ضرورت های مدیریت صید کوسه ماهیان

● مقدمه
اجداد کوسه ماهیان در ۴۵۰ میلیون سال قبل می‌زیسته‌اند‏.این ماهیان دارای تنوع گونه‌ای زیادی بوده و از نظر اندازه نیز بعضی از آنها ۸ بار از انسان بزرگتر بوده و یا در کف دست هم جای می‌گیرند.کوسه‌ها از ذخایر پر ارزش آبزی هستند که از گذشته نه چندان دور بیشتر به خاطر بهره برداری کنترل نشده بشر به لحاظ استفاده از گوشت، روغن سرشار از ویتامین، باله‌ها، پوست و دندانها و به دلیل ذهنیت غلط، شناخت نادرست و وحشت بی مورد که از این حیوان وجود داشته مورد هجوم بی رحمانه بشر قرار گرفته‌اند .
اکثر مردم تصور می‌کنند که همه کوسه‌ها مانند کوسه سفید خطرناکند و یا این که کوسه حیوان بزرگ و درنده ای است که با دندانهای تیز به طور مداوم، در پی شکار انسان می‌باشد. این تفکر و القائات غلط، هجوم به سوی ذخایر کوسه را شدت بخشیده به طوری که ذخایر بعضی از گونه‌ها دچار خطرات جدی شده است. به عنوان مثال، به خاطر نبودن مدیریت منسجم، جمعیت کوسه‌ها،به یکباره رو به کاهش نهاده‌اند،به طوری که تخمین زده می‌شود که تقریبا ۹۰ درصد از صید کوسه در قرن بیستم افت کرده است.
صادرات جهانی باله کوسه از سال ۱۹۸۰ تاکنون چند برابر شده است.
افزایش سریع صید این گونه در ابتدا به خاطر تقاضای زیاد برای باله‌های آن بوده ولی بعدا به خاطر گوشت و غضروفشان به شدت مورد بهره‌برداری قرار گرفته‌اند.ماهیان پلاژیک بزرگ نظیر کوسه‌ها، تون‌ها، اره ماهی‌ها و مارلین‌ها نقش عمده‌ای در ساختار و تنظیم عملکرد جمعیت گونه های دریایی دارند.
کاهش ذخایر کوسه در سطح جهانی باعث گردید که انجمن‌های بین‌المللی حفظ و بقای حیات وحش و سایر انجمن‌های مرتبط با این پدیده در این مورد تدابیری اندیشیده و ضمن نظارت بر مدیریت صید کوسه برنامه‌های اصلاحی تدوین نمایند.
انجمن‌هایی مانند CITES (که ۱۳۰ کشور جهان عضوآن هستند، ۱۹۹۵،۵،‌Shark news ۳ ) و یا اتحادیه حیات وحش اقیانوس ocean wildlife campaign در آمریکا و یا طرح مدیریت کوسه اقیانوس اطلس در کانادا، یاانجمن اروپایی ماهیان غضروفی و IUCN،۱۹۹۵)TRAFFIC،۵،shark news ۴ ( ازآن جمله اند.
با این حال عدم اطلاعات دقیق از میزان صید و تنوع گونه‌ای و زیست‌شناسی کوسه‌ها باعث شده که تصویر روشنی از وضعیت‌ ذخایر کوسه دراکثر مناطق جهان و به ویژه آبهای ایران وجود نداشته باشد.بیش از۲۰هزار گونه ماهی استخوانی در دنیا وجود دارند، در حالی که فقط ۳۵۰ گونه یا به قولی دیگر ۴۰۰ گونه کوسه در دنیا موجود است.
● روش‌های متداول صید کوسه ماهیان در دنیا
در اکثر روش‌ها کوسه ماهیان به عنوان صید ضمنی محسوب می‌گردند نه یک صید هدف. هرچند که در حال حاضر به دلیل تقاضای زیاد بازار مصرف، در بعضی از کشورها کوسه‌ها را به عنوان صید هدف صید می‌نمایند و پوست، گوشت و باله‌های آنها را در جهت مصارف مختلف صنعتی وپزشکی مورد استفاده قرار می‌دهند.با این وصف در بعضی از کشورها از جمله ژاپن وکوبا کوسه ماهیان به عنوان هدف صید می گردند ودر استحصال آنها روش صید رشته قلاب(Long line ) به عنوان ابزار تخصصی استفاده می گردد.
البته در روش صید ترال که در سایر کشورها رواج دارد نیز کوسه به صورت ضمنی صید می گردد.همچنین در ایران روشهای صید ترال،گوشگیر،قلاب توسط صیادان بکار گرفته می شود که در این تورها نیز این گونه با درصد های مختلف (بسته به نوع تور)به صورت ضمنی مشاهده می گردد.
● پراکنش کوسه ماهیان در جهان
طبق بررسی به عمل آمده و همچنین تحقیقات صورت پذیرفته از سوی FAO کوسه ماهیان با توجه به تنوع گونه‌ای و قابلیت حرکتی آنها ، از سطح تا عمق آب دریاها و اقیانوسها و در اکثر نواحی زیست می‌کنند. طبق ترجمه کتاب FAO پراکنش کوسه ماهیان به شرح زیر عنوان گردیده است.
▪ محدوده ناحیه شرقی و شمالی خلیج فارس تا قسمت جنوبی هند تا سریلانکا
▪ شرق اقیانوس هند و اقیانوس آرام غربی و از شرق به تایلند، چین، جاوه و برونئی
▪ مناطق قاره‌ای و آبهای ساحلی – جزیره‌ای
در منطقه شرقی و شمالی خلیج فارس و در آبهای ایران گونه غالب موجود بر اساس آنچه که ساحل آوری می شود،کوسه چانه سفید(oncharhinus dussumieri ) است.
● گونه کوسه چانه سفید Carcharhinus dussumieri
غالب صید استحصالی شناورهای صیادی در آبهای جنوب همین گونه است .کوسه‌ای کوچک با بدن قوی و نیرومند است. پوزه کاملا دراز و وسیع و کوه مانند می‌باشد که طول آن معمولا کوتاهتر از عرض دهان ولی تقریبا مساوی با فضای بین دو بینی است .
اسپیراکل وجود ندارد. باله سینه‌ای کوتاه و کمی خمیده و نوک آن باریک و زاویه‌دار است . برجستگی بین دو باله پشتی موجودوبعضاوجودندارد.حداکثرطول آن به یک متر می‌رسد . باله چرب و روغن جگر آن بسیار با ارزش است(ترجمه از کتاب FAO ). تعداد بچه‌ها در هر بار زاد آوری به یک تا چهار عدد می‌رسد. اندازه نوزادان در زمان تولد حداکثر تا ۴۰ سانتی متر می‌باشد. در ضمن برای انسان هم خطرناک نیست.
▪ گونه مشابه:
گونه carcharhinus sealei تنها گونه مشابه در ایران است . با این تفاوت که پوزه معمولا باریکتر، لبه برجستگی‌های جانبی دندانهای فک بالا صاف، اولین باله پشتی و باله‌های سینه‌ای هلالی و لبه عقبی اولین باله پشتی عمیقا مقعر است
● مناطق عمده صیادی و زمان صید کوسه ماهیان
در هر چهار استان جنوبی کشور صید کوسه مشاهده می‌گردد البته باید یادآور شد که در برخی مناطق علی الخصوص سیستان و بلوچستان صید کوسه مخصوصا به خاطر فروش باله آن به کشور پاکستان با یک روند صعودی مواجه بوده که خود زنگ خطری را برای اکوسیستم آبی و شیلات به صدا در آورده است.
بنا به تحقیقات به عمل آمده کوسه ماهیان در اکثر ماه های سال دارای قدرت باروری و تولیدمثل هستند. بنابراین بنا به بررسی های صورت گرفته،زمان تخمریزی وصید این گونه نزدیک بوده و معمولا از دی ماه تا شهریور سال آینده متغیر است.
● ممنوعیت صید کوسه ماهیان
با توجه به توضیحات ذکر شده پروژه‌ها، تحقیقات و بررسی‌های مختلفی در راستای حفظ و بازسازی ذخایر کوسه ماهیان با همکاری سازمان شیلات و موسسه تحقیقات شیلات انجام گرفته است و با توجه به نتایج به دست آمده متفق القول بر این باورند که ذخایر این گونه با ارزش شدیدا مورد تهدید واقع شده و این گونه با اهمیت که نقش بسیار حیاتی در اکوسیستم‌های دریایی را ایفا می‌کند درحال منقرض شدن است.
لذا با توجه به حساسیت‌های به وجود آمده چند سالی است شیلات در جهت قانونمند شدن صید و صیادی و همچنین اعمال یک مدیریت صید بهینه ممنوعیت صید کوسه ماهیان را اجرا نموده است که معمولا در شش ماهه اول هر سال این ممنوعیت را اعمال می‌نماید. لذا تاکنون این اعمال ممنوعیت نتوانسته از صید بی رویه آنها جلوگیری نماید که خود دلایل مختلفی دارد:
▪ اول این که ابزار کنترلی دقیق و همچنین امکانات لازم در جهت جلوگیری از صید در فصول ممنوعه موجود نیست.
▪ از طرفی به دلیل این که کوسه ماهیان از سطح تا عمق آب زیست می‌کنند به عنوان صید ضمنی در تورهای صیادی گرفتار می‌شوند.
در هر چهار استان صید کوسه ماهیان به عنوان یک صید ضمنی محسوب گشته نه یک صید هدف. البته باید تاکید نماییم که صید ضمنی کوسه ماهیان بسیار بالا بوده که خود حساسیت موضوع را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
تورهایی که کوسه ماهیان با آن در صید سنتی صید می‌شوند عموما تورهای گوشگیر هووری بوده است که برای صید تون ماهیان استفاده می‌گردد . در روش صید ترال که توسط کشتی‌های ترالر در فصول صید میگو و ماهی انجام می‌گیرد نیز کوسه ماهیان در اندازه های مختلف صید می گردند. البته بعضی از تورهای میش ماهی، تور شیری، سنگسری، صبوری و حلوایی نیز به صورت پراکنده کوسه ماهیان و البته به عنوان صید ضمنی مشاهده می‌گردند و سایر موارد که در جدول درج گردیده است.
در ضمن در اکثر شناورهای صیادی صید کوسه ماهیان به صورت یک کار روتین در آمده است و صیادان بعد از صید باله ها را جدا نموده وگوشت آنها را نیز برای عرضه به بازار به عاملان خرید به فروش می رسانند.البته لازم به توضیح است که عموم کوسه های استحصالی بارور بوده و دارای جنین هستند که متاسفانه عملا از گردونه اکوسیستم های آبی خارج می شوند. بنابراین تهدید جمعیت آنها با جدیت بیشتری باید دنبال شود.
● ارزیابی ذخایر کوسه ماهیان (گونه کوسه چانه سفید carcharhinus dussumieri )
طبق بررسی‌ها و تحقیقات سالهای گذشته، تاکنون ارقام مختلفی به عنوان وزن توده زنده کوسه ماهیان ذکر شده است .یادآوری می شود بیشتر تراکم کوسه ماهیان در مناطق با عمق ۳۰ متر بوده و با کاهش عمق آب از تراکم آنها کاسته می‌شود از طرفی بیشترین فراوانی در رده‌های طولی ۵۶-۵۲ و ۶۷-۶۳ سانتی متر بوده، همچنین میانگین طولی کوسه چانه سفید ۴ /۶۵ سانتی متر بوده ولی درطول‌های ۴۷- ۸۹ سانتی متر نیز است.
بررسی‌هایی که در سال‌های گذشته اکنون انجام گرفته وزن توده زنده کوسه ماهیان را متفاوت اعلام نموده‌اند که برای روشن شدن موضوع به چند پروژه انجام شده زیراشاره می شود:
- در سال ۱۳۷۶ در راستای پروژه مساحت جاروب شده موسسه تحقیقات وزن توده زنده گونه کوسه چانه سفید ۲۰۱ تن برآورده گردیده است.
- طبق یک بررسی دیگر وزن زی توده این گونه ۲۳۴ تن بوده (خورشیدیان و نیامیمندی ۱۳۷۶)
- در سال ۱۳۸۲ نیز وزن توده زنده ۴۳۰ تن تخمین زده شد.
ذخایر سایر گونه‌ها نیز ۳۳۰ تن برآورده شده (نیامیمندی ۱۳۸۱) و بررسی‌های دیگر ارقام و اعداد مختلفی را نشان می دهد.
- در سال ۶۶- ۶۵ سازمان خوار وبار جهانیFAO میزان قابل برداشت کوسه ماهیان از کل آبهای خلیج فارس را ۷۰۰۰ تن اعلام کرده بود که این رقم در آن زمان منطقی‌تر به نظر می رسید.در ضمن باید تاکید گردد که میزان کل صید کوسه ماهیان در سال ۸۲ حدود ۱۱ هزار تن بوده است.
● تجزیه و تحلیل
با توجه به اطلاعات موجود مشاهده می شودکه در مجموع سه ماه اول و سه ماهه آخرسال بیشترین صید را داریم و استان هرمزگان بیشترین میزان و بوشهر کمترین میزان صید را دارا هستند.
نکته مهمی که از آمار هفت ساله اخیر در چهار استان جنوبی بر می آید ثابت ماندن میزان کل صید این گونه است که با توجه به تجزیه وتحلیل های آماری و شاخص های ارزیابی ذخایر، بحرانی بودن وضعیت ذخیره کوسه ماهیان را نشان می دهدکه خود اتخاذ تمهیداتی برای بازسازی ذخیره را الزامی می کند.
● ضرورت‌های تدوین برنامه جامع مدیریت صید کوسه ماهیان
با توجه به با ارزش بودن ذخایر این گونه از آبزی و صید بی رویه آنها جا دارد تمهیدات بیشتری را در جهت مدیریت صید آن‌ها اعمال نماییم.
- در جهت هماهنگ شدن با دستور العمل، آیین نامه‌ها و سایر قوانین موجود در سطوح فرامنطقه‌ای و اهمیت به قوانین و مقررات بین‌المللی دریاها و اقیانوس‌ها و رعایت مقررات سازمان‌های حافظ محیط زیست در خصوص آبزیان حفاظت شده از جمله کوسه، لاک‌پشت و وال نیاز به انجام یک برنامه مدون- با توجه به خصوصیت های جغرافیایی و اکولوژیکی خلیج فارس و دریای عمان – و هم سو با مقررات و موازین جهانی داریم.
- در همین راستا برای قاچاق باله کوسه ماهیان به کشورهای همسایه نیز باید تمهیداتی اندیشیده شود.
- لزوم تدوین و اجرای یک برنامه منظم ودقیق مدیریت صیدی برای حفظ و بازسازی ذخایر کوسه ماهیان با توجه به نقش آنها در جهت حفظ و پایداری اکوسیستم‌های آبی .
- با توجه به هم آوری بسیار پایین ۲ تا ۱۶ عدد بر حسب گونه(سرچکشی ۱۶عدد،چانه سفید ۴ عدد)،عمر طولانی این گونه ها نسبت به سایر آبزیان خلیج فارس و دریای عمان و این که در تمامی ماههای سال دارای قدرت تولید مثلی و زاد آوری هستند، اهمیت حفظ ذخایر و همچنین دشواری بازسازی ذخیره آن ها نمایان تر می شود.
در ضمن بایداذعان کرد که ممنوعیت‌های اعمال شده در طی سال‌های گذشته نتایج قابل قبولی را در بر نداشته است بنابراین در پیش گرفتن تدابیر جدید، جدی و قابل اجرا در شرایط خاص آبی- اقلیمی و اجتماعی صیادی ایران به شدت احساس می شود که در بخش پیشنهادهابه برخی از آنها اشاره می شود.
● پیشنهادها
- اجرای طرح های تحقیقاتی مدیریت صیدی با هدف تدوین الگو های جدید کنترل زمانی،مکانی و ابزاری صید
- اجرای طرح زیست سنجی دراز مدت گونه های شاخص به همراه جمع آوری دقیق ترآمار صید همان گونه ها
- اجرای پروژه های ارزیابی ذخایرگونه های غالب ایران در خلیج فارس و دریای عمان در صورت لزوم
- ممنوعیت کلی صید گونه های آبزی طی یک دوره زمانی خاص در صید گاه های همگن با توجه به شرایط صید چند گونه ای و عمق کم اکثر صید گاه ها
- توجه بیشتر به برنامه های آموزشی و ترویجی اهمیت کوسه ماهیان در پایداری اکوسیستم های آبی و جلب مشارکت بدنه صیادی در مرحله اجرا
- اطلاع رسانی و افزایش آگاهی صیادان و گروه های بهره برداردر خصوص اهمیت حفظ کوسه ماهیان و نقش آنها در تعامل اکوسیستم های آبی
- حضور پررنگ یگان حفاظت منابع آبزیان در صیدگاه ها
یادآوری می شود تعدادی از پیشنهادهای فوق قبلا توسط بخش امور صید شیلات در استان های ساحلی به اجرا در آمده و تعدادی نیز در حال بررسی و تدوین است.اما برای گرفتن نتیجه مطلوب باید مجموعه منسجم و موثری از تدابیر فوق با عزم جدی وهماهنگی و همکاری سایر سازمان های ذیربط در مناطق جنوبی به اجرا در آید.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران