ماسوله در خواب هزار ساله

ماسوله سراسر بهشت است و انسان نمی داند چه واژه ای برای وصف این همه زیبایی پیدا كند. فقط می توان پرسید ۲‎/۹ میلیون ایرانی كه سال گذشته به دبی رفته و با خود ۲۰۰ میلیون دلار پول برده اند، این همه زیبایی را دیده اند؟
ولی سهم ما از این همه سبزی و زیبایی چیست جز عبور گه گاه مسافری!
سهم ماسوله ما از آن ۷۰۰ میلیارد دلار درآمد توریستی جهان، مسافری است كه نه جرأت خرج كردن دارد و نه توان آن را!
پیچ در پیچ جنگل های سر به فلك كشیده را پشت سر می گذاریم. از رشت تا ماسوله میان این همه جنگل و این همه جاذبه حتی یك هتل درست و حسابی نداریم.
در راه ماسوله نه از متل و نه از هتل خبری است. خرج ۱‎/۵ میلیارد تومانی ایرانیان در خارج از ایران و یاد آن بادیه بی آب و علف كه فقط دریایی دارد كه به نیم جرعه خزر نمی ارزد و نخلی كه صد از آن بهترش را در خوزستان داریم.
و اینجا البته ماسوله است، روستای پلكانی خواب های دایره وار بشری ۷ هزار ساله كه قامتش كمی در تاریخ خمیده با كوچه هایی سنگفرش كه نگاه آدمی را به خود جذب می كند.
شرح «روستاشهر» ماسوله و بررسی پیشینه آن از دیدگاه باستان شناسی و انسان شناسی كاری در خور را می طلبد و به صورت خلاصه باید گفت پیش از شكل گیری ماسوله در صدها سال پیش پایه گذاران این روستا در كهنه ماسوله در شش كیلومتری غرب جاده ماسوله به خلخال زندگی می كردند. در كاوش های صورت گرفته در كهنه ماسوله به سفال هایی مربوط به قرن های پنج تا ششم هجری دست یافته اند كه نشان از تمدن در این منطقه است. مجموعه بافت ماسوله چیزی حدود دو هكتار را در بر می گیرد.
موقعیت مكانی این محل و شكل گیری آن به پدیده مبادلات بازرگانی بخش های كوهستانی منطقه مربوط می شود. زیرا این روستای بزرگ نقش عمده ای در تبادل فرآورده های سه منطقه گیلان، خلخال و زنجان برعهده داشته كه صدها سال سبب رونق آن می شده است. با ایجاد راه های ماشین رو، كاروان های دیگر از مسیرهای كوهستانی استفاده نمی كنند و ماسوله موقعیت مهم بازرگانی خود را در منطقه از دست داده و بخش عمده ای از اهالی ماسوله به مناطق دیگر كوچ كرده اند.
در یك بررسی میدانی در ماسوله به این نتیجه رسیده اند كه در گذشته ای نه چندان دور تعداد خانه های ماسوله به ۶۰۰ واحد رسیده است و معماران ماسوله ای با توجه به نقش عمده این جایگاه در پیوند با فعالیت های بازرگانی، هسته شهر را به بازار داد و ستد اختصاص داده اند. چنان كه یك بازار چهار طبقه در دل آن شكل گرفته است كه از مسیرهای اصلی شمالی ـ جنوبی و شرقی _ غربی براحتی می توان به آن دسترسی یافت.
محله های پنجگانه به نام های: خانه بر، كشته سر، مسجد بر، اسدمحله و ریحانه بر، گرداگرد بازار سامان گرفته اند كه در حال حاضر حدود ۳۵۰ خانه را در بر دارند. در بافت قدیمی ماسوله یك امامزاده (عون بن علی) و مسجد جامع در كنار آن و دو مسجد دیگر و بر روی هم چهار كاروانسرای كوچك جا خوش كرده اند.
شبكه های ارتباطی شمالی _ جنوبی كه در مسیر شیب كوه ایجاد شده اند، بیشتر به صورت پلكان های سنگی با پاگردها هستند كه پهنای بیشتری نسبت به شبكه های شرقی _ غربی دارند، در امتداد این شبكه های پلكانی است كه می توان با نمای طبقه به طبقه مجموعه ماسوله و ویژگی های معماری آن برخورد بهتری داشت. نكته قابل توجه درباره ارزش های كالبدی این مجموعه، نحوه پیش بینی كردن شبكه فاضلاب و بیرون بردن آب های سطحی آن است كه معماران ماسوله ای به مدد چهار شاخه اصلی جوی های زیرزمینی یا «اگو» و جاسازی كردن شبكه های فرعی، در انجام این مهم توفیق یافته اند.
در مجموع بافت و كالبد معماری ماسوله آنچه كه بیش از همه چشمگیر و پرجاذبه می نماید، نما و منظره عمومی مجموعه است. این نمای طبقه به طبقه و شبكه های پلكانی، افزون بر حجم های ساده و هماهنگ معماری، با یاری كارهای تزئینی چوبی به صورت پنجره های منبت و اشوها نرده بالكن ها و درها جلوه ای افزون تر یافته است. افسوس كه طی سالهای اخیر بارها بر اثر ویران شدن شماری از خانه های قدیمی بسیاری از این آثار از بین رفته و در بعضی از خانه ها در و پنجره های جدید به كار گرفته شده است.
در گذشته شمار زیادی از خانواده ها در برابر پنجره ها و در طول بالكنها، گلدانهای زیبای شمعدانی قرار می دادند، كاری هنرمندانه كه اثری غیر قابل تصور در زیبایی، طراوت و جلوه پرنشاط مجموعه داشت. امروزه این تزئین ساده و زیبایی آفرین از بخشهایی از مجموعه رخت بربسته است.
چنان كه اشاره شد، طی چند دهه گذشته به دنبال از دست دادن نقش مهمی كه ماسوله به عنوان یك مركز فعال مبادله تولیدات كشاورزی و دامپروری و بعضی دست ساختها در پیوند با مسیرهای كوهستانی، بخشهایی از بافت مجموعه رو به ویرانی گذارده اند و رویداد زلزله در دوازده سال گذشته نیز به بخشهایی از مجموعه لطمه وارد كرده و در مجموع در حال حاضر شماری از واحدهای معماری از نظر ایستایی در شرایط نامساعدی قرار دارند و نیاز بدان دارند تا نسبت به استحكام بخشی آنها اقدام شود.
از سوی دیگر شمار فراوانی واحدهای ساختمانی جدید با مصالح و شیوه متفاوت با معماری بومی در درون و در حاشیه بافت قدیم برپا شده كه بشدت بر این مجموعه استثنایی لطمه وارد كرده كه باید طی یك برنامه ریزی اساسی، دست كم نسبت به هماهنگ سازی نمای آنها با معماری بومی اقدام لازم به عمل آید.
لازم به یادآوری است كه در حال حاضر برای سرپا نگه داشتن ماسوله از نظر اقتصادی تنها گزینه منطقی تكیه بر صنعت جهانگردی است. پدیده ای كه به طور تنگاتنگ و اساسی در گرو حفظ هویت تاریخی و بومی این روستاست. اگر آشفتگی ساخت و سازها و ویرانی بناهای قدیمی ادامه یابد، تا چند سال دیگر ماسوله بخش عمده جاذبه های جهانی خود را در پیوند با اكوتوریسم از دست خواهد داد.
هم اكنون برای ساماندهی بافت و كالبد معماری ماسوله با توجه به خانه های ویران و نیمه ویران نیازمند به استحكام بخشی، نیاز به ایجاد تغییرات گسترده در واحدهای تازه ساز و انجام كارهای زیربنایی، در چارچوب ضوابط موجود نمی توان هیچ گامی برداشت.
ولی شهردار ماسوله در این باره گفت: «به دلیل نوع نگاه ویژه برای حفظ بافت سنتی، این شهر از دیگر شهرها متمایز است، زیرا در دیگر شهرها نگاه و شیوه شهرداری به طور عمده بر مبنای صدور پروانه های ساخت و ساز است، اما در شهر ماسوله، به دلیل عدم صدور پروانه برای احداث خانه های جدید، حفظ بافت سنتی شهر و بازسازی خانه ها و حفظ میراث فرهنگی اولویت دارد.»
شهردار ماسوله ادامه داد: «شهرداری ماسوله با وجود قدمت حضورش از زمان نایب الحكومه بودن حكومتهای محلی گیلان، در سالهای پس از انقلاب، نتوانسته بود ابزار و امكانات لازم را در اختیار داشته باشد، اما خوشبختانه با اعتبارات مناسب تخصیص یافته در سالهای اخیر تا حدودی در حفظ محیط زیست، منابع طبیعی و معماری خاص این شهر با ارزش به موفقیت دست یافته است.»
شهردار ماسوله با تأكید بر این كه محور توسعه در ماسوله، كاملاً به نیروی انسانی وابستگی دارد، گفت: «از آنجا كه انتقال مصالح به داخل شهر، بدون استفاده از ابزار مكانیكی و ماشینی است، لذا اجرای پروژه های عمرانی در ماسوله به دلیل كوهستانی بودن منطقه و شیب و پیچ جاده در ورودی شهر بسیار مشكل بوده و اجرای پروژه های موجود با احداث دیوارهای حفاظتی میسر خواهد شد كه این امر نیز احتیاج به اعتبارات كلان و ویژه دارد.»
وی ادامه داد: «در سالهای ۱۳۴۵ تا ۱۳۷۸ ، ۴۵ درصد ماسوله تخریب شده و از ۵۳۶ خانه مسكونی، ۲۹۵ خانه قدیمی باقی مانده است. همچنین تعداد زیادی از خانه های ماسوله به دلیل مسائل وراثتی وعدم توافق آنان و سكونت در شهرهای دیگر، تخریب شده اند كه به منظور حفظ خانه های شهر، طرحی مبنی بر تملك اجباری این اراضی با كارشناسی و قیمت گذاری از سوی كارشناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری پیشنهاد شده است.»

منبع : مجله اینترنتی صبح بخیر ایران