رسانه ملی و نمای ابلیس

‌رویکرد قابل تقدیر رسانه ملی در ماه مبارک رمضان امسال و پخش سریال‌های مختلف با مضامین دینی حاکی از اهتمام جدی مسئولان صدا و سیما برای تحول در آثار نمایشی و تاثیرگذار است.
اما چنانچه این رویکرد صواب با نقدهای کارشناسی و عالمانه محققان وپژوهشگران علوم دینی روبرو شود می‌توان انتظار داشت در کارهای آتی شاهد درخشش بیش از پیش این دست مجموعه‌های تلویزیونی باشیم. به هرحال نگرش مذهبی در ساخت سریال‌های پرمخاطب تلویزیونی غنیمت است اما در عین حال نباید جنبه‌های نمادشناسی، مخاطب‌شناسی و تاثیرات خارق‌العاده‌ای که این کارها بر فرهنگ مذهبی کشور می‌گذارند نادیده گرفت. ماه پر خیر وبرکت و آکنده از مهر و رحمت رمضان امسال هم گذشت و هر کس به مقدار سعی و تلاشی که در طول این ماه از خود به خرج داده بود از آ ن بهره مند گشت و برای دنیا و آخرت خود توشه برداشت.
چند سال پیش در ایام ماه مبارک صدا و سیما اقدام به نمایش مجموعه سریالهایی نمود که تعداد قسمتهای آن به اندازه ای بود که تمام شبهای ماه رمضان را پوشش دهد. آن سریالها بخصوص مواردی که از کشورهای عربی خریداری شده بود از حیث فرهنگی و بخصوص حجاب بانوان مسلمان)!( سوری اصلا تناسبی با ایام ماه رمضان نداشت. در سه چهار سال اخیر برای بی نیازی از نمایش برنامه های خارجی ، سریالهای داخلی تولید ونمایش داده می شوند که این سریالها یا صبغه طنز دارند و یا یه دنبال ترسیم و به تصویر کشیدن مفاهیم اصیل هستند. سریالهای دسته دوم(دینی) با تولید و نمایش سریال “او یک فرشته بود” و تمجیدهای حیرت برانگیز ریاست وقت سازمان صدا و سیما در شبهای قدر از آن که ثواب تولید این اثر را کمتر از قرآن سر گرفتن و دیگر عبادتهای شب قدر ندانست‌)!( شکل تازه ای به خود گرفت .
پیش از آن که به سریال اغما و شخصیت ابلیسی الیاس بپردازیم بهتر است نگاهی گذرا به مجموعه های پخش شده در ماه مبارک امسال داشته باشیم. زمان پخش این مجموعه‌های چهارگانه به نحوی تنظیم شده بود که با اتمام یکی ، دیگری شروع می شد و بینندگان تنها به اندازه یک شام و احتمالا اقامه نماز جماعت به سبک تهران و نه دیگر شهرها و شهرستانهای کشور حوالی ساعت بیست وسی دقیقه فرصت و رخصت استراحت داشتند و به این ترتیب بینندگان سیما در هرشب حداقل چهارمرتبه از تمام ادعیه و نمازهای مخصوص شبهای ماه رمضان بهره مند شده و ثواب قرآن سر گرفتن شبهای قدر را می بردند.
● یک وجب خاک:
مجموعه ای که خانواده ای ساده و انسان دوست به پاس خیراندیشی های سالهای عمرش ناگهان یک زمین بی ارزشش در گوشه بیابان، یک میلیارد قیمت پیدا می کند. به طور طبیعی در ادبیات رسانه اسلامی اولین کسی که طمع می کند و حتی پس از توبه تمام طماعان سریال از کرده خودش پشیمان نمی شود و دستش برای احدی رو نمی شود داماد خانواده است که در کنار دیگر برنامه ها می توان این پیام اجتماعی را که صریحا در این مجموعه بیان شد دریافت که خوشا به حال آنها که داماد ندارند و فرزندانشان پسر است و هیچ وقت بیم آن را ندارند سرشان کلاه برود!!! تمام ماجرا در انواع و اقسام کلاهبرداریهای رئیس صندوق قرض الحسنه برای تصاحب این پول خلاصه می شود.
● میوه ممنوعه :
کسانی که فیلم سینمایی دنیا را دیده باشند به خوبی می دانند که این سریال (به جز چند قسمت آخر آن که از یکی از رمانهای اروپایی اقتباس شده بود) همان فیلم دنیاست که با اشعار عطار بر حجم دیالوگها افزوده شده و آنقدر به اصطلاح آن را کش دادند که یک ماه به طول بینجامد. داستان هر دو هم از این قرار است که دختری جوان برای انتقام از آنچه بر سر پدرش آمده با طنازی و عشوه گری خود را به حاجی بازاری متدین و متشرع نزدیک کرده و او را به هر کار سبک و خلاف شئونی وامی دارد و حاجی بازاری متدین دنیا و میوه ممنوعه به راحتی بر تمام خوبیها و محبتهای زن اول خود چشم بسته ( در هر دو برنامه خانم گوهر خیر اندیش نقش زن اول را بازی می کند ) و درنهایت هوسرانی دنبال این دختر تازه وارد می افتند و در ازای طنازیها و عشوه های او همه دنیا و آخرت خود را به باد می دهند با این تفاوت که پایان میوه ممنوعه ختم به خیر شد و دنیا ختم به شر.
● شکرانه:
در این مجموعه که همانند دیگر کارهای مشترک سیمای ایران با کشورهای خارجی بود زنان به شکلی نمایش داده می شوند که متناسب با شئون فرهنگی ایران نیست البته در این مجموعه که زنان مسلمان تاجیکستانی بدون حجاب اسلامی تصویر می شوند چون خودشان راضی هستند بلا مانع است.
در این سریال تماما بر محور یک گنج که در پایان معلوم می شود جسد یک ایرانی وطن دوست است دور می خورد و برای تصاحب آن برای جمعی مشکل پدید آمده و تعدادی کشته می شوند.
شکرانه را به راحتی می توان در زمره آن دسته از فیلمهایی دانست که به هیچ وجه در ایران اجازه پخش نمی یابند. نادیا دختر ایرانی الاصل فقیر و پاکی است که برای دلربایی از حامد در هر دیدار یک لباس تازه می پوشد و با نما و آرایش متفاوت با دفعه قبل در مقابل او حاضر می شود و رژلب خود را زیر پای او می اندازد و بارها طرح محبت و عشقبازی با او می ریزد ولی همواره با بی مهری این جوان ایرانی مواجه می شود.
● اغما:
مجموعه ای در تعظیم از شیطان . در این سریال حاذق ترین جراح اعصاب ایران به واسطه ناکامی در نجات همسرش ضمن عمل جراحی دچار شوک روحی و به دنبال آن شک در وجود خداوند متعال می شود و شیطان با سیمایی روحانی و درنهایت الهی و با نام مقدس الیاس در ماه مبارک چند هفته ای او را با وسوسه های خود مشغول و به اصطلاح گمراه می کند و نهایتا با پایان یافتن ماه رمضان دست شیطان رو می شود و دکتر پژوهان از وسوسه های او نجات می یابد.
در تمام این سریالها به جز چهره پاک پیر بابا و جوان ساده و دهاتی کارامد هر آن که در صورتش محاسن دیده می شود وجودش آکنده از معایب است و همگی دچار لغزش می شوند: الیاس و پژوهان ، جلال و حاج یونس فتوحی، کامرانی و ...
و در مقابل در هر کدام از این سریالها افرادی وجود دارند که ظاهرشان مذهبی نیست ولی تا پایان داستان معصوم می مانند: نایینی، داماد بمی حاج یونس(مصطفی) و ...نکته مشترک بعدی همه این سریالها این است که در همگی حداقل یک معشوقه وجود دارد و بیش از یک عاشق: مریم و ایاز و مهندس بهمن، هستی و حاج یونس و فرزاد، شکرانه و حامد و عاشق تاجیک نادیا و بالاخره پری و الیاس وموسوی و همچنین بردیا و پژوهان و جودت.
ماه رمضان در تمامی این سریالها هم یعنی سحری یا افطاری خوردن و حداکثر نمازهای یومیه و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.
از ریخت شناسی کلی این مجموعه ها که بگذریم موضوع شیطان اهمیتی به مراتب بیش از دیگر موضوعات می یابد و بر همین اساس چند جلسه میزگرد تک صدایانه در تعظیم او و تجلیل از سریال اغما در پایان ماه مبارک به نمایش گذاشته شد.
در فرهنگ اصیل اسلامی ، ابلیس یکی از طایفه جنیان بود که مقام یافت و هم ردیف ملائک گشت. پس از قرنها عبادت و بندگی در ماجرای خلقت حضرت آدم از امتحان الهی سرافکنده بیرون آمد و از درگاه الهی رانده شد . شیطان نیز مفهومی عام است که شامل ابلیس و همه یاران او می شود چه این یاران از انس باشند یا جن و یا احتمالا دیگر موجودات. در بسیاری از مواقع و نه همیشه هرگاه صحبت از شیطان به میان می آید منظور همان ابلیس است. به تعبیر آیت الله شاه آبادی و دیگر فقها و عرفای اسلامی شیطان کلب آستان الهی است و تنها به کسانی حمله می کند که اهل این آستان نیستند. طبیعی است که اگر کسی می خواهد به جایی به مهمانی برود صاحبخانه را می‌شناسد و نه سگ نگهبان خانه اش را . هر چند ورود سیما و رسانه ملی به عالم ماورا با توجه به نوع خوراکی که هالیوود به خورد مردم دنیا و من جمله ایران می دهد فعالیتی است درخور تقدیر و در عین حال لازم وضروری ولی حقیقتا جای سوال دارد که طی این سه ساله چرا ما صاحبخانه و اهل خانه و مهمانان سفره آنان را رها کرده و اینقدر به شناسایی و معرفی و بزرگنمایی سگ در خانه می پردازیم. آیا فراموش کرده ایم که فیلمها و سریالهایی که درباره زندگینامه معصومین علیهم السلام (مانند محمد رسول‌الله صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام، تنها ترین سردار ، ولایت عشق) و همچنین عبادالله پیش از اسلام مانند اصحاب کهف ، حضرت مریم و حضرت مسیح و ... و نیز مجموعه هایی که درباره بزرگان تاریخ اسلام ایران ساخته شده اند همانند مسافر ری ، ابوعلی سینا ، ملاصدرا و حتی عمر مختار و تیپو سلطان و ... کم برای بینندگان ما جذابیت نداشته اند که نیاز داشته باشیم در ایام ماه مبارک رمضان به موضوع شیطان آنهم با تقریری خیالی و پرداختی نامناسب رو بیاوریم.
جالب است به یاد بیاوریم که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در خطبه مشهور شعبانیه فرموده اند که شیاطین در ماه مبارک در غل و زنجیر قرار دارند ، چطور است که در این چند ساله ما تلاش می کنیم آنان را آزاد کرده و به مردم بنمایانیم؟ خیلی عجیب است که در سریال اغما دکتر پژوهان در تمام طول مدت ماه رمضان فریب الیاس را می خورد ولی پس از اتمام ماه رمضان که شیطانها از غل و زنجیر رها می شوند او می تواند خود را از دست الیاس خلاص کند؟
مطلب بسیار مهمی که در این سریال وجود داشت نام و سیمای الهی الیاس بود به قدری که اگر زمانی بنا باشد در سیمای ما فیلمی درباره الیاس نبی علی نبینا و آله و علیه السلام ساخته شود شاید چهره و تیپ الیاس در سریال اغما بهترین گزینه باشد.آیا ما توجه نداریم جوانان پاک ، مومن و بسیجیمان که همگی محصول زحمات نظام و خون شهدا هستند با همان چهره ای در مجامع عمومی حاضر می شوند که الیاس به تصویر کشیده شد؟ چهره ظاهری حامد و جودت و امثال آنان با ارزشهای نظام همسوتر است یا الیاس و فتوحی و..؟ گویا جریانی در سیمای ما وجود دارد که به رغم فعالیت جدی در عرصه هنر ، یا نمادها را نمی شناسند و از نماد شناسی که یکی از اصلی ترین و اولی‌ترین مسائلی است که در ساخت فیلمهای تخیلی و ماورائی باید رعایت شود بهره نبرده اند یا ...!!؟آیا فراموش کرده ایم تنها در سه‌گانه ماتریکس صدها نماد به کار برده شده و عین این جریان در بسیاری از دیگر فیلمهای هالیوود به وضوح قابل مشاهده است.
نکته فوق العاده مهم دیگری که در این سریال جلب نظر می‌نمود عدم توازن میان دو جبهه حق و باطل بود. اولا از حیث زمانی در طول دو سوم از مدت پخش و به اصطلاح وقوع ماجرا هیچ صحبتی از رهبر جناح حق نیست و در ثلث آخر ماجراست که بعد از شکست نایینی و ورود پیربابا آرام آرام بردیا به محاسبات عقلی به حقیقت وجود الیاس تردید می کند و پیر بابا هم آدم خوب، دوست داشتنی و ساده و حداکثر در حد رساله هاست و در مقابل الیاس یا همان ابلیس موجودی توانا ، قدرتمند و فعال و پرکار و چند چهره و عالم به نهانها و دارای قدرت تصرف و تجلی و ... است و هر که با او دشمنی کند خودش یا نزدیکانش مبتلا به عواقب دشمنی با او می شوند و به راحتی پری و بردیا تا یک قدمی مرگ پیش می روند ولی در مقابل جبهه حق در مقابل اقدامات الیاس ابلیس هیچ اقدام مقتدرانه ای از خود نشان نمی‌دهد و تمام فعالیتهایش منفعلانه است.پیربابا و کارامد به راحتی از عمل پیر بابا چشم پوشی کرده و می خواهند به روستایشان بازگردند و میدان را در نهایت مسالمت به الیاس ابلیس می سپارند.آیا ما نداشته و نداریم مردان خدایی که چشم باطن بین و دید‌برزخی آنها باز بوده و حقایق عالم را به وضوح تام به نظاره می نشسته اند‌؟ آیا بی مهری نیست که ما بر توانایی های امثال حضرات آیت بهجت و حسن زاده و کشمیری و بزرگانی همچون مرحوم مجتهدی ، شیخ رجبعلی خیاط و ... که خود یا شاگردانشان را از نزدیک دیده و با آنان به گفتگو نشسته ایم چشم بسته و آنان را به کناری نهاده و نه تنها به طور مستقل به موضوعات ماورائی آنان نپردازیم بلکه در مواجهه با جبهه با باطل هیچ صحبتی از این توانایی های نا شی از تقوا صحبتی به میان نیاوریم؟ آیا در فرهنگ اسلامی خوب کسی است که صرفا به رساله عمل کند و آدم خوبی باشد؟ آیا تاریخ مصرف اخلاق و عرفان اسلامی گذشته و در این عرصه بنا نیست مفاهیم و اشخاص فاخری را داشته باشیم یا اینکه حتی در این مفاهیم و موضوعات هم الگوی ما تقریر توراتی هالیوود است؟ به یاد داریم که آئین یهود آئینی محدود به فقه است و از اخلاق و عرفان به آن معنای اسلامی اش بی بهره و در مقابل شیطان دارای قدرتهای فوق العاده ای است که همین تقریر را به خوبی می توان در سریال اغما مشاهده کرد.
مطلب بعدی که از حیث اهمیت کمتر از موارد قبلی نیست در فرهنگ اصیل اسلامی در انحراف انسان شیطان و جنود او فرع هستند و در حاشیه قرار دارند و اصالت با نفس اماره انسان است. روایاتی که ذیل آیه مهلت که شیطان از خداوند تا قیامت مهلت می خواهد و خداوند متعال او را تا روز وقت معلوم مهلت می دهد ، آمده اند همگی بیان می کنند که منظور از وقت معلوم زمان ظهور حضرت مهدی علیه السلام است که پس از نبردی شیطان کشته شده و شرش از سر آدمیان کم می شود. و لی در عین حال بنا بر اصل اختیار انسان و وجود نفس اماره همه انسانها در یک درجه قرار نمی گیرند و حتی در چنان شرایطی هستند افرادی که دچار لغزش می شوند. از همین رو اگر بنا باشد موضوع لغزشهای بشری مورد کند وکاو قرار گیرد و به تصویر کشیده شود الزاما نباید دنبال عامل خارجی بگردیم و در تجسد شیطان تلاش کنیم. در فرهنگ اسلامی در مواردی معدود همانند ماجرای شعب ابی طالب، لیله المبیت و سقیفه صحبت از تجسد شیطان برای رویارویی جبهه حق دیده می شود و در دیگر موارد چندان تاکیدی روی مشهود بودن شیطان نمی توان یافت و به عکس در تقریر توراتی هالیوود و در فیلمهایی مثل آخرالزمان و طالع نحس و دیگر فیلمهای چند دهه اخیر هالیوود به خوبی می توان مشاهده کرد که شیطان برای حضور در زمین نیازمند قالبی بشری است و بدون آن کاملا عاجز و ناتوان است.
نکته دیگری که ذکر آن خالی از لطف نیست این است که در سریال اغما شیطان بسیار قدرتمند و توانا معرفی شد و دشمنی با او خوش عاقبت نبود و ضرر فوق العاده ای به دشمنان الیاس وارد شد.بردیا و پری که زودتر از دکتر از مکر الیاس مطلع شدند هردو با وضعیتی رقت بار مجروح شده و بر تخت بیمارستان افتادند و تنها گفته شد که نجات یافتند بی آنکه سلامتی آنان به طور قطعی نشان داده شود و بیننده بخصوص از قطع نخاعی نشدن پری مطمئن شود. رز نیز که از همراهی با فرزاد یا همان الیاس ابلیس خسته شده بود و می خواست با به جان خریدن تمام خطرات به آغوش خانه بازگردد در شرایطی اسف بار مرد حال آنکه اگر به خواسته نامشروع آن مرد تن داده بود، نمی مرد. شاید بتوان فرض کرد که ابلیس ملعون و رجیم از نگارش و نمایش این تصاویر و مفاهیم از سیمای جمهوری اسلامی لذت برده و از دست اندرکاران آن تقدیر کرده باشد. این چهره خیلی تواناتر از واقعیت وجودی اوست و او هرگز چنین توانایی هایی تا کنون نداشته است . گمان نکنیم توجیهاتی که در یکی دو قسمت اخیر سریال بیان شد می تواند تطهیر کننده اشکالات فوق باشد.اگر ادعا شد پری به جرم همراهی دکتر با ابلیس به این بلا مبتلا شد جا دارد بپرسیم اولا چرا بلا مستقیما سر خود دکتر نیامد و ثانیا بردیا چرا چنین سرنوشتی یافت؟
علاوه بر سیما و تیپ حقانی ابلیس در برخی قسمتها صحبتهایی مطرح شد که آنها هم حق بود ولی در دو قسمت اخیر الیاس با تمام گفته هایش طرد شد که از آن جمله است صحبتهایی که درباره خلوت در ابتدای سریال بیان شد و همچنین گفتارهایی که درباره شئون امام و ماموم در آن قسمت که نماز را سه رکعتی خواندند.درباره این سریال و دیگر سریالها نکات زیاد دیگری وجود دارد که برای جلوگیری از تطویل کلام از بیان آنها احتراز می شود فقط یادآور می شویم که برای یافتن تاثیرات شگرف فرهنگی این سریال می توانید به صفحه حوادث روزنامه های ایران و همشهری تاریخ دوشنبه ۲۳مهرماه مراجعه کنید تا ببینید چطور یکی به دستور شیطان با کلنگ برادرش را می کشد و دیگری به دستور الیاس در کفشهایش مواد جاسازی می کند و ... که البته بازتابهای پیامکی این سریال مجال جداگانه ای را برای بررسی می طلبد.
در پایان باز هم تکرار می شود که در شرایط کنونی ، پرداختن به موضوعات ماورائی مهم و ضروری است به شرطی که اولا با رعایت ضوابط و اصول اسلامی باشد و نه توراتی - هالیوودی و ثانیا پیش از پرداختن و بزرگنمایی شیطان به ترسیم و نمایش الگوهای حق انسانی و اسلامی بپردازیم.
باید باور کنیم اگر کره ای ها با تنها یک سطر از تاریخ خود می توانند حدود ۶۰ قسمت درباره جواهری در قصر را چنان بپرورانند که علاوه بر دیگر کشورها برای ایران ما اوشین دومی بتراشند که حاضر باشیم برای آوردن مانکن معلوم الحال شرکت ال جی به ایران رقمهای هنگفتی را از بیت المال هزینه کنیم و همزمان با افتخار به این رفتار عجیب خود از هزاران شخصیت و الگوی تاریخ خود غفلت کنیم.برای نمونه آیا اگر هزینه های فوق العاده ای را برای ساخت پویا نمایی(انیمیشن) های زیبا و جذاب در حد رقابت با کارتونهای هالیوود هزینه می کردیم و شاهنامه ها و دیگر آثار فرهنگی خود را به دنیا عرضه می نمودیم آیا مجبور بودیم این روزها برای اثبات ایرانی بودن مولوی و رودکی و... این همه تکاپو کنیم؟ پنج شنبه گذشته یکی از اساتید در جلسه سخنرانی خود گله می کرد چرا من به عنوان یک سخنران فرهنگی کشور برای نشان دادن چهره صلاح الدین ایوبی مسلمان کرد ایرانی برای شما سراغ آرشیو فیلمهای هالیوود رفته و بخشهایی از فیلم پادشاه بهشت)Kingdom of Heaven( را به شما نشان بدهم ؟ و این در حالی است که کم نیستند از این دست شخصیتها در فرهنگ اصیل، کهن و بی مانند ایرانی - اسلامی ما و موضوعات بسیاری می توانند برای ترویج، صدور و گسترش این فرهنگ مورد استفاده قرار گیرند به شرط آنکه ما راه را گم نکرده و آن گونه و آنقدر که شایسته است همت بورزیم.

محمود مطهری نیا

منبع : روزنامه رسالت