اهرم چانه زنی

● جایگاه گاز تركمنستان در معادلات انرژی منطقه
براساس برآوردهای موجود در دو دهه آتی ، ۶۸درصد از تقاضای انرژی جهان از طریق منابع نفت و گاز تأمین خواهد شد و این مسأله یقیناً می تواند برنامه ها و سیاست های كشورهای مصرف كننده را در قالب امنیت انرژی تحت تأثیر قرار دهد . گاز به لحاظ ویژگی های طبیعی و همسازی برتر با محیط زیست ، بالاترین رشد تقاضا را تا سال ۲۰۲۰ خواهد داشت و این مسأله مؤید رشد روز افزون گاز طبیعی در سبد انرژی جهان است . ارتقای جایگاه گاز در سبد انرژی جهانی ، ناشی از آن است كه گاز در بخش های مختلف از جمله حمل و نقل ، نیروگاه ها و پتروشیمی به كار برده می شود .
پروژه های گاز طبیعی به لحاظ پر هزینه بودن و پیچیدگی بالا از نظر فن آوری به منظور كاهش خطر سرمایه گذاری و تضمین بازگشت آن نیازمند داشتن یك بازار مطمئن فروش با عقد قراردادهای عرضه دراز مدت است . دو عامل هزینه ها و قیمت گذاری ، چالش های عمده ای هستند كه دورنمای فعالیت ها در این بخش را با ابهام و مشكلات جدی مواجه می سازند . ذخایر تثبیت شده گاز طبیعی جهان ، دارای پراكندگی ویژه ای است كه به ترتیب شامل شوروی سابق با ۵۶ تریلیون م . م خاورمیانه ۲/۴۵ تریلیون م .م آسیا و اقیانوسیه و آمریكا است . تركمنستان یكی از تولید كنندگان مهم نفت و گاز در میان كشورهای تازه استقلال یافته آسیای مركزی به شمار می رود كه پتانسیل و منابع عظیم‌ آن به دلیل نبود گزینه های صادراتی متنوع محدود شده است . مبنای انرژی تركمنستان را گاز طبیعی تشكیل می دهد ، به طوری كه ۵ درصد از ذخایر اثبات شده نفت و گاز در این جمهوری قرار دارد . اگر چه انرژی عنوان محركی قوی در روند توسعه اقتصادی منطقه جایگاه ویژه ای دارد ، لیكن عواملی چون سرمایه گذاری خارجی ، نیروی انسانی كار آمد ، دسترسی به فن آوری های جدید و بسط و توسعه همكاری های منطقه ای از طریق استفاده از امكانات كشورهای همجوار از اركان اصلی در فرآیند توسعه منطقه به شمار می روند .
كشور تركمنستان به علت محدودیت های ناشی از موقعیت وابستگی اقتصادی و ساختاری به روسیه و كشورهای منطقه ، وجود رقبای بالقوه و بالفعل در میان كشورهای همجوار و رقابت با آن ها ، مشكلات ساختاری و بوروكراتیك برای جذب سرمایه گذاری خارجی و اهمیت در آمدهای حاصل از صادرات گاز برای اجرای برنامه های توسعه و پیشرفت كشور ، مجبور است كه به دو گزینه صادرات گاز از طریق همكاری با روسیه و جمهوری اسلامی ایران تن در دهد . تردیدی نیست كه در پرتو رقابت دو كشور یاد شده امكان چانه زنی و حصول قیمت های بالاتر صادراتی برای كشور تركمنستان متصور خواهد بود .
● ذخایر تولید گاز در تركمنستان
اساس و پایه انرژی تركمنستان را گاز طبیعی تشكیل می دهد ، به طوری كه ۵ درصد از ذخایر اثبات شده شوروی سابق در این جمهوری است .
براساس آمار شركت بی . پی مجموع ذخایر اثبات شده گاز در مجموعه كشورهای هم سود ۷/۵۶ تریلیون متر مكعب است كه ۸/۳۷درصد ذخایر جهانی را تشكیل می دهد . روسیه با ۸۲/۴۷ تریلیون متر مكعب و تركمنستان با ۸۶/۲ تریلیون متر مكعب از مهم ترین دارندگان ذخایر گاز منطقه هستند .
این در حالی است كه مقامات تركمنستان از جمله رئیس جمهور این كشور ، بارها در سخنان خود با بزرگنمایی و در راستای برنامه های توسعه ، ذخایر گاز این كشور را در حد ۶ تا ۱۰ میلیارد متر مكعب بر‌آورد می كنند .
تركمنستان دومین تولید كننده و مصرف كننده بزرگ نفت و گاز منطقه به شمار می رود و قریب به ۱۷ درصد از كل مصرف منطقه به این كشور اختصاص یافته است . در سال ۲۰۰۵ این كشور با تولید ۸/۵۸ میلیارد متر مكعب گاز استحصال كرده كه ۲۱ درصد گاز تولیدی در جهان است . مصرف آن نیز در حد ۶/۱۶ میلیارد متر مكعب و ۶/۰درصد جهانی است كه ۵/۷ درصد رشد نسبت به سال ۲۰۰۴ داشته است .
مهم ترین ذخایر گازی این كشور میدان های آمودریا با ۴۰ درصد ذخایر و حوزه مرغاب است . ۸۵ درصد از گاز تولیدی را شركت دولتی تركمن گاز و بقیه را شركت تركمن نفت تولید می كند و ذخایر عمده این كشور در مناطق شمال شرقی قرار گرفته اند . میزان تولید این كشور ، طی سال های ۹۲ تا ۹۹ از یك سیر نزولی برخوردار بوده است . به طوری كه از ۲/۵۶ در سال ۹۲ به ۱/۱۶میلیارد متر مكعب در سال ۹۷ ، ۴/۱۲میلیارد متر مكعب در سال ۹۸ و ۳/۲۱ میلیارد متر مكعب در سال ۹۹ رسیده است . این كاهش تولید ، ناشی از عدم توافق با دولت روسیه پیرامون فروش و ترانزیت گاز و ناتوانی كشورهای تازه استقلال یافته از پرداخت تعهدات مالی ناشی از دریافت گاز است .
صادرات گاز تركمنستان براساس برآوردهای سال ۲۰۰۶ ، ۸۰ میلیارد متر مكعب گاز است كه از این میزان ۳۰ میلیارد متر مكعب به روسیه ، ۴۰ میلیارد به اوكراین و ۳۸ میلیارد متر مكعب به ایران صادر خواهد شد . در این زمینه با توجه به زیر ساختارها و مقایسه نسبت به تولید ۲۰۰۵ در مورد اجرای تعهدات تركمنستان تردید جدی وجود دارد .
از نكات حائز اهمیت در خصوص برنامه های توسعه ای ، آن است كه پیش بینی های بلند پروازانه عملاً به علت مشكلات فنی و محدودیت راه های انتقال تحقق نمی یابد . نمونه روشن آن ، پیش بینی تولید ۷۳ میلیارد متر مكعب در سال ۲۰۰۴ ، ۸۵ میلیارد متر مكعب تولید در سال ۲۰۰۵ و در سال ۲۰۱۰ ، ۱۲۰میلیارد متر مكعب است كه به رغم اغراق آمیز بودن آن ، این افزایش تولید منوط به بهره برداری از میدان های جدید ، ایجاد خط لوله جدید و بازسازی خط لوله قدیمی است كه سرمایه گذاری كلان و فن آوری پیشرفته از دیگر عوامل مهم برای حصول این اهداف بلند پروازانه به شمار می رود .
● مسیرهای صادرات گاز
در حال حاضر دو راه اصلی برای صادرات گاز تركمنستان وجود دارد ؛
۱) خط لوله انتقال گاز از طریق ازبكستان - قزاقستان به روسیه و اوكراین گاز طبیعی مخازن دولت آباد از سال ۱۹۸۳ از این خط به بازارهای منطقه و دریای سیاه عرضه می شد . با توجه به فرسودگی خط ، ظرفیت فعلی آن ۴۰ میلیارد متر مكعب است كه در سال های اخیر تلاش شده ظرفیت آن افزایش یابد .
۲) خط لوله انتقال كریچه - كردكوی به طول ۱۹۰ كیلومتر
گزینه های تركمنستان برای صدور گاز عبارتند از :
۱) فروش گاز به روسیه و كشورهای هم سود
۲) صدور گاز به جمهوری اسلامی ایران و در ادامه پیگیری طرح ترانزیت گاز به اروپا
۳) صدور گاز تركیه از طریق جمهوری آذربایجان و تلاش برای فعال كردن این طرح از طریق تركیه به اروپا توسط ترك ها
۴) فروش گاز به پاكستان و هند از طریق احداث خط لوله ترانس افغان
۵) تلاش تركمنستان برای تأمین بخشی از نیازهای چین از طریق احداث خط لوله ازبكستان و قزاقستان به چین صدور سالانه ۳۰ میلیون متر مكعب به چین .
● روسیه و كشورهای هم سود
۱) روسیه : پیش از ورود به سیاست های روسیه در منطقه باید توجه داشت كه ذخایر عظیم در دسترس گاز ، تنها یك روی سكه است و مشكل اصلی در تأمین گاز جهان نه میزان ذخایر بلكه هزینه انتقال گاز به مناطق مصرف است . برای این منظور سرمایه گذاری های هنگفتی لازم است كه سه عامل قیمت گاز فن آوری ها و سیاست در این زمینه تعیین كننده هستند .
به عبارت دقیق تر مسائل ژئواستراتژیك منطقه توانسته است به خوبی بر پروژه های انتقال نفت و گاز تأثیر بگذارد و این موضوع نماد رقابت بازیگران مهم در منطقه شده است . فدراسیون روسیه با استفاده از شبكه حمل و نقل پیوسته شوروی سابق ، به دنبال گسترش نفود خود در منطقه است و مهم ترین اصل در بخش گاز ، انحصار در خرید و ترانزیت گاز تركمنستان است . به عبارت روشن تر اقدامات روسیه در این بخش ، دارای ماهیت امنیتی - استراتژیك بوده و شركت های نفتی و گازی روسیه عامل تحقق این اهداف كلان اند .
سؤال مهم در این زمینه آن است كه روسیه به رغم دارا بودن منابع و ذخایر عظیم گاز و توانایی بالای صدور گاز از طریق خط لوله ، چه نیازی به خرید و ترانزیت گاز تركمنستان دارد و علاوه بر اهداف كلان ، آیا اهداف اقتصادی خاصی را پیگیری می كند ؟ تری آدامز متخصص برجسته نفتی منطقه در سخنرانی خود در اجلاس نفت و گاز دریای خزر تهران به این سؤال به شكل زیر پاسخ داده است :
۱) گاز روسیه با توجه به كمبود سرمایه گذاری ، نبود امكانات نگهداری ، رشد مصرف داخلی و پایین بودن قیمت داخلی در حال كاهش است .
۲) عرضه گاز از نظر راهبردی و تجاری به اروپا برای روسیه به منظور كسب در آمد در حفظ بازار بسیار حائز اهمیت است و بنابراین روسیه كمبودهای عرضه گاز را از طریق منابع عظیم گاز منطقه آسیای مركزی تأمین می نماید .
۳) دسترسی به گاز جنوب یك عامل اصلی در راهبرد تجار گاز پروم است . روسیه از هر تلاشی برای پایین آوردن قیمت گاز دریافتی از آسیای میانه به صورت معامله پایاپای ، فشار سیاسی و یا رقابت بازار بین تركمنستان ، ازبكستان و قزاقستان فرو گذار نیست .
۴ ) افزایش وابستگی روسیه به گاز آسیای میانه خود به خود انضباط قیمت گذاری را در بازار ایجاد می كند . احتمال نمی رود كه روسیه به دلایل رقابتی ، اجازه انتقال سریع گاز ‌آسیای میانه به طور مستقیم به بازارهای اروپا و از طریق شركت گاز پروم را بدهد .
به نظر می رسد روسیه در راستای تحقق اهداف یاد شده ، كشورهای دارنده منابع گاز را به این صورت تقسیم بندی كرده است ؛
▪ تركمنستان به عنوان تولید و تأمین كننده گاز منطقه از جمله اوكراین ، روسیه ، ارمنستان ، گرجستان و جمهوری آذربایجان
▪ ازبكستان به عنوان كشور تولید كننده و ترانزیت .
▪ قزاقستان به عنوان تولید كننده بالقوه و مسیر ترانزیت
در این راستا روسیه طی سال های اخیر اقدامات زیر را با هدف حفظ نقش انحصاری خود در عرصه صادرات و ترانزیت انرژی در منطقه انجام داده است .
▪ خرید گاز از تركمنستان در قالب قرارداد كوتاه و بلند مدت و اجازه ترانزیت گاز به اوكراین
▪ مشاركت در بازسازی خط لوله انتقال گاز تركمنستان به روسیه و اوكراین .
▪ تشكیل شركت مشترك با ازبكستان و سرمایه گذاری شركت های روسی برای توسعه منابع گازی از طریق قرار دادهای مشاركت در تولید و افزایش خرید گاز از ازبكستان .
▪ انعقاد قرارداد بلند مدت با انعطاف لازم در راستای تغییر نرخ های جهانی گاز با ازبكستان
▪ خرید گاز قزاقستان به قیمت ۱۳۸ تا ۱۴۰ دلار بر اساس توافق رؤسای جمهوری دو كشور در تاریخ ۵/۳/۸۵ برای حفظ وضعیت انحصاری روسیه در بازار گاز آسیای مركزی .
▪ اعلامیه مشترك تركمنستان ، ازبكستان و روسیه در زمینه همكاری و انتقال گاز به بازارهای جهانی در مسكو به تاریخ ۱۰/۱۱/۸۰ پوتین رئیس جمهور و روسیه در این خصوص گفت : هدف این بیانیه ایجاد ائتلاف گازی و دفاع از منافع كشورهای تولید كننده گاز و ارتقای نتیجه بخش تجارت گاز در كشورهای ساحلی دریای خزر خواهد بود . كشورهای مصرف كننده نیز ضرر نخواهد كرد ، چون بازار گاز منظم تر ، معتبر تر و با ثبات تر خواهد بود . به نظر می رسد روسیه با برخورداری از همه عوامل شامل تولید ، ترانزیت و حضور سنتی و قوی در بازارهای مصرف جهانی ، موقعیت برتر را در این تشكیل اعلام نشده خواهد داشت .
▪ امضای قرار داد بلند مدت صدور گاز تركمنستان به روسیه ، در این قرار داد آمده است .
▪ تركمنستان در دو سال اخیر به دنبال نوسان شدید قیمت های نفت تلاش كرد قیمت گاز صادراتی به روسیه را افزایش دهد و براساس قراردادی كه در ۲۹ دسامبر سال ۲۰۰۵ بین نیازاف و میلر رئیس گاز پروم امضا شد ، ۶۵ دلار قیمت هر هزار متر مكعب تعیین شد و تركمنستان متعهد گردید كل ظرفیت صادراتی سه ماه اول خود را به گاز پروم اختصاص دهد . این قرارداد ، فروش گاز تركمنستان به اوكراین را تحت تأثیر قرار می دهد و بنابراین ، روسیه گاز تحویلی به اوكراین را خود خریداری می كند .
به هر حال ، دریافت گاز تركمنستان برای روسیه نه تنها به دلایل ژئوپلتیك حائز اهمیت است ، بلكه ذخایر گاز این جمهوری ، صادرات بلند مدت روسیه را تضمین می كند و این اجازه را به شركت گاز پروم روسیه می دهد كه توسعه حوزه های پر هزینه دریایی خود در اقیانوس منجمد شمالی ، اروپای شمالی و سیبری غربی را به آینده موكول نماید . از دیگر نتایج این اقدامات ، افزایش تأثیر گذاری روسیه در منطقه ، بازیابی موقعیت ویژه از دست داده و استفاده از اختلافات ایران و آمریكا در جهت تقویت محوریت خود در منطقه است .۲) اوكراین :
این كشور به علت نیاز شدید به گاز و كاهش وابستگی به روسیه اصلی ترین وارد كننده گاز از تركمنستان به شمار می رود ، اما با توجه به پیوستگی خطی لوله و عبور آن از خاك روسیه همواره مشكلاتی در جریان انتقال بهینه و به هنگام وجود داشته است .
از سال ۲۰۰۰ میلادی ، تركمنستان با انعقاد قرار داد با اوكراین ، مهم ترین تأمین كننده گاز این كشور شد و بر اساس قرار داد پنج ساله صدور ۲۵۰ میلیارد متر مكعب گاز پیش بینی شده است . به رغم آن كه اوكراین بازار مطمئن برای تركمنستان است ، اما مشكلاتی مانند محوریت تولید گاز ، محدود بودن ظرفیت خط لوله انتقال قدیمی ، مشكل بدهی های مالی و عدم اجرای كامل تعهدات مالی ناشی از واردات گاز ، بر روند آتی قرار داد تأثیر منفی می گذارد . علی رغم مشكلات یاد شده تركمنستان از طریق قرار دادهای فروش گاز بخشی از نیازمندی های خود به انواع كالا و خدمات فنی - مهندس را تأمین می كند . اوكراین در سال های گذشته ۲۵ میلیارد متر مكعب گاز از روسیه ، ۳۶ میلیارد متر مكعب از تركمنستان و ۲۰ میلیارد متر مكعب از طریق منابع داخلی تأمین كرده است . بر طبق قرارداد قبلی كه تا سال ۲۰۰۶ اعتبار داشت . میزان صادرات سالانه ۳۶ میلیارد متر مكعب براساس هر هزار متر مكعب ۴۴ دلار بود .
از عوامل منفی تأثیر گذار در این روند ، احتمال انعقاد قرار داد بلند مدت خرید گاز تركمنستان توسط روسیه ، عدم اجازه ترانزیت گاز به اوكراین و ظرفیت محدود خط لوله به علت قدیمی بودن است .
ظرفیت اعلامی خط لوله تركمنستان ، ازبكستان از راه قزاقستان - روسیه و اوكراین ۵۴ میلیارد متر مكعب است كه تلاش می شود با تعمیر و ترمیم ظرفیت آن به صد میلیارد متر مكعب برسد . اوكراین در سال ۲۰۰۶ ، ۱۱۰میلیارد متر مكعب ، از گاز صادراتی روسیه را به اروپا ترانزیت خواهد كرد .
پیش بینی می شود ضمن افزایش ظرفیت خط لوله سنتی از طریق بازسازی‌ آن ، یك خط لوله جدید ۱۷۴۵كیلومتری برای امكان پذیر شدن اجرای تعهدات با ظرفیت ۲۰ میلیارد متر مكعب با هزینه احتمالی یك میلیارد دلار احداث شود . در این زمینه رؤسای جمهور سه كشور در خرداد ۱۳۸۲ توافق كرده اند . اوكراین تا سال ۲۰۰۵ ، ۶۰ درصد از ارزش گاز طبیعی وارداتی خود از تركمنستان را به طور نقدی پرداخت كرد و شركت های روسی نیز همواره در مورد قیمت و شیوه پرداخت چانه زنی می كنند . عده ای از منتقدین می گویند كه این نوع فروش و سیستم پرداخت در چهار چوب قوانین مبهم دولت تركمنستان ، موجب سوء استفاده شده و برای جمعیت فقیر این كشور نفع چندانی در بر نداشته است .
۳) سایر جمهوری های هم سود
تركمنستان به اجبار موقعیت جغرافیایی خود از تأمین كنندگان اصلی لازم برای پرداخت بدهی های خود را نداشتند . به عنوان نمونه ، جمهوری آذربایجان در سال های ۹۲ ، ۹۴ به علت نیاز شدید ، مبادرت به واردات گاز كرد كه با توقف این روند و تشدید اختلافات دو كشور بر سر مالكیت حوزه های نفتی و رقابت برای سردمداران جریان سرمایه گذاری در عرصه نفت و گاز ، امكان صدور مستقیم گاز تاكنون فراهم نشده است . جمهوری‌ آذربایجان با توجه به نیاز شدید به گاز و عنوان سوخت نیروگاه و تأمین مصارف خانگی و صنعتی در فصول سرد ، از سال ۲۰۰۱ اقدام به خرید گاز طبیعی از شركت های روسی ترانس نفتا و ایترا با قیمت های ۵۰ الی ۵۲ دلار می كند كه تعهد شركت های روسی از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ در حد صدور ۴ میلیارد متر مكعب در سال بوده است . این تجارت سود آور هم نیازهای طبیعی جمهوری آذربایجان را تا حدی برآورده می سازد و هم جریان انتقال انحصاری گاز توسط شركت های روسی را تثبیت می نماید . در این راستا ، ارمنستان نیز طالب خرید گاز است كه به علت اختلافات با جمهوری آذربایجان و عدم توافق با جمهوری اسلامی ایران برای ترانزیت گاز ارزان تركمنستان ، این ایده تحقق نیافته است . به رغم مذاكرات صورت گرفته در مقاطع مختلف ، مشكل بدهی با جمهوری آذربایجان هنوز حل نشده است . گرجستان پرداخت بدهی ها با روش صدور خدمات فنی - مهندسی را به صورت تدریجی پیگیری می كند و مشكل بدهی اوكراین نیز با صدور كالا و خدمات فنی - مهندسی و در قالب توافقات دو كشور در حال رفع شدن است .
اما با توجه به افزایش قیمت جهانی گاز ، روسیه اعلام نموده كه قیمت گاز تحویلی به جمهوری آذربایجان و گرجستان ، از حدود ۵۶ دلار ۲۰۰۵ به ۱۱۰ دلار در سال ۲۰۰۶ افزایش داده است . این در حالی است كه ازبكستان ، گاز تحویلی به قزاقستان ، قرقیزستان و تاجیكستان را به قیمت ۵۵ دلار به ازای هر هزار متر مكعب اعلام كرده است .
● جمهوری اسلامی ایران
ایران به عنوان یكی از همسایگان به دلیل ویژگی های جغرافیایی و اقتصادی می تواند نقش مهمی در روند توسعه و تحكیم همكاری های منطقه ای ایفا كند .
در شرایطی كه جمهوری تركمنستان به شدت تلاش می كرد كه با توجه به مشكلات پیش آمده در جریان صدور گاز به كشورهای هم سود و عدم خرید روسیه ، مسیر و بازار جدید را برای خود ایجاد نماید . مذاكرات خرید گاز دو كشور در دوره ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی آغاز شد . فاصله طولانی مبادی تولید گاز در جنوب كشور تا استان های شمالی همچنین دشواری انتقال از جنوب به شمال كشور ، واردات گاز از تركمنستان به علت قیمت مناسب و كاهش هزینه ها جهت تأمین مصارف عادی و نیروگاهی توجیه پذیر شده است .
پس از توافقات صورت گرفته و با احداث یك خط لوله ۱۹۰ كیلومتری به قطر ۴۰ اینچ صادرات گاز تركمنستان به ایران با ۴۰۰ میلیارد متر مكعب در سال ۷۶ آغاز شد ، نیازاف رئیس جمهور تركمنستان در كنفرانس نفت و گاز عشق آباد در سال ۲۰۰۱ ، احداث این خط را دستاوردی ارزشمند و یك حادثه تاریخی خواند و افزود : این خط اولین خط لوله انتقال گاز تركمنستان به خارج پس از استقلال بود . سقف دریافت سالانه براساس قرار داد ، در سال ۲۰۰۱ پنچ ، ۲۰۰۲ شش و در سال ۲۰۰۴ هشت میلیارد متر مكعب بود كه سقف اجباری آن ۷۵ درصد میزان یاد شده است . مبنای پرداخت گاز وارداتی ، نقدی و به ازای هر هزار متر مكعب ، ۴۲ دلار بود در حالی كه فروش گاز به اوكراین و روسیه به شكل نقدی - كالایی ، ۲/۵ میلیارد متر مكعب است .
به علاوه برخی شهرهای مركزی مانند لطف آباد گاز خود را از طریق تركمنستان تأمین می كنند و دیگر شهرهای مرزی هم خواستار استفاده از این روش هستند . بر اساس آمار رسمی ، میزان گاز وارداتی از تركمنستان در سال ۸۲ ، ۷/۵ میلیارد متر مكعب بوده كه نسبت به سال ۸۱ ، ۵/۷ درصد رشد داشته است . از ابتدای قرار داد تا پایان سال ۸۲ نیز ۳/۲۳میلیارد متر مكعب گاز توسط جمهوری اسلامی ایران دریافت شده است . به رغم تصریح مقامات جمهوری اسلامی ایران در خصوص واردات گاز برای تأمین مصارف داخلی از زمان اجرایی شدن طرح صادرات گاز به تركیه ، مقامات تركمن در مناسبت های مختلف ، جمهوری اسلامی ایران را متهم به صدور گاز ارزان تركمنستان به تركیه به قیمت بالا نموده اند كه این اتهامات به صورت رسمی تكذیب شده است .
جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن ذخایر عظیم نفت و گاز موقعیت ویژه جغرافیایی و مجاورت با كشورهای بزرگ دارای ذخایر گاز از یك طرف و كشورهای مصرف كننده گاز از طرف دیگر می تواند شرایط ویژه ای را فراهم نماید كه به لحاظ اصول همجواری و در نظر گرفتن منافع اقتصادی و استراتژیك ، مبادلات گاز به صورت صادرات ، واردات ، معاوضه و ترانزیت صورت پذیرد . بی تردید انعقاد قرار داد خرید گاز از تركمنستان از طریق خط لوله كریچه - كردكوی ، نمونه روشنی از این تلاش روش برای تقویت روند همكاری های منطقه ای و گره زدن منافع و امنیت كشورهای منطقه به یكدیگر است .
به دنبال نوسانات شدید قیمت نفت در دو سال اخیر و نارضایتی مقامات تركمن از قیمت گاز ارسالی به جمهوری اسلامی ایران ، در اواخر سال ۸۴ گاز ارسالی قطع شد ، هر چند مقامات تركمن علت آن را مشكلات فنی بیان كردند . پس از مذاكرات هیأت ها در نهایت سران دو كشور پیرامون قیمت گاز به توافق رسیدند و قیمت هر هزار متر مكعب ۶۵ دلار تعیین شد . قیمت ها در هر سه سال بازبینی می شود و واردات سال جاری در حد ۸ میلیارد متر مكعب خواهد بود و در سال ۲۰۰۷ به ۱۴ میلیارد متر مكعب می رسد . پس از این توافق بود كه جریان صدور گاز طبیعی مجدداً برقرار شد .
علاوه بر موضوع تأمین نیازهای مصرف داخلی ، دو گزینه دیگر مطرح است :
ترانزیت گاز به كشورهای منطقه ؛ ارمنستان و جمهوری آذربایجان از آن جا كه ارمنستان و منطقه خود مختار نخجوان مذاكراتی با جمهوری اسلامی ایران برای دریافت گاز داشته اند و در طول سال های گذشته مذاكراتی بین طرف های مختلف صورت گرفته و مقامات ارمنی و آذری ، متقاضی گاز ارزان قیمت تركمنستان بوده اند ، جمهوری اسلامی ایران آمادگی خود را به منوط به حصول توافقات دو جانبه تركمنستان با دو كشور یاد شده تعیین تكلیف وضعیت سرمایه گذاری برای احداث خط لوله در بخش ایران و توافق پیرامون تعرفه ها نمودند . به نظر می رسد با انعقاد موافقت نامه صادرات گاز بین ایران و ارمنستان و مراحل احداث خط لوله تا پایان سال جاری تعیین میزان و شرایط فروش گاز و نحوه پرداخت ها ، طرح ترانزیت گاز تركمنستان به ارمنستان جنبه اجرایی پیدا نكند . با توجه به شروع عملیات صدور گاز به نخجوان این موضوع نیز از دستور كار مقامات تركمنستان خارج می شود ، هر چند كه از ابتدا نیز به علت حجم كم مبادلات مقامات تركمنی انگیزه چندانی برای پیگیری ‌آن نداشتند .● تركیه از طریق جمهوری آذربایجان
انگیزه مهم تركیه برای حضور در فرایندهای سیاسی و اقتصادی قفقاز ، ماورای قفقاز و آسیای مركزی استفاده از منابع انرژی منطقه برای رفع بخشی از نیازهای انرژی است . به همین دلیل تلاش می كند با عبور خط لوله های نفت و گاز این كشور كه برنامه ریزی آن توسط شركت های چند ملیتی انجام گرفته است ، در طرح آتی بهره برداری از منابع انرژی عظیم ماورای قفقاز و آسیای مركزی مشاركت كند .
امریكا نیز در راستای اهداف ژئوپلتیك خود در صدد است ضمن توسعه منابع نفت و گاز و منطقه و رشد اقتصادی منطقه از وابستگی كشورهای منطقه به روسیه بكاهد و زمینه لازم برای بهره برداری شركت های غربی از منافع حاصل از بهره برداری منابع انرژی را فراهم نماید . به عبارت روشن تر با كنترل منابع انرژی ، سیاست متنوع سازی را كه اصل اساسی امنیت انرژی در دهه های آتی است ، تأ‌مین می كند . به همین منظور ، آمریكا فشار فزاینده ای به كشورهای منطقه وارد می نماید تا آن ها را وادار كند انتقال نفت و گاز خود را از طریق كریدور شرق به غرب به مقصد تركیه انجام دهند و ضمن تأمین نیازهای انرژی و تركیه و انتفاع این كشور از عواید حاصل از ترانزیت ، تركیه به مركز توزیع انرژی منطقه تبدیل شود . هر چند هدف اولیه این روند دور كردن ایران و روسیه و جلوگیری از تأثیر گذاری و مداخله این دو كشور در جریان انتقال انرژی به غرب بوده است . اما به نظر می رسد بعد از وقایع یازده سپتامبر و تقویت روند عمل گرایی در هیأت حاكمه روسیه ، امریكایی ها سهم مشخص روسیه در انتقال و توسعه منابع انرژی را پذیرفته و با پیگیری سیاست همه جز ایران در منطقه فرصت های جغرافیایی عظیم ایران را نادیده گرفته اند . آن ها در پی تثبیت مسیرهای دیگر ، برای انتقال انرژی از منطقه هستند كه نمونه مشخص آن ، اجرای دو طرح باكو جیحان و باكو - تفلیس ارضروم تا پایان سال ۲۰۰۶ است .
با عنایت به مراتب یاد شده ، در اواسط دهه ۹۰ طرح احداث خط لوله انتقال گاز ماورای خزر با هدف صدور گاز تركمنستان به تركیه به عنوان یكی از محورهای اصلی طرح كریدور شرق به غرب مورد توجه قرار گرفت . مسیر این طرح از طریق بستر دریای خزر آذربایجان - گرجستان و تركیه بود و موافقت نامه اصلی آن در ۱۸ نوامبر ۱۹۹۸ در جریان اجلاس سران كشورهای عضو سازمان امنیت و همكاری اروپا در استانبول توسط كشوهای ذی نفع منعقد شد . به دنبال امضای موافقت نامه كه با فشار آمریكا انجام گرفت ، كنسرسیوم بین المللی متشكل از شركت های بزرگ برای اجرای طرح تشكیل شد . این طرح در راستای سیاست متنوع سازی راه های انتقال گاز تركمنستان و شكستن انحصار روسیه بسیار مهم بود ، اما برای تركیه نیز امتیازاتی چون كسب عواید اقتصادی قابل ملاحظه و تقویت موقعیت و نقش این كشور در معادلات بین المللی و منطقه ای و افزایش تأثیر گذاری در برداشت . علی رغم خوش بینی های اولیه ، این طرح به علل زیر به شكست انجامید و كنسرسیوم آن تعطیل گردید ؛
▪ مخالفت ایران و روسیه به علت مخاطرات زیست محیطی طرح
▪ اختلاف تركمنستان و جمهوری آذربایجان در خصوص اجرای طرح
به نظر می رسد در صورتی كه آمار و ارقام مربوط به كشف منابع قابل توجه گاز در حوزه نفتی شاهد نیز در نزدیكی سواحل جمهوری آذربایجان خالی از اغراض سیاسی باشد ، با توجه به نزدیكی به بازارهای مصرف و عدم نیاز به عبور خط لوله از بستر دریای خزر ، احداث خط لوله ماورای خزر فاقد توجیه اقتصادی و زیست محیطی خط لوله ماورای خزر فاقد توجیه اقتصادی و زیست محیطی خواهد بود ، به علاوه احداث خط لوله گازی جریان آبی از روسیه به تركیه نیز احتمال تحقق این طرح را ضعیف تر كرد .
نیاز تركیه به گاز تا سال ۲۰۱۰ بین ۳۳ تا ۵۴ میلیارد متر مكعب تخمین زده شده است . با توجه به عملی شدن پروژه جریان آبی ، تركیه طبق سناریوی حداقل تقاضا كه با توجه به روند موجود رشد مصرف واقعی تر می نماید ۳۳ میلیارد مترمكعب در سال ۲۰۱۰ ، حدود ۱۲ میلیارد متر مكعب گاز اضافی خواهد داشت . هرگونه رقابت بین ایران تركمنستان و احتمالاً در آینده نزدیك جمهوری
آذربایجان برای دسترسی به بازار تركیه موجب كاهش قیمت گاز منطقه خزر خواهد شد .
در حال حاضر با عملی نشدن طرح ترانس خزر تركیه از گاز تركمنستان استفاده نمی كند و با تبدیل انرژی آن به برق به طور مستقیم از گاز تركمنستان بهره می گیرد . با نوسان شدید قیمت نفت در دو سال اخیر و افزایش تقاضای جهانی برای گاز ، ایده صدور گاز ارزان این منطقه به بازارهای اروپایی بار دیگر مطرح شده است . بنابراین ، تركیه در سال های گذشته ضمن انعقاد قرار دادهای مختلف برای خرید گاز طبیعی و مایع از كشورهای ایران ، روسیه ، الجزایر ، تركمنستان و جمهوری آذربایجان درصدد بوده كه با توزیع خرید ها از وابستگی خویش در این زمینه به یك كشور خاص جلوگیری كند و با ایجاد رقابت بین تولید كنندگان تأمین گاز ارزان و متنوع را برای خود فراهم نماید .
● پاكستان و هند از طریق خط لوله ترانس افغان
قرار داد مربوط به احداث خط لوله انتقال گاز و تركمنستان ، قزاقستان ، پاكستان در جولای ۱۹۹۷ بین نمایندگان شركت آمریكایی یونوكال و دلتا ایل از عربستان سعودی جهت انتقال گاز تركمنستان به امضا رسید . برای این طرح ، قرار بود خط لوله ای به طول ۸۷۰ مایل تا شهر مولتان و تا هند احداث شود كه برآورد هزینه های احتمالی آن ۵/۲ میلیارد بوده است . این طرح در آن زمان به لحاظ موقعیت ناامن و تشدید جنگ های داخلی افغانستان مسكوت ماند . به دنبال تهاجم نظامی امریكا به افغانستان و بهبود نسبی شرایط امنیتی ، موضوع احداث خط لوله توسط سه كشور خصوصاً رئیس جمهور تركمنستان پیگیری شد و پس از مذاكرات و گفت و گوهای مختلف سران سه كشور در ماه می توافقنامه مربوطه كه در بردارنده پشتیبانی سران كشور از این طرح و تشكیل كمیته مدیریت طرح و لزوم آماده سازی مقامات كار بود ، به امضا رسید از آن موقع تاكنون ، اقدامات زیر صورت پذیرفته است :
▪ تشكیل كمیته اجرایی متشكل از كارشناسان سه كشور و برگزاری ۷ نشست كاری
▪ تصویب مسیر اجرای طرح توسعه كمیته اجرایی
▪ بررسی و آماده سازی پیش نویس موافقت نامه های لازم در خصوص خرید ، فروش گاز و تعهدات كشور های ذی نفع
▪ مسیر احتمالی طرح دولت آباد هرات - قندهار – كویته - مولتان
● صدور گاز به چین
با توجه به رشد تقاضای مصرف در بازارهای آسیایی بالاخص چین و هند ، تركمنستان به دنبال آن است كه ضمن ایجاد ارتباطات لازم و جذب سرمایه گذاری مقامات چین ، زمینه صدور گاز به این كشور را فراهم كند .
در این راستا در جریان سفر سال جاری نیازاف رئیس جمهور مادام العمر تركمنستان به چین ، قرار داد همكاری در بخش گاز به ویژه احداث خطوط لوله انتقال گاز از تركمنستان به چین امضا شد . بر این مبنا قرار است با راه اندازی خط در سال ۲۰۰۹ میلادی به مدت ۳۰ سال سالانه ۳۰ میلیارد م . م گاز به چین صادر شود . با این حال كارشناسان با توجه به قرار دادهای موجود تركمنستان در امكان تحقق چنین خطی تردید جدی دارند .
● نتیجه گیری
در یك ارزیابی نهایی می توان گفت تركمنستان برای فروش گاز خود ، با روسیه و كشورهای هم سود به توافق رسیده و این مسأله بیشتر از این كه انتخاب باشد ، ناشی از جبر ژئوپلتیكی و نتیجه سیاست های عملی روسیه در جهت انحصار در بازار طبیعی گاز منطقه و كنترل صدور آن است .
بازارهای مصرف كه صادرات بخشی از گاز منطقه به آن ها در دو دهه آینده عملی می شود ، تركیه ، كشورهای بالكان اروپا و در مسیر غرب و پاكستان و هند در مسیر جنوب خواهد بود .
▪ قیمت گاز بر حسب شرایط و به طور منطقه ای تعیین می شود و این قیمت در قراردادهای دو جانبه با چانه زنی طرفین مشخص می گردد .
‌▪ سیاست های صادرات گاز در منطقه باید توسط كشورها از طریق مذاكرات مشخص هماهنگ شود . تشكیل اوپك گاز در منطقه با مشاركت جدی روسیه و جمهوری اسلامی ایران می تواند نوید بخش بسط و توسعه همكاری منطقه ای در بخش توسعه و انتقال نفت و گاز منطقه باشد .
▪ شكل گیری بازار گاز منطقه ای می تواند به كشورها در تأمین نیازهایشان كمك كند و تنوع فروشندگان در بازار می تواند از سلطه یك كشور بكاهد .
برای جمهوری اسلامی ایران با توجه به ضرورت توسعه و تعمیق روابط اقتصادی - تجاری به همراه سیاست اعتماد سازی منطقه ای از طریق افزایش ظرفیت خطوط لوله موجود و امتداد آن به مصرف كنندگان جدید شركت در طرح های اكتشاف و توسعه نقش مهمی در سیاست های گازی منطقه ای ایفا می كند .
در این راستا ضرورت اتخاذ سیاستگذاری هماهنگ و شفاف برای تحقق اهداف سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران ضروری می نماید . برای تحقق این امر اتخاذ تدابیر لازم برای جلب سرمایه گذاری خارجی ، بسیار مهم است .
با توجه به راهبرد انحصاری روسیه در خصوص عرضه و انتقال گاز در منطقه رویكرد جمهوری اسلامی ایران در این زمینه باید با تأكید بر همكاری به جای رقابت با روسیه باشد . در همكاری با كشورهای منطقه در زمینه گاز باید توجه داشت كه در چالش های احتمالی این كشورها با روسیه در مسأله گاز جمهوری اسلامی در جایگاه طرف دعوا قرار گیرد ، چرا كه صادرات گاز كشورمان به این جمهوری ها رقم قابل توجهی نیست و موضوع قیمت گاز صادراتی و پرداخت هزینه ها از مسائل چالش برانگیز در این زمینه است .
با توجه به جایگاه ویژه و انحصاری روسیه در منطقه در بخش تولید ، توسعه و بالاخص انتقال منابع ، شكل گیری رقابت بین ایران و روسیه در عرصه گاز نمی تواند نتیجه مثبتی برای طرفین داشته باشد و افزایش قیمت گاز صادراتی در منطقه یكی از تبعات منفی این گونه رویكردها است .

منبع : مرکز اطلاع رسانی خانواده شمیم