طالقانی و اقتصاد

طالقانی کار روی اقتصاد را در چارچوب متون اسلامی از سال ۱۳۲۷ شروع کرده است. در آن سال طالقانی کتاب «اسلام و مالکیت» را نوشت و تا ۳۰ تیر ۱۳۵۸، ۴۷ روز قبل از فوتش در تفسیر قرآن در سخنرانی های عمومی و به مناسبت های پیش آمده در مورد اقتصاد اسلامی سخن گفت و مطلب نوشت. در این مقاله نظرات آیت الله طالقانی در پنج موضوع مهم اقتصادی که مبتلا به کل بشریت می باشد آمده است.این پنج موضوع عبارتند از سرمایه داری، استثمار، قسط، ربا و مالکیت. نظرات طالقانی در این پنج مورد با توجه به آیات و روایات و نظرات فقهی و استنباط وی از قرآن بیان شده اند.
● اهمیت اقتصاد در اسلام از دیدگاه طالقانی
آیت الله طالقانی از سال ۱۳۲۷ که «اسلام و مالکیت» را چاپ کرد تا ۳۰ تیر ۱۳۵۸، ۴۷ روز قبل از وفاتش یکی از دغدغه های جدی او مسائل اقتصادی بوده است. وی در تفاسیر سخنرانی ها، مصاحبه ها و منابر خود به اهمیت امر مهم اقتصاد پرداخته است آن هم با روش مدرن و علمی. او اولین روحانی است که به مساله اقتصاد باروش جدید پرداخته است. پس از وی آیت الله صدر کتاب «اقتصاد ما» را نوشت و آیت الله مطهری کتاب «بررسی اجمالی مبانی اقتصاد اسلامی» را که متاسفانه در ایران شانس انتشار پیدا نکرد و عملاً نظرات اقتصادی یک فقیه که تمام کتاب هایش مورد تایید آیت الله خمینی قرار گرفته بود سانسور شد.پس از انقلاب برادران حکیمی چهار جلد از کتاب ارزشمند «الحیات» را به جمع آوری آیات و روایات مربوط به اقتصاد اختصاص دادند و امکانات خوبی را برای محققان فراهم کردند. برادران حکیمی نیز متهم شدند که «چرا آیات و روایات کمونیستی اسلام را جمع آوری کرده اند» در حالی که اسلام حداقل ۱۲۰۰ سال پیش از کمونیسم ظهور کرده است.نگاه طالقانی به اسلام و به تبع فلسفه اقتصادی اسلامی از اعتقاد او به جامعیت اسلام برمی خاست که در نظرات او دموکراسی، آزادی و انسان دوستی تبلور یافته است.طالقانی به مفهوم کارشناس مسائل اقتصادی یا کسی که مبانی اقتصاد اسلامی را مهندسی می کند در اینجا مطرح نیست. او یک «فیلسوف اقتصاد اسلامی» است. او یک مفسر قرآن، مجتهد و کسی است که اقتصاد را سیاسی و فلسفی می بیند.طالقانی با کار تحقیقی خود در «مالکیت در اسلام» تفسیر آیات ۲۷۵ تا ۲۸۴ سوره بقره، تفسیر آیات ۲۵ سوره حدید، ۱۸ آل عمران، ۱۳۵ سوره نساء و ۲۱ سوره آل عمران، مصاحبه رادیوتلویزیونی دوم خرداد ۱۳۵۸ ، گفت وگو با خبرنگاران داخلی و خارجی در اسفند ۱۳۵۷ و سخنرانی میدان بهارستان در ۳۰تیر ۱۳۵۸، نظرات خود را در مورد «فلسفه اقتصاد اسلامی» و «اقتصاد سیاسی» اسلام بیان کرده است.آقای طالقانی صریح و شفاف نظراتش را در رابطه با اساسی ترین مبانی اقتصادی جهان امروز بیان کرده است. این مبانی که چارچوب نظری اقتصاد اسلامی را در دیدگاه طالقانی بیان می کنند عبارتند از:
۱) سرمایه داری
۲) استثمار
۳) قسط
۴) ربا
۵ ) مالکیت و طالقانی با بیان نظرات خود دارای یک مکتب اقتصادی است که کم و بیش نظرات او در بخش اقتصادی قانون اساسی هم تبلور یافته ولی در ۲۷ سال گذشته امکان اجرای آن پیش نیامده یا عملاً با تغییر جدی مواجه شده است و ما قبل از اینکه نظرات آقای طالقانی را در مورد پنج مورد فوق الذکر بیان کنیم نظری اجمالی خواهیم داشت به شرایط اقتصادی-اجتماعی جامعه ایران در وضع فعلی تا مقایسه ای باشد میان آنچه طالقانی گفته است و آنچه امروز با آن روبه رو هستیم.
● نظرات آقای طالقانی در مورد ربا
۱) ربا در میان همه ملل و ادیان ناپسند و رباخوار مطرود و ملعون بوده است. (از عهد عتیق و عهد جدید)
۲) رباخواری گناه بزرگی است که به آن بیم خلود در عذاب و جنگ با رسول خدا داده شده است.
۳) پس از انقلاب صنعتی غرب، سیستم اربابی (فئودالی) به سرمایه داری بی بند و بار تبدیل شد و ربا در متن زندگی اقتصادی درآمد. ربا به شکل اضعاف مضاعف درآمد.
۴) ربا به محاق رفت (پیچیدگی اقتصاد سرمایه داری، شناخت ربا را مشکل ساخته است).
۵) دکتر شاخت اقتصاددان مشهور آلمانی در انجمن اقتصاد دمشق در ۱۹۵۳ با بررسی ریاضی و دقیق اثبات نمود بهره و سود خالص همه نیروهای کار و تولید را رباخواران می برند و دیگران گاه سود و گاه زیان دارند.
۶) رباخواری منشاء ظلم، بردگی، بروز طبقات متخاصم و انقلاب های خونین می شود.رفتار عملی آقای طالقانی با رباخواران را می توان حد نفرت او از
این پدیده پلید دانست به طوری که مهندس عبدالعلی بازرگان (مجله سروش، شهریور ۱۳۵۸) از برخورد سرد و خشن آقای طالقانی با یک طالقانی نزول خوار خبر می دهد که آقای طالقانی را به ناهار دعوت کرده بود.
● طالقانی و مالکیت
آیت الله طالقانی نظراتش را در مورد مالکیت چنین جمع بندی می کند:
۱) منشاء علاقه مالی در انسان و تا حدی در حیوانات غریزی و فطری است.
۲) هر مال و فرآورده ای که محصول کوشش شخص و صرف نیازهای واقعی فرد و اجتماع شود از آن شخص و وابسته به او و جمعی است که به آن وابسته می شوند به عبارت دیگر از نظر آقای طالقانی منشاء مالکیت کار است (اصل ۴۶ قانون اساسی هم می گوید: «هرکس مالک حاصل کسب و کار مشروع خویش است و هیچ کس نمی تواند به عنوان مالکیت نسبت به کسب و کار خود، امکان کسب و کار را از دیگری سلب کند.»)(اصل ۴۷ قانون اساسی هم می گوید: «مالکیت شخصی که از راه مشروع باشد محترم است. ضوابط آن را قانون معین می کند.» و هنوز قانون ضوابط آن را معین نکرده است، آقای طالقانی بلافاصله برای جلوگیری از سوءاستفاده ،مفهوم مالکیت از دیدگاه خود را با مالکیت سرمایه داری تفکیک می کند و می گوید: «اینگونه مالکیت، نباید با سرمایه داری به مفهوم غربی پس از تحول صنعتی، اشتباه شود. چنان که بسیاری از نوخاستگان دچار این اشتباه هستند.»
● طالقانی و سرمایه داری
▪ آیت الله طالقانی ابتدا سرمایه داری را به انواع زیر در ایران تقسیم می کند:
ـ انواع سرمایه داری در ایران (مصاحبه ۲/ خرداد ۱۳۵۸)
۱) سرمایه داری وابسته به غرب: همه مردم حتی خود سرمایه دار استثمار می شود. این نوع سرمایه داری پس از برداشتن نفوذ غرب قهراً از بین خواهد رفت.
۲) سرمایه داری مربوط به خود غرب: همه چیز اعم از سیاست، دین و ملیت را زیر نفوذ قرار می دهد که در کشورهای سرمایه داری حاکم است.
سرمایه داری داخلی بر دو مبناست:
الف) زمین و منابع طبیعی: زمین و منابع طبیعی اساساً در اسلام ملی است. آیت الله طالقانی پیش بینی می کند با اجرای احکام اسلام، این نوع سرمایه داری هم از بین خواهد رفت.
ب) ربا که رباخوار مفسدفی الارض است.
در مورد سرمایه داری غرب طالقانی می گوید:
۱-۲) پس از انقلاب صنعتی غرب، سیستم اربابی به سرمایه داری بی بندوبار تبدیل شد.
۲-۲) درهای دوزخ رباخواری از برسو گشوده شد.
۳-۲) تولید، تجارت و حکومت به دست سرمایه داران افتاد.
۴-۲) برای سود بیشتر به سنن، افکار و اخلاق مردم می تازند تا هرچه بیشتر آنها را آلوده و تجمل پرست کنند.
۵-۲) جنگ برمی افروزند.
۶-۲) نخست با چهره تعاون، وام های کم بهره و پس از تخریب سرمایه داران محلی، بهره ها را بالا می برند و اقتصادهای ملی را بی پایه و مایه می کنند.
۷-۲) افزایش بیکاری ایجاد می کنند. هنگام انفجارآمیزشدن وضع اقتصادی، حرکت و رونق کاذب ایجاد می کنند. (دوره رکود- رونق سرمایه داری، پل ساموئل سن)
۸-۲) بهره کشی از داخل به خارج منتقل می شود . (استعمار)
● قسط و استثمار از دید طالقانی
در سخنرانی ۳۰ تیر ۱۳۵۸ درتفسیر آیات ۲۵ سوره حدید، ۱۸ آل عمران و ۱۳۵ سوره نساء قسط را چنین تعریف می کند:«قسط یعنی حق هرکسی را به او دادن، قسط یعنی هرکسی را در موقع خود قرار دادن، قسط یعنی ثمره کار و فکر هرکسی را به خودش برگردانیدن، نفی استثمار.»استثمار یعنی بهره کشی انسان از انسان که بدترین پدیده ای است در جوامع بشری از ابتدای تاریخ، بشری که خدا او را مختار و تفکر و آزاد آفریده تا از منابع طبیعی بهره مند شود و منابع طبیعی را استثمار کند. بعد همین شد که افراد خودش را استثمار می کند. یعنی بهره کشی انسان از انسان و این پست ترین و بدترین پدیده ای است که در تاریخ پیش آمده و هنوز در دنیا ریشه دارد. در همه جای دنیا هم استثمار هست، در تمام کشورها، فقط فرقی که می کند در بعضی کشورها استثمار گر دولت ها هستند، احزاب هستند، در بعضی از کشورها، گروه ها هستند. پس ما سه شعار داریم، کیست که این سه شعار را قبول نداشته باشد؟ «نفی استعمار، نفی استبداد به هر صورت ،نفی استثمار.»

دکتر محمدحسین رفیعی

منبع : روزنامه سرمایه