فراز و فرود اقتصاد جنگ

جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه ایران، از وقایع بسیار مهم در تاریخ معاصر ایران و رخدادی مهم در تاریخ منطقه و جهان محسوب می شود و یادآور تحمل سختی ها و دلاوری های ملت بزرگ ایران و از طرفی بیان کننده آسیب ها و خسارات اقتصادی وارده بر پیکره اقتصاد ایران است. اگرچه ممکن است پرداختن به اوضاع اقتصادی و اجتماعی ایران در آن دوران به لحاظ تاریخی حائزاهمیت باشد ولی چون اثرات مثبت و منفی آن واقعه در تمامی ابعاد اقتصادی و اجتماعی کشور حتی تا به امروز ظهور و بروز دارد لذا شناخت بیشتر و تمرکز بر اوضاع اقتصاد ایران سیاست های اقتصادی متخذه در آن برهه و تاثیر سیاست های اقتصادی، رخدادها و وقایع جنگ تحمیلی بر اقتصاد کشور، برای محققان و علاقه مندان دانشگاهی و نخبگان نسل امروز و آینده امری ضروری و مفید است. به این منظور مرکز اسناد دفاع مقدس (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ) بر آن شد تا با همکاری و مساعدت برخی صاحبنظران و کارشناسان اقتصادی، کتابی با همین عنوان منتشر کند. «اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی» کتابی است نوشته فرهاد دژپسند و حمیدرضا رئوفی که مرکز اسناد دفاع مقدس (مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ) در نیمه دوم دی ماه ۱۳۸۷ آن را به چاپ رسانده است. همانگونه که از نام آن مشخص است، این کتاب ضمن بیان ادبیات موضوع جنگ به طور عام و تحلیل اجمالی شیوه مدیریت اقتصادی برخی کشورهای درگیر جنگ تمام عیار از جمله عراق (در جنگ با ایران)، اروپا، آمریکا و ژاپن (در جنگ جهانی دوم)، به بررسی و تحلیل وضعیت اقتصاد ایران در دوران جنگ و مقایسه برخی شاخص های کلان اقتصادی با دوران قبل و پس از آن می کند. در اینجا ضمن معرفی کتاب، به طور اجمالی قسمت هایی از آن را برای معرفی و شناخت بیشتر از موضوعات آن ارائه می دهیم.
● اوضاع اقتصادی ایران در دوران جنگ تحمیلی
جنگ تحمیلی در شرایطی آغاز شد که اقتصاد ایران که تا پیش از انقلاب به شدت متکی بر درآمدهای نفتی بود، در آستانه اجرای برنامه ها و اقداماتی در جهت خودکفایی و نیز کاهش وابستگی به نفت برای ایجاد تحول در اقتصاد کشور قرار داشت، جنگ موجب شد بخشی از بودجه کشور به امور دفاعی تخصیص یافته و بخش زیادی از سرمایه های انسانی و سایر منابع در امور جنگ اختصاص یابد و نیز اشغال بخشی از اراضی حاصلخیز و نیز واحدهای اقتصادی کشور، نابسامانی های ناشی از مهاجرت ها و به طور کلی مشکلات یک اقتصاد درگیر جنگ را به دنبال داشت که این همه موجب شد تا اصلاح ساختار اقتصاد و بهبود مدیریت اقتصاد کشور با مشکلات بسیار روبه رو شود و کماکان درآمدهای نفتی که در آغاز انقلاب به خاطر کاهش قابل توجه و برنامه ریزی شده صدور نفت کاهش یافته بود، مجدداً نقش موثر و عمده ای را در اقتصاد ایران ایفا کند. بررسی و مطالعه اوضاع اقتصادی کشور در ادوار مختلف نشان می دهد اقتصاد ایران شدیداً تحت تاثیر تکانه های نفتی قرار گرفته است. «فعالیت های اقتصادی کشور پس از اولین تکانه نفتی سال ۱۳۵۳ وارد نوسانات شدید شد. هر چند که پس از این دوره، عمق نوسانات اقتصادی حتی کمتر از دوره مشابه قبل از تکانه های نفتی می شود ولی نقش تکانه های نفتی در ایجاد نوسانات اقتصادی کماکان پابرجاست به هر حال دوره های رونق اقتصادی عموماً همزمان با دوره هایی است که قیمت نفت و به تبع آن درآمدهای نفتی در مقایسه با دوره های قبل و بعد از آن در حداکثر بوده است و در واقع گویای این واقعیت است که نفت در ایجاد رونق و رکود اقتصادی ایران نقش تعیین کننده ای داشته است. با وجود این نباید نقش سیاست های اقتصادی به ویژه سیاست های پولی و مالی را در ایجاد رونق و رکود از طریق تبدیل منابع ارزی به ریالی جهت هزینه کردن در داخل کشور که منجر به انبساط مالی در کشور می شده است را کم اهمیت جلوه داد.» مقایسه شاخص های اقتصادی و سایر وقایع و رویدادها نسبت به دوران قبل و پس از جنگ تحمیلی، حاکی از آن است که تاثیر مشکلات ناشی از جنگ بر اوضاع اقتصادی کشور در سه سال پایانی جنگ کاملاً مشهود و محسوس بوده است. بررسی اوضاع اقتصادی ایران در طول جنگ حکایت از آن دارد که شرایط و اوضاع کشور به لحاظ رکود و رونق اقتصادی در طول جنگ یکنواخت و یکسان نبوده است. در حقیقت در مدت هشت سال جنگ، اقتصاد ایران سه دوره مجزا را به لحاظ رکود و رونق اقتصادی تجربه کرد که عوامل خارجی و نیز مسائل و روابط منطقه ای و بین المللی بر آن تاثیرگذار بوده است.
▪ دوره اول: رکود اقتصادی (۱۳۶۰-۱۳۵۹)
رکود اقتصادی که از نیمه سال ۱۳۵۶ شروع شد با پیروزی انقلاب و مشکلات داخلی و آغاز جنگ تا سال ۱۳۶۰ ادامه یافته بود. با شروع جنگ و حمله ناگهانی عراق، مراکز صنعتی و تجاری در جنوب غربی کشور به شدت آسیب دید یا در معرض آسیب و تهدید قرار گرفت. در این دوره با وجود قیمت بالای نفت در بازارهای جهانی، درآمدهای نفتی به دلیل کاهش صادرات نفت، تنزل یافته بود.
رکود اقتصادی وضعیت نامطلوب شاخص های کلان اقتصادی، قیمت بالای نفت، تولید و صادرات پایین نفت و کمتر از ظرفیت کشور، فشارهای سیاسی و بین المللی و فعال بودن نبردهای زمینی از جانب هر دو طرف درگیر از جمله خصوصیات این دوره بوده است. پیامدهای سیاسی و اقتصادی ناشی از پیروزی انقلاب که موجب دگرگونی نظام سیاسی و اقتصادی گذشته شد، کماکان ادامه یافت و از طرف دیگر ادامه تحریم اقتصادی کشور توسط آمریکا و متحدان غربی آن، که به دنبال تسخیر سفارت آمریکا در تهران ایجاد شده بود، بلوکه کردن ذخایر ارزی کشور در بانک های آمریکایی و بالاخره آغاز جنگ تحمیلی از جمله عوامل اصلی به وجود آمدن این رکود اقتصادی بود که تا سال ۱۳۶۰ نیز ادامه داشت و فعالیت های اقتصادی و به ویژه بخش صنعت را به طور موثر تحت تاثیر قرار داد. در سال ۱۳۶۰ مشکلات عمومی اقتصاد کشور همچنان فعالیت های بخش اقتصاد کشور را تحت الشعاع قرار داد. سطح فعالیت های صنعتی به واسطه مسائل خاص خود از قبیل کمبود مواد اولیه و مواد خام وارداتی و گران بودن آن در بازارهای جهانی، کمبود و عدم دسترسی به قطعات و لوازم یدکی مورد نیاز ماشین آلات مشکلات مالی و کمبود نیروی انسانی متخصص موجب شد تا این فعالیت ها کاهش یابد.
▪ دوره دوم: رونق اقتصادی (۱۳۶۴-۱۳۶۱)
با تهاجمات ایران در جهت پس گیری مناطق اشغال شده و انجام عملیات های بزرگ و موفقی چون بیت المقدس که به آزادی خرمشهر و مناطق وسیعی از ایران در خرداد ۱۳۶۱ انجامید، مراکز مهم اقتصادی کشور از تیررس و تهدید آسیب دیدگی رهایی یافتند و با افزایش صادرات نفتی، درآمدهای حاصل از نفت نیز افزایش یافت لذا برخی شاخص های اقتصادی نشان دهنده بهتر شدن اوضاع اقتصادی در سال ۱۳۶۱ به نسبت دو سال قبل از آن است. در واقع در آغاز این دوره و پس از آزادی خرمشهر، اعتبار ایران به عنوان کشوری باثبات و شکست ناپذیر در مقابل تهاجمات بیگانه مورد پذیرش جوامع بین المللی قرار گرفت و شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور تثبیت شد اما با وجود این اجرای پروژه هایی که توسط برخی کشورهای خارجی در ایران در حال انجام بود به دلیل وقوع جنگ و بحران و بهانه عدم امنیت برای اتباع خارجی متوقف شد یا ادامه کار منوط به افزایش مبلغ آن پروژه ها شد.۱ در واقع در این دوره که مصادف با اعمال سیاست تنبیه متجاوز در تابستان ۱۳۶۱ تا فتح فاو بود، اوضاع اقتصادی ایران به دلیل درآمدهای حاصل از نفت، استفاده از ظرفیت های داخلی کشور و همچنین ثبات سیاسی و اقتصادی همراه با استقرار مدیریت باثبات اقتصادی در کشور و انسجام بیشتر و خودباوری نیروهای مسلح، روبه بهبود گذاشت. به هرترتیب اقتصاد ایران در این سال ها یک دوره رونقی را تجربه کرد که تقریباً تا روزهای پایانی سال ۱۳۶۴ ادامه داشت. این موضوع از زبان اقتصاددانان و صاحبنظران داخلی و خارجی نیز مطرح شده است. شادروان حسین عظیمی در این رابطه می گوید:«تا پایان سال ۱۳۶۴ با وجود جنگ، تصویری نسبتاً موفق در اقتصاد ایران بود. شاخص های اقتصادی تا سال ۱۳۶۴ در مقایسه با شاخص های بعد از جنگ بهتر است.»۲ همچنین صاحبنظران خارجی نیز در همان دوران به اوضاع مطلوب اقتصاد ایران به نسبت عراق اعتراف کرده اند، برای نمونه در بازگشت خبرنگار اعزامی شبکه اول تلویزیون فنلاند از ایران، در تیرماه ۱۳۶۴ در برنامه ای تلویزیونی به همراه دو تن از کارشناسان اقتصادی فنلاند چنین اظهاراتی مطرح شد: «ایران با وجود جنگ، از عهده حل مسائل اقتصادی خود به خوبی برآمده است و به لحاظ بازرگانی بین المللی، ایران نسبت به دیگر کشورهای نفت خیز وضع بسیار بهتری دارد و با وجود جنگ و بمباران کشتی ها اوضاع اقتصادی ایران رضایت بخش است.»۳ البته همانگونه که بیان شد مناسب بودن قیمت نفت و درآمدهای حاصل از فروش آن بر ثبات اقتصادی کشور در این دوره تاثیرگذار بوده است اما در سال ۱۳۶۱ فعالیت همه بخش های اقتصادی یعنی نفت، صنعت و معدن، کشاورزی و خدمات افزایش یافت و منجر به رونق اقتصادی گردید و تا سال ۱۳۶۴ ادامه یافت.
▪ دوره سوم: رکود اقتصادی (۱۳۶۷-۱۳۶۵)
رکود شدید اقتصادی وضعیت نگران کننده شاخص های اقتصادی، کاهش شدید قیمت نفت و درآمدهای نفتی، فشارهای شدید بین المللی، افزایش نبردهای زمینی و همچنین شدت حملات عراق به مراکز اقتصادی و غیرنظامی، گسترش و شدت جنگ نفتکش ها، حضور ناوگان جنگی قدرت های شرق و غرب و درگیری مستقیم با آمریکا از خصوصیات این دوره بوده است. در این میان فشارهای بین الملل نقش عمده ای داشت زیرا هم منجر شد که ایران به بازارهای معمول و ارزان اسلحه دسترسی نداشته باشد در نتیجه برای تهیه تسلیحات جنگی و ادوات نظامی و حتی لوازم یدکی آنها با مشکلات بسیار و متحمل شدن هزینه های بیشتر مواجه شد و هم دخالت قدرت های خارجی و کشورهای منطقه مانع از پیروزی سریع و قاطع ایران بر عراق شد. به هر حال بررسی شاخص های اقتصادی در این دوره حاکی از رکود شدید اقتصادی است که از سال ۱۳۶۵ شروع و در سال ۱۳۶۷ به عمق خود رسید که مهم ترین دلیل آن کاهش بسیار شدید قیمت نفت در بازارهای جهانی از ماه های آخرین سال ۱۳۶۴ بود. در ادامه مطلب نویسندگان کتاب، شاخص ها و مولفه های اقتصادی را شامل تولید ناخالص داخلی (GDP)،ارزش افزوده بخش های مختلف اقتصادی،تولید ناخالص داخلی سرانه ۹ یا
درآمد سرانه،نرخ تورم ،متغیرهای پولی و اعتباری ، نقدینگی،صادرات ، حجم پول، واردات،ابزارهای در اختیار دولت، شاخص های رفاهی و خسارت ها و بدهی های خارجی مورد بررسی قرار می دهند.

دکتر فرهاد دژپسند
استادیار دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی
دانشگاه شهید بهشتی
حمید رضا رئوفی
کارشناس ارشد اقتصاد
و پژوهشگر اقتصاد جنگ
پی نوشت ها در دفتر روزنامه موجود است.

منبع : روزنامه سرمایه