کشف کودتای حزب توده‌

روز سیزدهم اردیبهشت ۱۳۶۲ درپی كشف شبكه كودتای حزب توده علیه جمهوری اسلامی ایران‌، این حزب طی حكمی از سوی دادستان كل انقلاب منحل اعلام شد و به كلیه اعضا و هواداران آن اخطار گردید كه خود را به مراكز دادستانی در تهران وشهرستانها معرفی كنند.
در بخشی از اطلاعیه دادستانی چنین آمده بود: «... درپی دستگیری سردمداران حزب منفور توده و اقاریر صریح آنان مبنی بر توطئه علیه نظام جمهوری اسلامی ایران و براندازی به شرح ذیل‌:
۱ـ جاسوسی به نفع بیگانگان‌
۲ـ سرقت ونگهداری اسلحه ومهمات جهت مقابله با نظام جمهوری اسلامی ایران‌
۳ـ رابطه با گروهكهای محارب
۴ـ اخلال در كارخانجات و مراكز تولیدی وصنعتی كشور
۵ـ نفوذ در سازمانها، ادارات‌، نهادهای انقلابی و مراكز نظامی وانتظامی‌
دادستانی كل انقلاب اسلامی بنابر اصول ۹ و ۲۴ و ۲۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و به موجب این اطلاعیه‌، حزب توده را منحل اعلام داشته و هرنوع فعالیتی به نفع آنان را غیرقانونی و عملی ضدانقلابی محسوب می‌كند...»
انحلال حزب توده درپی كشف شبكه جاسوسی این حزب در ۱۶ بهمن ۱۳۶۱ و بازداشت رهبران آن در تهران صورت گرفت‌. طی این سه ماه‌، تحقیقات انجام شده و اعترافات صریح دستگیرشدگان حزب توده نشان داد كه تعداد قابل توجهی از كادر دیپلماتیك سفارت اتحاد جماهیر شوروی نیز با فعالیتهای جاسوسی حزب توده‌، در ارتباط مستقیم بوده‌اند. به همین دلیل درپی اعلام انحلال حزب توده، به ۱۸ نفر از دیپلماتهای سفارت شوروی در تهران نیز دستور داده شد خاك جمهوری اسلامی ایران را ترك كنند. پس ازاخراج دیپلماتهای شوروی از تهران، دولت شوروی نیز متقابلاً روز چهارم خرداد ۱۳۶۲ سه عضو سفارت ایران را در مسكو از این كشور اخراج كرد.
انحلال حزب توده، ۳۴ سال پس از اعلام غیرقانونی شدن آن به بهانه ترور ناموفق شاه در بهمن ۱۳۲۷ و ۲۹ سال پس از نقش آفرینی در زمینه سازی كودتای انگلیسی - امریكایی ۲۸ مرداد۱۳۳۲ ،صورت پذیرفت‌. در این مدت این حزب به استثنای یك مقطع كوتاه دوساله در دوران نخست وزیری مصدق (۱۳۳۲-۱۳۳۰) و یك دوره ۴ ساله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عمدتاً مخفی بود و كادر رهبری آن در بیرون از ایران استقرار داشته است‌.
حزب توده‌، ادامه همان تشكیلاتی است كه درپی ورود نیروهای ارتش سرخ شوروی به شهرهای رشت و بندرانزلی در اردیبهشت ۱۲۹۹ ش (می ۱۹۲۰ م‌) با نام حزب «عدالت گیلان‌» موجودیت خود رادر شمال كشور اعلام كرد. اعضای اصلی این حزب ـ پیشه‌وری‌، حیدرخان عمواوغلی‌، احسان الله خان‌، آوانسیان و... ـ كسانی بودند كه از باكو همراه بانیروهای ارتش سرخ به گیلان آمده بودند. حزب عدالت گیلان در حقیقت با الهام از اندیشه‌های «نریمان نریمانف‌» صدر شورای جمهوری قفقاز به وجود آمده بود. روسها كه برای مقابله با جنبش اسلامی میرزا كوچك خان جنگلی وایجاد پایگاه سیاسی در ایران به داخل كشورمان آمده بودند، بانفوذ به نهضت جنگل توانستند آن را از درون دچار اختلاف و جدایی سازند.
حزب عدالت گیلان با شكست تدریجی نهضت جنگل توانست با برخورداری از حمایت روسها به تشكل خود سازمان تازه‌ای بخشد. این حزب سرانجام روز ۳۱ تیر ۱۲۹۹ (۲۱ ژوئن ۱۹۲۰) با نام حزب كمونیست ایران در بندرانزلی اعلام موجودیت كرد.
«كنگره ملی شرق‌» كه اولین گردهمائی بین‌المللی احزاب كمونیستی كشورهای آسیائی وآفریقایی محسوب می‌شد، به منزله اجلاس توجیهی برای فعالیت این احزاب و از جمله حزب كمونیست ایران بود. در این كنگره كه به ابتكار لنین و در شهریور ۱۲۹۹ (اوت ۱۹۲۰) در باكو ترتیب یافت‌، بیش از یك هزار نماینده كمونیست شركت كردند. ایجاد هماهنگی میان احزاب كمونیست كشورهای آسیایی و آفریقایی و همسو ساختن حركت آنها با حزب كمونیست شوروی هدف اصلی از تشكیل كنگره ملل شرق بود. عمواوغلی كه از مؤسسین حزب عدالت بود، سرپرستی هیأت كمونیست‌های ایران رادر این كنگره برعهده داشت‌.
حزب كمونیست ایران با كودتای رضاخان در سوم اسفند ۱۲۹۹ مخفی شد و در سالهای پس ازكودتا بسیاری از اعضای آن بازداشت شدند و عملاً تازمان سقوط رضاخان در شهریور ۱۳۲۰ مجال ظهور نیافتند.
مهمترین رخداد در زمینه فعالیت كمونیستها در دوران رضاخان، تأسیس یك انجمن ماركسیستی توسط دكتر تقی ارانی در ۱۳۱۴ بود. این انجمن در ۱۳۱۶ توسط حكومت رضاخان كشف واعضایش از جمله دكتر ارانی بازداشت شدند. ارانی مغز متفكر این گروه كه تحصیلات خود رادر آلمان و در رشته فیزیك به پایان رسانده بود، به ۱۰ سال زندان محكوم شد. اما در بهمن ۱۳۱۸ در زندان به طرز مرموزی به قتل رسید. بقیه اعضای این انجمن كه ۵۳ نفر بودند، نیز عموماً به زندان رفتند.
در هفتم مهر ۱۳۲۰ دو هفته پس از تبعید رضاخان از ایران و در كشاكش جنگ دوم جهانی‌، حزب كمونیست ایران در سایه حضور مجدد نیروهای ارتش سرخ در داخل كشور با عنوان «حزب توده‌» موجودیت خود را اعلام كرد. هسته اولیه این حزب باقی ماندگان گروه‌۵۳ نفر بودند كه با سقوط رضاخان از زندان آزاد شده بودند.
حزب توده در شروع فعالیت خود و در اوضاع نابسامان ناشی از ورود نیروهای متفقین به خاك ایران كه با فقر و قحطی و بیماری و بیكاری در كشور وفساد دستگاه حاكمه همراه بود، فعالیتهای چندی انجام داد. از جمله این اقدامات تشكیل اتحادیه‌های كارگری و تلاش درجهت جذب عناصر تحصیلكرده در كشور بود. فعالیت این حزب در شمال كشور كه در اشغال ارتش سرخ بود، نمود بیشتری داشت‌.
با تشكیل فرقه‌های كمونیستی دمكرات در آذربایجان و كردستان توسط كارگزاران شوروی كه اقدامی باهدف تحت فشار قرار دادن دولت ایران جهت واگذاری امتیاز استخراج و بهره‌برداری از نفت دریای خزر به روسها بود، حزب توده به همكاری با این فرقه‌ها پرداخت‌. سیدجعفر پیشه‌وری از مؤسسین حزب عدالت، رهبری فرقه دمكرات آذربایجان و قاضی محمد كه از روحانیون كرد طرفدار شوروی بود، رهبری حزب دمكرات كردستان را برعهده داشتند. این دو گروه با فاصله اندكی از یكدیگر، در پاییز ۱۳۲۴ با كمك مالی و سیاسی‌، نظامی روسها در دو استان آذربایجان و كردستان اعلام خودمختاری كردند. اما قوام السلطنه نخست وزیر وقت، درپی سفری به شوروی در ۲۹ بهمن ۱۳۲۴ دو امتیاز عمده به روسها برای فراهم كردن زمینه خروج نیروهای آنان از شمال كشور واگذار كرد. یكی انعقاد توافق نفتی با سفیر روسیه در تهران در زمینه تشكیل شركت مختلط نفتی ایران و شوروی (۱۵ فروردین ۱۳۲۵) كه پس از تصویب در مجلس شورای ملی رسمیت می‌یافت و دیگر تشكیل یك كابینه ائتلافی با حزب توده (۱۰ مرداد ۱۳۲۵) كه طی آن سه پست وزارتی به اعضای حزب واگذار گردید. روسها با به دست آوردن این دو امتیاز و همچنین تحت فشار امریكا نیروهای خود را از شمال كشور به تدریج خارج ساختند.
خروج روسها از خاك ایران‌، تهاجم نظامی ارتش به دو استان آذربایجان و كردستان با هدف سركوب شورش در این دو استان را به همراه داشت‌. پس از این عملیات نیز كابینه ائتلافی قوام ترمیم شده و عناصر حزب توده به دلیل نقش این حزب در این شورش‌ها از آن اخراج شدند. با شكست این شورشها، حزب توده دچار اختلاف وانشعاب شد وچهره‌هایی مانند خلیل ملكی‌، انور خامه‌ای‌، آل‌احمد و... در رأس هزاران نفر ازاعضای ناراضی حزب كه شعار استقلال حزب از شوروی را مطرح می‌كردند، قرار گرفتند و بر نظرات خود پای فشردند. كمیته مركزی حزب توده نیز آنان را «مرتد» خواند و این امر سبب روی برتافتن این عده از شوروی شد. این رویداد جایگاه داخلی حزب توده را تا حد قابل ملاحظه‌ای تضعیف كرد.
حزب توده دربهمن ۱۳۲۷ در پی تیراندازی به محمدرضا پهلوی، غیرقانونی اعلام شد. ناصر فخرآرایی، عامل این حمله، كسی بود كه رژیم شاه وی رابه حزب توده منتسب كرد. این حادثه در سالروز مرگ دكتر تقی ارانی كه در زندان رضاخان به قتل رسید، صورت گرفت و متعاقباً مراكز و كلوپ‌های حزب توده در تهران و شهرستانها به تصرف قوای انتظامی درآمد. بسیاری از اعضای حزب دستگیر و زندانی شدند و بسیاری نیز موفق به فرار از كشور گردیدند. آنان در كشورهای اروپای شرقی و همچنین در اتحاد جماهیر شوروی به تجدید سازمان مخفی حزب پرداختند. اما چند سال بعد در پی حوادث منجر به ۲۸ مرداد ۱۳۲۲ مجدداً به كشور بازگشتند و فعالیت خود را در هرج ومرج سیاسی كشور از سرگرفتند.
حزب توده در این مرحله طبق صلاحدید روسها، هیچگونه حمایتی از جریان مردمی نهضت ملی شدن صنعت نفت به عمل نیاورد و در برابر كودتای ۲۸ مرداد و بازگشت شاه نیز عكس العملی درمخالفت بروز نداد. مع الوصف این حزب در سالهای بعد مورد تعقیب وسركوب شدید رژیم قرار گرفت‌، به طوری كه تا ۱۳۳۵ عملاً ساختار آن متلاشی شده بود.
از این سالها به بعد، كمیته مركزی حزب توده باز به شوروی و اروپای شرقی منتقل شد و فعالیتهای آن محدود به برنامه‌های رادیویی و انتشار نشریه در خارج از كشور گردید.
حزب توده‌، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به رهبری امام خمینی (ره) را تبعیت از تبلیغات مسكو، یك حركت ارتجاعی لقب داد وآن را ناشی از كوشش ارتجاعی قشریون مذهبی‌، قلمداد كرد و حتی از روند اصلاحات امریكایی در ایران كه شاه به دستور كندی مشغول اجرای آن بود، حمایت كرد؛ هرچند كه بخشی از حزب بعداً به شكل ریاكارانه به تجلیل از مبارزات مردم پرداختند. حزب در این سالها با دبیركلی ایرج اسكندری‌، سیاست نرمش و تا اندازه‌ای مجیزگویی در برابر شاه را از خود نشان داد. سیاستی كه بازتاب مواضع شوروی در قبال ایران بود.
حزب توده در سالهای دهه ۱۳۵۰ ش عمدتاً به تجدید سازمان مخفیانه خود پرداخت و با شكل‌گیری انقلاب اسلامی‌، در سال ۵۶ـ ۵۷ در جستجوی راهی برای باز كردن پای خود در جامعه، به حمایت مزورانه از انقلاب پرداخت‌. به همین دلیل به ظاهر به نفع برقراری نظام جمهوری اسلامی تبلیغ كرد و هواداران خود را به شركت در رفراندوم جمهوری اسلامی‌، رفراندوم قانون اساسی‌، تأسیس مجلس خبرگان و انتخابات مجلس شورای اسلامی تشویق كرد. از تسخیر لانه جاسوسی امریكا در تهران حمایت كرد وحتی از لزوم حضور در جبهه‌های جنگ علیه عراق پشتیبانی كرد. مع‌الوصف سیاست آرمانی انقلاب كه مبتنی بر شعار نه شرقی‌، نه غربی‌، جمهوری اسلامی بود، از ابتدا مورد انتقاد حزب توده قرار گرفت‌.
حزب توده در سالهای پس از پیروزی انقلاب به طور پنهانی با بعضی گروههای ضدانقلاب ازجمله سازمان چریك‌های فدائی خلق‌، همپیمانی داشت و بعضاً در نشریه خود، آنان را انقلابی می‌نامید. به همین دلیل از نظر افكار عمومی مردم ایران‌، در جنایات آنان دركردستان سهیم و متهم بود. این حزب در چهار سالی كه پس از پیروزی انقلاب مشغول فعالیت بود، تلاش فراوانی كرد تا در كارخانه‌ها، صنایع و مؤسسات تولیدی كشور نفوذ كند وكارگران رابه تحریك و اعتصاب وادارد. گفته می‌شود، به همین دلیل بود كه پس از پیروزی انقلاب تا شروع جنگ عراق علیه ایران تولیدات كارخانجات همواره سیر نزولی داشتند، به طوری كه دولت مجبور بود برای دایر نگاهداشتن كارخانجات‌، هرماهه مبالغ عظیمی به آنها كمك كند.
حزب توده در سالهای پس از انقلاب‌، حاضر به تحویل مقادیر زیادی اسلحه كه ظاهراً در كشاكش انقلاب‌، از پادگانها به سرقت برده بود، نشد. انبار كردن اسلحه‌، تشدید جاسوسی به نفع شوروی‌، نفوذ در كارخانجات باهدف اخلال‌، همپیمانی با بعضی گروه‌های ضدانقلاب و انجام فعالیتهای زیرزمینی و پنهان علیه نظام جمهوری اسلامی ایران‌، نمونه‌هایی از عملكرد فاش شده حزب توده در سالهای اولیه پس از پیروزی انقلاب بود.
انحلال حزب توده نیز چند روز پس از آن كه مصاحبه‌ها و مقالات صریح رهبران حزب مبنی بر سابقه ۴۲ ساله خیانت آنان به مردم ایران از شبكه سراسری جمهوری اسلامی ایران پخش شد اعلام گردید.
مجموعه آثار منتشر شده رهبران و اعضای حزب در مورد خیانت‌های مكرر حزب و وابستگی آن به بلوك شرق در خاطرات ایرج اسكندری و سیاست و سازمان حزب توده از آثار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی منعكس شده است.
گفتنی است، چاپ سوم "خاطرات ایرج اسكندری" ( دبیر اول اسبق حزب توده ) و چاپ دوم " سیاست و سازمان حزب توده " به همراه دو بخش منتشر نشده، در سال جاری توسط موءسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی به بازار عرضه می شود .

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی