تماشایی اما نه اندیشه برانگیز!

پایین گذرسقاخانه، محله ای است با قهوه خانه ای قدیمی، که دو پهلوان کشتی باستانی، یکی استادی کارکشته و دویمی جوانی جویای ‏نام، آرامش و امنیت آنرا به عهده گرفته اند. کشتی گیر سالمند و پیشکسوت واله و شیفته ی پری ناز، دخترحاجی، سرمایه دار محله ‏است و آن صنم بی پروا، به وی بی اعتنا است و دلبسته ی جوان دیگر است.
استاد، عاشق ناکام، که دیدارها و گفتگوهای شبانه ی ‏دو جوان را کنار سقاخانه تعقیب کرده است، شبی دل به دریا می زند و نزد همتای جوان به عشق خود اعتراف می کند و جوان به او ‏قول می دهد که از نزدیکی با دختر بپرهیزد. شبی که جوان برای پاسداری از محله گذارش به سقاخانه افتاده است، پری ناز خانم ‏پیدا می شود. وقتی جوان برای دختر از عشق استادش حرف می زند، دختر پرده از راز خود برمی دارد و می گوید آن که دل از ‏وی ربوده است خود اوست.
جوان عشق دختر را در نمی یابد و نه تنها روی قول مردانه ای که به استاد خود داده تکیه می کند، بیش ‏از آن می گوید که قادر نیست زندگی دختری دردانه و عزیز کرده چون او را تأمین کند. دختر به غیظ می رود.
اندکی از رفتن او نگذشته، رقیب ظاهر می شود. دلایلی که جوان برای اثبات نظر پاکی و بی گناهی اش می آورد هوده ای نمی ‏بخشد. هماورد سالخورده با چاقو به وی نزدیک می شود، در همان حال مردانی سیاه پوش و برقع بر چهره وارد می شوند، یکی از ‏آنان جوان را از پا در می آورد.
این اتفاق در ماه محرم رخ می دهد. دسته ای از مردان و زنان سیاه و سفید پوش، در فضایی آغشته به دود و نور، با حرکاتی ‏موزون، برخاسته از مراسم سینه زنی و ذکر فرقه های عرفانی صحنه را دور می زنند. زنی سرخپوش بر انتهای صحنه نگاه ‏می کند و می گذرد. چرخش و حرکات نمادی دسته طراحی و اجرای فرزانه کابلی و موسیقی جهانسوز فولادی در فضایی ‏سوررئالیستی، با همه ی شکوه و زیبایی از فضای ناتورالیستی که نمایشنامه در آن حرکت می کند به دور است.
صحنه، قهوه خانه ‏ای سنتی با نقاشی هایی از شاهنامه، هم چنین سقاخانه، که خاطرات پیاله ی آب و نور و گره بسته های نذر را در خاطره زنده ‏می کند و پوشش هنرپیشگان، به استثنای کت و شلوار کشتی گیر جوان که خیلی اطو کرده است، این همه کار مجید میرفخرایی، ‏هماهنگ با فضای نمایش و چشم نوازند. هم چنین است موسیقی جهانسوز فولادی.
اکبر رادی در آفرینش "پایین گذرسقاخانه" در ادامه ی راه صادق هدایت (داش آکل)، بهرام بیضایی (پهلوان اکبر می میرد)، هادی ‏اسلامی (گذر لوطی صالح)، و اسماعیل خلج (حالت چطوره مش رحیم) به پژوهشی تحسین برانگیز در شناخت زبان ورزشکاران ‏کشتی باستانی، لوطیان و مشتریان قهوه خانه دست یافته است.
افسوس که او در نمایشنامه ی خود به دو نکته ی مهم کمتر پرداخته است. نخست آن که در اثر او سهم عشق اندک است. استاد کشتی ‏گیر در بیان عشق خود ناتوان است و جوان در این ماجرا، نقشی جز تحریک حس حسادت او ندارد. تراژدی هنگامی پدید می آید که ‏دو قهرمان به نیرو و ایمان برابر، سر و دل بسته به یک هدف، در راستای مرگ و زندگی با هم به نبرد برخیزند.
مرگ قهرمان ‏جوان نمایشنامه، تماشاگر را تکان نمی دهد. اندوهگین نمی کند، چرا که به تراژدی نمی رسد. دویم این که نقش های نمایشنامه و ‏حرف هایشان بوی کهنگی و ایستایی می دهد. زنده کردن تاریخ در اجرای طابق النعل بالنعل گذشته نیست، نزدیک کردن گذشته به ‏زمان حال، به عبارت دیگر پیوند گذشته و حال است و نه برگرداندن زمان حال به گذشته.
ادراک فرهنگی و هنری انسان جُنگی ‏است از یافته های دیروز و امروز، با نگاه به فردا. چند گانگی در نقش است، که نگاه و گوش را تیز می کند. جنبه ی هنر به ‏مصداق "هرلحظه به رنگی بت عیار درآید" در چند رنگی و چند گانگی است. در کارگردانی و بازی هنرپیشگان نیز همچون در ‏متن نگرش ناتورالیستی حکمفرما است. ناتورالیسم نگرشی یک سویی و یک بعدی است: رؤیاها، کابوس ها، آرزوها، بخش های ‏پنهان و زیربنایی وجود انسان موضوع رئالیسم است. هنر، بیش از آنکه هدفش نمایش "پیدا" ها باشد، کشف و گشایش "ناپیدا" ها ‏است. هنرپیشه های "پایین گذرسقاخانه": امین زندگانی، آشا محرابی، هستی مرزبان، حامد آقایی و دیگر همگنان آنها، همه ی آنچه ‏را که نویسنده و کارگردان می خواهند، با جدیت اجرا می کنند، اما بازی آنها نه چند بعدی بلکه یک بعدی است. نقش های یک بعدی ‏هنرپیشه را به تقلید سوق می دهد.
بازی نقش هایی چون لوطی جوانمرد و ضد او، وقتی یک بعدی باشند به جای کاراکتر به "تیپ" ‏مبدل می شوند و این برای هنرپیشه بزرگترین خطر است. چرا که نه تنها شوق کشف کاراکتر نقش را که شوق بازی را از آنها سلب ‏می کند. چنین به نظر می آید که هنرپیشگان این نمایش که نسل جوان امروزند، از متن فاصله نگرفته، با نگاه کاشف و منتقد به آن ‏نگاه نکرده، با نویسنده و کارگردان به گفتگو ننشسته، نپرسیده اند، آن جوانی که در آغاز نمایش با گیتار به گذرسقاخانه می آید، ‏کیست؟ چرا به دنیایی و جایی که نمی شناسد آمده؟ چرا باید از محله با خفت و خواری رانده شود؟ نپرسیده اند چرا قهرمان جوان ‏نمایش به عشق پری ناز پاسخ مثبت نمی دهد؟ چرا به نفع کشتی گیر پیشکسوت و سالخورده کنار می رود؟ نپرسیده اند چرا این ‏حادثه ی درد بار حتماً باید در ماه عزاداری رخ بدهد و آن مرد سیاهپوش که پهلوان را می کشد، چه کسی است؟

کوتاه سخن: پایین گذرسقاخانه، به خاطر جذابیت کلام و زیبایی تصویر تماشایی است. تماشایی اما نه اندیشه برانگیز.‏
ایرج زهری

منبع : تئاتر ما