فهم فناوری از وجود ، فرجام یا تقدیر؟

آرای مهم «هایدگر» در مورد « فناوری» بیشتر در دو مقاله معروف «پرسش از تکنولوژی» و «عصر تصویر جهان» بیان شده اند. برای فهم این آرا، باید از نگاه کلی هایدگر نسبت به وجود، تاریخ وجود، نسبت وجود و زمان و همچنین تمایزهای دنیای جدید و قدیم به خوبی مطلع باشیم. در این میان، همه در یک نکته اشتراک نظر دارند و آن، اینکه فهم دقیق آرای هایدگر در مورد فناوری چندان هم آسان نیست.
البته بخشی از این امر به تفسیربردار بودن هر متن باز میگردد.
با این همه، باید گفت خود هایدگر هم مسبب این تفاسیر متعدد هست. به این عبارت معروف هایدگر که در مقاله «پرسش از تکنولوژی» آمده توجه کنید: «ما باید پرسش کنیم و با این کار باید مترصد برقراری یک رابطه آزاد با آن باشیم». اما این رابطه آزاد به چه معناست؟ آیا منظور آن است که با نگاه تکنولوژی زده مدرن به سراغ فناوری نرویم. اگر این گونه است، آیا ما می توانیم موضعی دیگر اتخاذ کنیم که به رنگ و انگ نگاه جدید آلوده نباشد؟
بی تردید، هایدگر از تبعات زیان بار فناوری مدرن نگران است. با این همه، وی بیش از آنکه به این مظاهر فناوری توجه کند، با دیدگاهی کلنجار می رود که این مصنوعات را به وجود آورده است.
هرچند هایدگر نگران وضعیت جدید بشر است، اما این اشتباه است تصور کنیم وی صرفاً نگاهی بدبینانه نسبت به دنیای مدرن دارد و هیچ امید و مجالی را برای گذر از آن نمی بیند. به نظر وی، آنجا که خطر است، امید هم نهفته است. او خطر اصلی را در خرابی طبیعت یا فرهنگ نمیبیند. به نظر وی، این محدود شدن تفکر ما به تفکر مدرن است که خطر اصلی است. این تفکر مدرن، تفکر تکنولوژیک نسبت به وجود است.هایدگر با وجود این نگاه بدبینانه نسبت به تفکر و فهم تکنولوژیک از وجود، این موضع را بسیار ابلهانه می داند که بدون مبنا به فناوری بتازیم.
او در جایی از رساله خود با عنوان «گفتار در باب تفکر» تصریح می کند که ما می توانیم کاربرد اجتناب ناپذیر ابزارهای تکنولوژیک را تأیید کنیم و در همان حال، حق تسلط آنها بر ما و طبیعت را منکر شویم. البته این نگاه به رویکرد هایدگر در مورد فناوری کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این که چگونه هایدگر می تواند چنین تمایزی را به وجود آورد، به تفاوتی که میان فناوری و فهم تکنولوژیک از وجود هست، بر می گردد.
اگر تاریخ وجود در غرب را مورد توجه قرار دهیم، در مییابیم که هرچند فهم فناوری از وجود، فرجام ما است، اما تقدیر ما نیست.
به تعبیر دیگر، هرچند فهم ما از وجود (اشیا و خودمان) از عصر افلاطون بدین سو به نحوه خاصی ساخته شده است، اما این فهم تقدیر ما نیست. هایدگر به دنبال آن است تا نشان دهد، چگونه ما می توانیم بر فهم کنونی که محدود است، غلبه کنیم. بدین گونه، موضع دوگانه هایدگر نسبت به فناوری مشخص می شود.
این بدان جهت است که ما می توانیم رابطه ای آزاد با فناوری برقرار کنیم. البته یکی از این گزینه ها به فهم تکنولوژیک از فناوری ختم می شود، اما این تنها گزینه نیست، گزینه دیگر فراتر رفتن از آن است. همین گزینه است که هایدگر را بدان سمت سوق می دهد که جمله معروف خود را در آخرین گفتگویش که با «اشپیگل» صورت گرفته ابراز کند؛ اینکه «فقط یک خدا می تواند ما را نجات دهد».
اما این سخن دقیقاً به چه معناست؟
یقیناً منظور وی، رسیدن به فهمی از وجود است که به کلی با فهم سودمحورانه و تکنولوژیک کنونی متفاوت است. به تعبیر دیگر، ما به پاردایم و سرمشقی دیگر نیاز داریم که اعمال و منشها در اینجا معنایی به کلی متفاوت از اعمال و افکار موجود در تفکر تکنولوژیک دارند. تأکید بسیار هایدگر بر عمل هنری توجهی مجدد به این تغییر پارادایم و سرمشق است.البته در زمانه کنونی این سرمشق نمی تواند در برابر سرمشق مسلط تفکر و فهم تکنولوژیک از وجود بایستد، اما باید منتظر دوره ای جدید بود. طبیعی است که در برابر این رویکرد و نگاه پرسشهای بسیاری وجود دارند.
اول این که آیا راه نجات از تفکر تکنولوژیک برای همه فرهنگها یک راه است یا راه های متفاوتی وجود دارند؟ اگر راه های متفاوتی در این زمینه وجود دارند، آیا یکی از این راهها می تواند قرابت و نزدیکی خاصی با فهم تکنولوژیک از وجود داشته باشد.
البته برخی از مفسران هایدگر همچون «دریفوس» از تمایز میان فرجام و تقدیر در آرای هایدگر سخن به میان آورده اند، اما تفاوت فرجام و تقدیر در چیست؟ اگر تفکر تکنولوژیک فرجام ما است، آیا نمی توان گفت که این تفکر تقدیر ما هم هست؟
چه شرایطی باید مهیا باشد تا تفکر آینده، تفکر تکنولوژیک نباشد؟ چه تفاوتی میان نگاه هایدگر نسبت به فناوری با نگاه رمانتیستها در این زمینه وجود دارد؟ و... این پرسشها و ده ها پرسش دیگر سبب شده اند، همچنان توجه به فلسفه فناوری هایدگر به عنوان مرجع اصلی این رشته زنده باشد. در این میان، دو رویکرد و دو تفسیر را می توان بررسی کرد؛ هرچند همان طور که ذکر آن رفت، زبان و سبک نگارش هایدگر هم به این تفسیر و تفسیرهای دیگر دامن می زند.
البته همه این نکات در پرتوی این نکته مهم باید در نظر گرفته شوند که هایدگر در هر صورت، مهمترین و تأثیرگذارترین متفکر در زمینه تأملات نظری در باب فناوری است و چه مخالف و چه موافق وی باشیم، باید وی را بسیار جدی بگیریم. گویی حرف ارسطو در مورد فلسفه در اینجا هم صدق می کند که برای فهم بهتر از فناروی چه موافق و چه مخالف وی باشیم، باید او را دقیق و عمیق مطالعه کنیم.

شیدا امینی

منبع : روزنامه قدس