نیم نگاهی به پرکاربردترین مکاتب فلسفی غرب؛ سایه ای از فلسفه

آنچه می خوانید نیم نگاهی به مكاتب فلسفی پراگماتیسم، رئالیسم و ایده آلیسم خواهد داشت كه از مهمترین عنوانهای مرتبط با فلسفه غرب هستند. این مكتبها كه اغلب بر مبنای ایده الهای غرب از فرهنگ مادی ارایه شده اند در رویكرد غرب به مدرنیزاسیون دلخواه غرب بسیار مؤثر بوده اند.
● ایده آلیسم
كلمه ایده (idea) در اصل كلمه ای است یونانی و معانی مختلفی دارد. مانند شكل، ظاهر، نمونه و ... خود این كلمه از لفظ یونانی دیگری با نام "ایده ئیو" كه به معنای دیدن است، مشتق شده است.
اول كسی كه این كلمه را در فلسفه و به عنوان اصطلاح فلسفی به كار برد، افلاطون بود كه آن را به اعتبار یكی از معانی این كلمه یعنی نمونه و مثال، در مورد یك سلسله حقایق مجرد یا همان مثل افلاطونی استعمال نمود.
افلاطون برای هر نوعی از انواع موجودات جهان، یك موجود مجرد عقلانی قایل بود كه افراد محسوس یا همین موجوداتی كه در جهان می بینیم، سایه و نمونه آن موجود و خود آن موجود، نمونه كامل افرادش است. حقیقت هر نوع را باید در آن موجود یافت.
افلاطون این موجودات مجرد از ماده را كه حقایق عالم اند و تنها با سلوك عقلانی می توان به آنها رسید، "ایده" خواند. (مترجمین دوره اسلامی آن را مثال ترجمه كرده اند.)
باید توجه داشت كه وی منكر وجود افراد محسوس نبود، بلكه وجود آنها را متغیر و فانی می دانست. برخلاف موجودات جهان محسوس، ایده یا مثال دارای وجود لایتغیر و باقی است. در میان مسلمانان، پیروان مكتب اشراق به این ایده های افلاطونی معتقد بودند.
ایده الیستها به واقعیتهای خارجی مانند آسمان، زمین، حیوان، اشخاص دیگر و به طور كلی آن چه با حواس درك شود، اعتقاد ندارند و همه جهان را خیال و پندار می دانند و می گویند ما جز واقعیت وجود خود و یك سلسله تصورات ذهنی به وجود چیز دیگری در جهان اعتقاد نداریم؛ زیرا آنچه را كه جهان خارج از خود می نامیم، به هیچ وجه نمی توانیم درك كنیم، مگر با قوه ادراك خود و قوه ادراك چیزی بیش از تصورات مختلف در اختیارمان قرار نمی دهد.
به عبارت دیگر، آنها وجود عالم خارج یا این تصورات را صرفاً ساخته ذهن خود می دانند و نظرشان این است كه ما فكر می كنیم واقعیتی به نام درخت وجود دارد، ولی هرگز نمی دانیم كه آیا در خارج از ذهن چنین واقعیتی هست یا نه؟
برخی از ایده آلیستها گام را فراتر نهادند و كلیه واقعیتهای خارجی حتی وجود خود و علم به هر چیزی را انكار كردند كه در یونان قدیم به سوفسطایی یا سوفسیت مشهور شدند.
در واقع ایده آلیسم به معنای اصالت تصور و در مقابل رئالیسم قرار دارد كه به معنای اصالت واقع یا اصالت وجود خارجی موجودات جهان محسوس می باشد و ایده آلیست كسی است كه جهان خارج از ذهن را منكر است. از ایده آلیستهای مشهور یونان باستان میتوان به پروتاگوراس و گرگیاس و از ایده آلیستهای جدید به باركلی و شوپنهاور اشاره كرد.
● پراگماتیسم
پراگماتیسم فلسفه ای است كه اولین بار در آمریكا پدید آمد و در تفكر و حیات عقلی این سرزمین تأثیر زیادی بر جای گذاشت. این فلسفه در اواخر قرن نوزدهم با متفكرانی نظیر "ویلیام جیمز" و "جان دیویی" به ظهور رسید. به نظر این متفكران، پراگماتیسم انقلابی است علیه ایده آلیسم و كاوشهای عقلی محض كه هیچ فایده ای برای انسان ندارد. در حالی كه این فلسفه روشی است درحل مسایل عقلی كه می تواند در سیر ترقی انسان بسیار سودمند باشد.
واژه پراگماتیسم مشتق از لفظ یونانی "pragma" به معنی عمل است. این واژه اولین بار توسط "چالرز ساندرز پیرس"، منطقی دان آمریكایی به كار برده شد.
در نظر مكتب پراگماتیسم، افكار و عقاید همچون ابزارهایی هستند برای حل مسایل و مشكلات بشر. تا زمانی كه اثر مفیدی دارند، صحیح و حقیقی اند و پس از آن غلط و خطا می شوند. به این ترتیب عقیده ای ممكن است مدتی به كار آید و مؤثر شود و از این رو فعلاً حقیقی است. اما بعداً ممكن است نتایج رضایت بخش نداشته باشد و آن موقع، به نظریه ای باطل و خطا تبدیل می گردد.
● رئالیسم
واژه رئالیسم از رئال (Real) كه به معنای واقع است، مشتق شده و در واقع به معنای مكتب اصالت واقع است. مكتب رئالیسم نقطه مقابل مكتب ایده آلیسم است؛ یعنی مكتبی كه وجود جهان خارجی را نفی كرده و همه چیز را تصورات و خیالات ذهنی می داند.
رئالیسم یعنی اصالت واقعیت خارجی. این مكتب به وجود جهان خارج و مستقل از ادراك انسان قایل است.
ایده آلیستها همه موجودات و آنچه را كه در این جهان درك می كنیم، تصورات ذهنی و وابسته به ذهن شخص می دانند و معتقدند كه اگر من كه همه چیز را ادراك می كنم نباشم، دیگر نمی توانم بگویم كه چیزی هست. در حالی كه بنا بر نظر و عقیده رئالیستی، اگر ما انسانها از بین برویم، باز هم جهان خارج وجود خواهد داشت.
به طور كلی یك رئالیست، موجودات جهان خارج را واقعی و دارای وجود مستقل از ذهن خود می داند.
باید گفت در واقع همه انسانها رئالیست هستند، زیرا همه به وجود دنیای خارج اعتقاد دارند. حتی ایده آلیستها نیز در زندگی و رفتار رئالیست هستند، زیرا باید جهان خارج را موجود دانست تا بتوان كاری كرد و یا حتی سخنی گفت.

منبع : روزنامه قدس