آب و حاشیه نشینی شهری

از اوایل سالهای ۱۹۰۰ (۱۲۷۹ ه.ش )که تنها ۱۰% جمعیت جهان راساکنان شهرهاتشکیل می داد تا سال ۲۰۰۰ (۱۳۷۹ ه.ش) که جمعیت شهری به حدود ۵۰ % افزایش یافته است ملاحظه می گردد که همپای جمعیت واستقرار آن در مناطق شهری بتدریج فرصت ها وتهدیدهای خاصی در اینگونه مراکز جمعیتی شکل گرفته است.
مظاهر تجدد وتمدن فرصت رشد متوازن ویکسان را برای شهروندان و متقاضیان اسکان در اماکن پر جمعیت به وجود نیاوره است وپدیده ایجاد ورشد حاشیه نشینی شهری است بروز پیدا کرده است.
هویت اجتماعات حاشیه نشین شهری بدلیل ترک ماوای قبلی خود وحضور درمحلی جدید معمولاً هویتی متغیر وبا تنوع عمدتاً قومیتی و گسسته است .دلبستگی ها نیز ریشه ای عمیق نداشته، لذا در مواجهه با مشکلات احساسات مشارکت بنیادی برای حل معضلات بروز پیدا نمی کند.
با افزایش روند رشد جمعیت شهری به حدود ۶۵% در افق سال ۲۰۲۵(۱۴۰۴ ه.ش) که جمعیتی بالغ بر ۵/۵ میلیارد نفر شهرنشین را درسطح جهان تشکیل خواهد داد (۱) تداوم وتوسعه چالش های حاشیه نشینی به عنوان یک معضل جدی ومخرب و با پیامد های غیر قابل انکار بروز خواهد کرد. سهم معضلات کشورهای درحال توسعه در حاشینه نشینی بسیار بیشتر از کشورهای توسعه یافته صنعتی است درسال ۲۰۲۵ از حدود ۱۴۰۰ میلیون نفر جمعیت حاشیه نشین شهری حدود ۱۳۵۵ میلیون نفر آن که بحش عظیمی از آنها آلونک نشین خواهند بود در کشورهای در حال توسعه حضور خواهند داشت و البته حدود ۷۵% آن هم سهم کشور های غرب آسیا می باشد.
●حاشیه نشینی شهری درایران:
حدود ۳۰ سال قبل حاشیه نشینی شهری در ایران عمدتاً به شکل حلبی آباد ها و الونک نشینی بود.اما اکنون با استمرار مهاجرت های بی رویه بسط شهر گونه های نامنظم در جوار شهرهای بزرگ وکلان شهرها ، حاشیه نشینی به عنوان نماد توسعه نیافتگی در حال توسعه است . شهرهای بزرگ کشورمان وبخصوص کلان شهر تهران بعلت جاذبه های اقتصادی و فرهنگی همواره اماج مهاجرت بوده اند وسرعت مهاجرت به اینگونه مناطق بی سابقه بوده است. از جمعیت ۹۵۰ میلیون نفری حاشیه نشین کنونی در جهان (۱۵ % جمعیت جهان ) حدود ۶ تا۷ میلیون نفر آن در کشور مان زندگی می کنند (تقریباً ۱۰% کل جمعیت کشور ).
وقتی به شهرهای بزرگی همچون تهران، اهواز، مشهد ودیگر شهرهای نسبتاًبرخوردار توجه می کنیم ملاحظه می گرددکه انبوهی از جمعیت در پی دسترسی به منابع مالی وشغل مناسب به این شهر ها پناه آورده اند اما بعلت عدم تمکن مالی حاشیه نشین شهرها شده اند وحیات آنها کاملاً وابسته به این شهرها است. غالباً حضور حاشیه نشین ها در برنامه ریزی ها محسوس نگردیده است و زمانی آنها مورد توجه قرارگرفته اند که مرتکب انحراف قابل توجهی شده باشند. متقابلاً حاشیه نشین ها نیز بطور طبیعی اول حق خود را مطالبه می کنن وپس ازآن است که به وظایف خود در قبال شهروندی فکر می کنند.
●چالش های عمده حاشیه نشینی :
از جمله چالش های عمده حاشیه نشینی در کشور می توان به موارد زیر اشاره نمود:
-تحمل هزینه های پیشبینی نشده وسنگین
-تحمل تغیرات ناخواسته در برنامه ریزی های کلان
-توسعه آثار منفی زیست محیطی وعقب ماندن از توسعه پایدار
-بلا استفاده ماندن بخشی از سرمایه گذاری های ناشی از ساخت وساز بدلیل عدم وجود امکانات و تاًسیسات زیر بنایی.
-افزایش روند جذب در حاشیه های شهری علیرغم وجود معضلات انباشنه قبلی.
-چالش های اجتماعی وفرهنگی شهری
●خدمات آب و فاضلاب و حاشیه نشین های شهری:
بعلت رشد ناموزون حاشیه نشین های شهری و عدم تبعیت از روش های قانونمند اسکان غالباً ایجاد تاسیسات زیر بنایی بخصوص تاسیسات آب و فاضلاب به طور متناسب شکل نمی گیرد ودر مواردی نیز امکان یا برنامه ای برای ایجاد آن وجود ندارد. در گام نخست هم حاشیه نشین ها تقاضای جدی برای اینگونه خدمات را مطرح نمی نمایند زیرا بصورت بافت اجتماعی متفرق بوده وبا هدف استقرار در محیط جدید، نارسایی های موجود را تحمل نموده وبا حداقل خدمات که بسیار ناقص وبیثبات هم هست کنار می آیند.
اما با پیدا کردن ثبات نسبی ورشد جمعیت ، افزایش نیاز به تدریج باعث انسجام گردیده واز اولین تقاضا های آنان دریافت آب با کیفیت ومطمئن می باشد.
در اینجا خلاء بزرگی بوجود می آید. از یک سو دستگاه های خدمات شهری نمی دانند میزان چه تعداد جمعیت بوده وروند جمعیت در کجا وکدام نقطه متوقف می شود واز سوی دیگر زمان ومنابع مالی قابل توجهی (با فرض وجود منابع آب ) برای رفع مشکل مورد نیاز است . شاید کلانشهرتهران الگوی فراگیری برای دیگر شهرها از بعد نیاز ها وتقاضا های خدمات زیر بنایی آب وفاضلاب باشد.
در حاشیه کلان شهر تهران بیش از ۱۱۰۰ هکتار هم اکنون عرصه ساخت وساز های حاشیه شهری می باشد ودر آینده نه چندان دور این عرصه به بیش از ۴۰۰۰ هکتار خواهد رسید و جمعیتی بیش از میلیون نفر را می تواند در خود جای دهد. از طرفی اقدامات زیر بنایی برای چنین جمعیتی آماده نیست وخدمات مورد نیاز آنها در قالب هایمدیریت شهری هم به رسمیت شناخته نشده است. بنابراین این دستگاه های متولی خدمات با مشکلات شدید منابع آب ومنابع مالی برای مدیریت امرروبرومی باشند ودر آینده ابعاد آن حساس تر حواهد شد. براساس برآوردهای کارشناسی برای ارایه خدمات آب و فاضلاب حاشیه تهران وبا فرض وجود چالش سنگینی است حدود ۶۰۰۰میلیارد ریال اعتبار مورد نیاز است که خود رقم چالش بر انگیزی است. اگر وضعیت کلان شهر تهران را با درجاتی کمتر به باقی مراکز عمده جمعیتی در کشور تعمیم دهیم، ابعاد سنگین مسئله بخوبی روشن می شود.
●اقدامات پیشنهادی:
وضعیت حاشیه نشینی شهری به گونه ای نیست که بتوان به آن بی اعتناء بود کم اعتنایی امروز هزینه های سنگین اجتماعی- اقتصادی و حتی پیامد های امنیتی را بدنبال دارد.دراین راستا به برخی از اقدامات و راهکارهای موثر اشاره می گردد:
۱-عطف توجه در سطح ملی به ایجاد جاذبه های بیشتر (بخصوص اشتغال) در شهرها ومراکز کوچکتر جمعیتی برای تثبیت اجتماعی وجلوگیری از مهاجرت.
۲-انجام مطا لعات جامع حاشیه نشینی در سطح مالی و انجام مطا لعات تخصصی ویژه در مناطق برای چاره جویی در موردمسائل خاص خدمات زیربنایی.
۳-تعریف دقیق محدوده های شهری واعمال مدیریت منسجم و قانع بر ساخت و سازهای شهری.
۴-علامت گذاری محدوده های شهری و ایجاد کمربند های فضای سبز با استفاده از گیاهان مقاوم به کم آبی ویا موانع فیزیکی مناسب دیگر .
۵-مبنا قرار دادن توسعه شهرها وایجاد شهرهای جدید بر مبنای پتانسیل آب.
۶-هماهنگی و همکاری دستگاه های مدیریت شهری برای کنترل محدوده های شهری وارایه خدمات مناسب.
۷-اطلاع رسانی وآموزش همگانی برای جلب مشارکت شهرنشینان
۸-سرمایه گذاری های بیشتر در طرح های زیربنایی ومحیط زیستی (آب وفاضلاب).
۹-استفاده از تجربیات مشابه جهانی برای بهبود در اصلاح امور حاشیه نشینی.

ستار محمودی، مشاور وزیر نیرو در امور آب و فاضلاب