خود را از سال جاری در بخش آموزش های الکترونیکی آغاز کرده، شروع کار را ارائه دوره های آموزشی کوتاه مدت تخصصی- کاربردی مانند دوره الکترونیکی ICDL وهمچنین دوره های آزاد رایانه ای دانشگاه MIT قرار داده است. از سایر دورهایی که در آینده ارائه خواهد شد می توان به دوره آشنایی با اصول و مفاهیم برنامه ریزی استراتژیک و دوره مدیریت بهره وری اشاره کرد.

نویسنده: معصومه لطفی

منبع : ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات