روی خط آموزش تحول آموزش و پرورش در قرن بیست و یکم با تأکید بر یادگیری الکترونیکی

در نظام آموزش و پرورش پیشرو، متخصصان تعلیم و تربیت و روان شناسان تربیتی تأكید می كنند روش تدریس قدیمی، معلم محور، موضوع مدار و بیمارگونه (واگیردار) توسط روش های تدریس نوین، فعال، فراگیرمحور و موقعیت مدار؛ جبران، پیشگیری، درمان و حتی بازتوانی (كنترل مجدد) گردد، چراكه در روش تدریس قدیمی و كهنه، هدف یادسپاری است و پرشدن ذهن از معلومات نظری ازطریق یادگیری شرطی سازی و درپی مقلدپروری فراگیران است و معلمان را تا حد مربیان سیرك تنزل می دهد و روش آموزش چنین معلمانی همانند سیرك بازان از نوع آزمایش و خطا و تمرین و تكرار مكتب روان شناسی كاهش گرایان خواهد بود، اما در روش تدریس نوین، هدف فعال سازی فراگیران و یادگیری شاگردمحور (تغییر مستمر افكار، اعمال و احساس با اشتیاق شاگردان) بر مبنای مكاتب روانشناسی؛ «گشتالت» شناختی و فراشناختی است و درصدد خواهد بود تا محصل جای مقلد را بگیرد و با ایجاد روحیه پژوهشی و كنجكاوی و جستجوگری او را با موضوع بحث پیرامونی فراتر از محیط مسقف كلاس درس درگیر كند. این امر میسر نخواهد شد، مگر این كه:
۱) رویكرد نوین تدریس طبیعت محور جایگزین دیدگاه فرسوده و سنتی معلم محور شود تا فعال سازی فراگیران با منفعل شدن آنها جابجا شود، چراكه در رویكرد قدیمی و كهنه، معلم سعی دارد با تلقین آموزشی، شاگردان را هیپنوتیزم (خواب مصنوعی) كند تا محفوظات خویش را بدون سر و صدا ارائه دهد.
۲) معلمان به صورت عینی و ذهنی مجهز به طرح درس سالانه و روزانه شوند و دانایی و توانایی لازم را درمورد كلیات روش تدریس و فنون ارائه مطالب درس خاص (روش تدریس تخصصی) داشته و نحوه استفاده و به كارگیری نرم افزارها و كارافزارهای سنگین آموزشی تحت عنوان تكنولوژی آموزشی را بدانند تا امكان استفاده از روش تدریس بارش مغزی از نوع طلبگی (درخواست ها و نیازهای فراگیران طالب مباحث درسی) برای معلمان فراهم گردد و فراگیر بتواند با میل و اشتیاق خویش و احساس نیاز،
راجع به موضوع بحث نماید و امكان تبادل اطلاعات در فضای كارگاهی درون كلاسی و برون كلاسی مهیا شود به همین دلیل در فرایند جهانی سازی تعلیم و تربیت و توسعه عدالت آموزشی كه می خواهد آموزش و پرورش را متحول كند و درصدد است انسان (فراگیر)، محیط (برون و دروس كلاس) و تكنولوژی (كارافزارهای سنگین آموزشی) را پیوند دهد. نظام نوین آموزشی نقش نابودگر حیات بخش (نابودكننده افكار و رفتار متحجرانه و احیاكننده علوم و فنون جدید) را ایفا می كند تا بتواند به نظریه دو عاملی (بهداشتی- انگیزشی) جامه عمل بپوشاند.
از همین روزنه حساس است كه چرایی و فلسفه یادگیری الكترونیكی و آموزش های مجازی در فرایند یاددهی- یادگیری نظام آموزش و پرورش در قرن بیست و یكم نقش آفرینی می كند.
● چرایی یادگیری الكترونیكی
درباره فلسفه گسترش یادگیری الكترونیكی و آموزش های مجازی دلایل متعددی ذكر شده ازجمله:
۱) نیاز به یادگیری سریع و آموزش به هنگام كه قبل از مطرح شدن در حوزه تعلیم و تربیت در قلمرو تجارت و صنعت به منزله یك ضرورت نشان داده شد.
۲) توسعه عدالت آموزشی و ایجاد فرصت های برابر آموزشی برای همه اقشار جامعه از جمله زنان و دخترانی كه موانع فرهنگی اجازه حضور آنان را در مراكز آموزشی كلاسیك و رسمی نمی دهد، استفاده بهینه ناتوانان جسمی- حركتی، زندانیان، پناهندگان، بیماران، بیكاران، محرومین از آموزش و همچنین كسانی كه به دلیل سكونت در مناطق محروم و دوردست و یا كشورهایی كه به دلیل ظرفیت محدود دانشگاه ها امكان ادامه تحصیل خصوصاً در مقطع تحصیلات تكمیلی برایشان مقدور نبوده، مثل ایران كه آموزش عالی تنها پاسخگوی ۲۰درصد از متقاضیان است و سالانه انبوهی از دانشجویان ایران برای ادامه تحصیل به خارج از كشور عزیمت می كنند و طبیعتاً مشكلات اجتماعی، تربیتی، خانوادگی و حتی اقتصادی را به دنبال خود می آورند.
۳) دلیل آخر و اصلی نگارنده، ارتباط برون كلاسی معلم و فراگیران با همدیگر در داخل و خارج از كشور است كه آموزش بدون مرز را برای انسان قاره هفتم در فلسفه جهانی سازی تعلیم و تربیت ترسیم، تبیین، طراحی و اجرا می كند تا به دنبال مهندسی و اصطلاحات آموزشی، انقلاب آموزشی به وقوع بپیوندد.
حمایت كنندگان یادگیری الكترونیكی و آموزش مجازی كسانی هستند كه برای رسانه در حوزه آموزش نقش تحول آفرین قائل هستند و معتقدند اینترنت كه رسانه اصلی آموزش مجازی است، پارادایم آموزش را دگرگون خواهد كرد و لاجرم استفاده از اینترنت در آموزش تمام روش های آموزش و تدریس و یادگیری را در قرن ۲۱ تغییر خواهد داد و طبیعتاً آموزش مجازی و یادگیری الكترونیكی كه با هر نوع یادگیری با استفاده از رسانه و شبكه های نرم افزاری است با راهنمایی معلم و تعامل با او و دیگر شاگردان جنبه ماتریسی (شبكه ای) و چندسویه دارد و كانون اصلی یادگیری الكترونیكی تعامل بین فرد (معلم راهنما، شاگردان درون كلاس و برون كلاس) و تكنولوژی آموزشی با تأكید بر اینترنت، ایمل و ویدئوكنفرانس و غیره است، چراكه به قول لوئیس پرلمان «ادغام فن آوری در كلاس های درس امروزی تقریباً به اندازه ادغام موتور سوخت داخلی در اسب قابل حس است.»
از این رو برای تغییر نظام آموزشی سنتی و ایجاد تحول در این سیستم آموزشی چالش دار توصیه می شود از آموزش مجازی چه به صورت كامل و یا مكمل آموزش و تدریس چهره به چهره در فضای مسقف كلاس درسی استفاده شود تا محدودیت های وارده بر شیوه تدریس قدیمی كاهش یابد وآموزش وپرورش كهنه و سنتی در مسیر اصطلاحات قرار گیرد و كار راهه بهره وری میسر گردد و نظام آموزشی بیمارگونه، روتین و تكراری با استفاده از آموزش مجازی و یادگیری الكترونیكی درجهت پارادایم جدید و تعلیم و تربیت پیشرو قرن ۲۱بازسازی شود. ازطرف دیگر برای نشان دادن اهمیت فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) و ضرورت پاسخگویی های قرن بیست و یكم در دیدگاه هم نوایی مسالمت آمیز، این پیام باید از كودكی القاء شود كه توانایی افراد در برخورد با دنیای اطراف به مهارت روحی آنها بستگی ندارد، بلكه به ماشین های قدرتمند وابسته است و این مهم میسر نخواهد شد مگر با هوشمند كردن مدارس با استفاده از یادگیری الكترونیكی و آموزش های مجازی.
من بر آن نیستم كه كوركورانه از فناوری دیجیتالی كشورهای دیگر پیروی كنیم، اما بد نیست نیم نگاهی به گزارش مركز ملی آمار آموزش و پرورش (۲۰۰۵) آمریكا بیاندازیم كه درسال ۲۰۰۳ درصد دانش آموزانی كه از رایانه مدرسه استفاده كرده اند به صورت زیر گزارش شده است.
دانش آموزان مهدكودك۶۷ درصد، پیش دبستانی۸۰ درصد، پایه های اول تا پنجم ابتدایی ۹۱ درصد، دوره راهنمایی تحصیلی (سیكل اول متوسطه) ۹۵ درصد دوره دوم متوسطه ۹۷ درصد.
● تعریف یادگیری الكترونیكی
یادگیری الكترونیكی زاییده چرخه تحولات سریع و روبه گسترش فناوری های نو به مفهوم واقعی آن است. تاكنون تعاریف متفاوتی از یادگیری الكترونیكی ارائه شده است.ما تعریف كراس را كه خیلی ها او را مخترع واژه یادگیری الكترونیكی می دانند انتخاب كرده ایم. كراس یادگیری الكترونیكی را دارای شش نشانه به شرح زیر می داند:
یادگیری الكترونیكی به وسیله اینترنت صورت می گیرد، با جدیدترین اطلاعات همراه است. مجموعه ای از روش های آموزشی را در برمی گیرد (آموزش های مجازی، همكاری دیجیتالی، شبیه سازی و...) فراگیر محور است و به ویژگی فردی او توجه دارد. اینترنت محور نیست، كثرت گراست (شامل همه می شود). نهایتا قابلیت انجام دادن فرایند های اداری و مدیریتی از قبیل: ثبت نام، پرداخت شهریه، نظارت بر روند اجرای فعالیت های یادگیرنده، تدریس و اجرای ارزشیابی از راه دور را فراهم می كند. به طور كلی، یادگیری الكترونیكی به آن نوع یادگیری گفته می شود كه در محیط شبكه به وقوع می پیوندد و درآن مجموعه ای از فناوری چند رسانه ای، فرارسانه ای و ارتباطات از راه دور به خدمت گرفته می شود و نوعی یادگیری است كه درمحیط اینترنت صورت می گیرد و با بهره گیری از فناوری شبكه تسهیل می شود.
● روش یادگیری الكترونیكی
این نوع یادگیری كه به استفاده از تكنولوژی آموزشی اشاره دارد، تأكید می كند كه در فضای مسقف كلاس درس، معلمان از رسانه های سنگین آموزشی اعم از رایانه های عمومی، شخصی، سی دی ها، دیسكت ها، سایت های اینترنت، ایمیل و حتی نانو فناوری در فرایند یاددهی استفاده می كنند تا یادگیری را تسهیل نمایند و موجبات ارتقاء سطح علمی فراگیران را فراهم آورند.
این روش یادگیری برای شاگردان از آن جهت كارآمد و اثربخش است كه بازدهی تحصیلی و فعالیت آموزشی آنان و عملكرد و تدریس و رفتار كلاسی معلمان را بهبود می بخشد. چرا كه براساس تحقیقات انجام شده این نتیجه حاصل گردید:«كه ۷۵ درصد یادگیری از طریق وسایل دیداری و تصویری و به وسیله حس بینایی انجام خواهد شد. در صورتی كه تنها ۱۳درصد یادگیری از طریق حس شنوایی و وسایل صوتی انجام می گیرد و دیگر حواس به ترتیب بساوایی ۶ درصد، بویایی و چشایی هر كدام ۳ درصد در حافظه و یادگیری تأثیر دارند» و فرایند یادگیری كامل را متأثر می كند و اثر بخش می نماید به همین دلیل است كه در طراحی مدارس بهتر فردا فناوری اطلاعات و ارتباطات نقش حیاتی خود را ایفا می كند، چرا كه در فرایند ارتباط دهی فن آوری نوین آموزش و پرورش، قدرت بهره گیری فراده و فراگیر افزایش می یابد،«مثلاً با كاربرد فن آوری و ویدئو ماهواره ای در ژاپن دانش آموزان یك كلاس با معلم و دانش آموزان هم پایه شان در نقطه دیگری از همان كشور طلب همیاری می كند، حتی برای تهیه گزارش در درس علوم اجتماعی از طریق پست الكترونیكی با دانش آموزان هم سن و سال خود در كشورهای اروپایی ارتباط برقرار می كنند یا برای همسالان خود در كانادا، مالزی و سریلانكا نامه می نویسند و درباره مسائل جهانی با هم گفت وگو می كنند» با این سبك تدریس در رویكرد جدید كلاسداری، كاربرد فناوری نوین در كلاس درس، خواه از طریق یادگیری گروهی، یا به وسیله ویدئو كنفرانس و یا استفاده از آموزش مجازی، دانش آموزان را در مركز فرآیند آموزش قرار می دهد. این همان راهی است كه به قول جان دسی، «ما در آن می توانیم بر روی آنچه كه در گذشته گلوگاه بزرگی برای جداسازی دانش آموزان از فرصت ها بوده است، پلی بزنیم.» چرا كه آموزش با این شیوه این امكان را می دهد برای معلمان و شاگردانی كه از لحاظ زمان و مكان و یا هر دو از یكدیگر جدا هستند از طریق نرم افزار مدیریت دروس، منابع چندرسانه ای و مانند آن با هم ارتباط برقرار كنند و محتوای درس را دریافت نمایند و با همدیگر تبادل اطلاعات و انتقال معلومات كنند.
● راهكارهای استفاده از یادگیری الكترونیكی
برای این كه بتوان به فراگیران كمك كرد تا به سطوح عالی حیطه شناختی بلوم برسند یعنی از مرحله دانش و فهم و كاربرد به مرحله تحلیل و تركیب و ارزشیابی صعود كنند و جنبه نقادی به خود بگیرند و به جای اخذ مطالب و نگهداری آن، مطلب سازی نمایند و دانش جدید بسازند، لازم است علاوه بر آشنایی با دیگر شیوه هایی نوین تدریس زمینه استفاده از رسانه های سنگین آموزشی و شبكه های نرم افزاری درون كلاسی و برون كلاسی، اقدامات زیر صورت گیرد:
۱) برگزاری كلاس های آموزش ضمن خدمت برای معلمان، گردهمایی علمی- آموزشی، همایش های تخصصی، برگزاری جشنواره های الگوی تدریس برتر و جلسات ادواری تخصصی حوزه ای و رشته ای، تا آنان با روش های فناوری اطلاعات و ارتباطات (فاوا) و آموزش و پرورش تطبیقی كشورهای پیشرفته آشنا شوند و ترس آنها برای استفاده از رایانه در كلاس درس كاهش یابد و پاسخگوی ضرورت های قرن بیست و یكم در عرصه آموزش و پرورش شوند.
۲) تشكیل كلاس های زبان انگلیسی و رایانه برای معلمان تا بتوانند با رایانه كار كنند و از متون علمی- تربیتی مؤلفان خارجی بهره مند شوند و از آخرین دستاوردهای آموزشی و پرورشی و پژوهشی مطلع گردند.
۳) تشكیل كلاس های زبان انگلیسی و رایانه برای دانش آموزان از دوره ابتدایی با استفاده از بازی های رایانه ای.
۴) تقویت فناوری نوین آموزشی در مدارس و اعطای كارت های رایگان اینترنت و ایمیل به معلمان و شاگردان تا هم نوشته های خود را روی
وب سایت بنویسند و هم مدارس سنتی به مدارس هوشمند تبدیل گردد.
۵) جایگزین كردن سی دی های آموزشی به جای كتاب های درسی و دیكشنری در نظام آموزشی.
۶) برگزاری مسابقات بین معلمان و همچنین بین دانش آموزان در زمینه زبان انگلیسی و رایانه.
۷) اجباری كردن درس مبانی كامپیوتر و انفورماتیك در دوره های تحصیلی راهنمایی و متوسطه به فراخور ظرفیت روانی و فكری دانش آموزان.
۸) تشكیل گروه های كوچك پژوهشی دانش آموزی در كلاس درس توسط معلمان تا فراگیران از طریق نرم افزارهای مشاركتی درون كلاسی و برون كلاسی، با نگارش و ویرایش، به نقد منصفانه همسالان خود بپردازند و ایده های تازه را كشف كنند، چرا كه نوشتن، اندیشیدن و خلق كردن است. به عبارت دیگر یا باید نوشت وچاپ كرد و یا باید بركنار ماند.
● نتیجه گیری
اگر بخواهیم كارآمدی و اثربخشی روش های تدریس قدیمی و ایستا، نوین و پویا را با یادگیری الكترونیكی و آموزش های مجازی مقایسه كنیم، می توانیم به دیدگاه فراگیران كه به صورت زیر نوشته شده توجه كنیم:
▪ در كلاس های سنتی و به شیوه تدریس قدیمی، ما می نشینیم، گوش می دهیم، حفظ می كنیم و می گذرد.
▪ در كلاس های پویا و به شیوه تدریس فعال، ما تعامل داریم، صحبت می كنیم، یاد می گیریم و می ماند.
▪ در مدارس سایبرنتیك (فرمانشی) با یادگیری الكترونیكی و آموزش های مجازی، ما ارتباط برقرار می كنیم، رفع اشكال می شود، خلاق می شویم، بروز می كند (نوآوری می كنیم) و گسترش می یابد (كارآفرینی می گردد).

یدالله فضلی

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان