آبزی پروری ارگانیک

كشاورزی ارگانیك ( Organic Agriculture ) فرآیندی را در بر می گیرد كه هدف آن تنها تولید محصولات سالم برای تغذیه انسان نیست ، بلكه در پی ارتقای سلامت و بهره وری جوامع وابسته به خاك ( آب )‌، گیاهان ، جانوران و انسانهاست .این سامانه كه تولید ، فرآوری و عرضه محصولات كشاورزی (شامل محصولات زراعی ، باغی ، دام ، طیور و آبزیان ) را شامل می شود درپی تحقق اهداف زیر است :
۱-توجه به محیط زیست و پایداری زیست بوم
۲-استفاده هر چه كمتر از نهاده های خارجی و افزایش بهره وری نهاده های طبیعی
۳-عدم استفاده از مواد غیر طبیعی
۴-استفاده از روشهای تولید با آلودگی كمتر
۵-تولید غذای سالم
۶-تغذیه بهتر انسان
۷-عدالت اجتماعی
۸-آسایش جانور پرورشی
عبارت " كشاورزی ارگانیك " اصطلاح جدیدی نیست . Rudolf Steiner در سال ۱۹۲۴ میلادی برای اولین بار آن را در مقابل كشاورزی صنعتی (Industrial Agriculture) به كار گرفت .در كشاورزی صنعتی سه اصل : تخصصی شدن واحدهای تولیدی (‌مانند تك محصولی شدن )‌، یكنواختی شرایط تولید (‌نظیر انتخاب ژنتیكی و ایجاد لاین )‌و كنترل شرایط تولید (‌مانند دفع آفات ) حاكم است. به نظر بانیان كشاورزی ارگانیك این اصول با قوانین حاكم بر طبیعت مغایرت دارد و دیر یا زود كشاورزی صنعتی دچار بحران خواهد شد . از این رو اصول كشاورزی ارگانیك كه از سوی واضعین این نظریه (‌مانند اشتاینر و Sir Albert Howard) ارایه گردید در تقابل با كشاورزی صنعتی قرار داشت .اصول كشاورزی ارگانیك قائل به تطابق شرایط تولید با طبیعت بجای كنترل ،‌تنوع محصولات بجای یكنواختی و كشت دوره ای محصولات بجای تخصصی كردن تولید هستند.كشاورزی ارگانیك تنها تولید محصول سالم را هدف خود نمی داند . محصولاتی كه به نام های محصول سبز (Green) ،‌زیستی (Bio) ، سالم (yHealth) ، طبیعی ( Natural ) و حتی ارگانیك عرضه می شوند الزاما در فرایند كشاورزی ارگانیك تولید نشده اند.برخی محصولات مانند" عسل ارگانیك " یا توت فرنگی وحشی محصولاتی هستند كه به طور طبیعی و بدون اعمال مدیریت ارگانیك تولید می شوند . یك مزرعه پرورش ماهی به شیوه گسترده ممكن است محصولی تولید نماید كه ارگانیك باشد اما خود مزرعه را نتوان در طبقه بندی آبزی پروری ارگانیك قرار داد و یا برعكس محصولی كه از یك دامپروری یا مزرعه پرورش ماهی با طبقه بندی ارگانیك تولید می شود غیر ارگانیك (None- Organic) باشد. در برخی موارد حتی با رعایت تمام اصول كشاورزی ارگانیك محصول نهایی به دلیل یك آلودگی طبیعی از گروه ارگانیك خارج می شود .
●وضعیت كشاورزی ارگانیك در جهان
در طی دو دهه اخیر با ارتقای فرهنگ عمومی مصرف كنندگان و دانش دست اندركاران تولید و نظارت ، توجه نظری و عملی به كشاورزی ارگانیك به طور فزاینده ای بیشتر شده است . بسیاری از آیین نامه ها و دستورالعملهای اجرایی و نظارتی برای تولید محصولات زراعی و دامی در كشورها و حوزه های مختلف جغرافیایی تدوین و به كار گرفته می شوند . عرضه محصولات زراعی و دامی ارگانیك در حال حاضر به سرعت در حال گسترش است و سالانه ۲۰ تا ۲۵ درصد افزایش می یابد. سطح اراضی تحت مدیریت كشاورزی ارگانیك در اروپا ، امریكای لاتین و امریكا به سرعت در حال افزایش است . در طی سالهای ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۰ مساحت اراضی تحت مدیریت ارگانیك در امریكا و اروپا سه برابر و در آرژانتین ۱۲۸۰ برابر شده است . با این حال نباید از نظر دور داشت كه مساحت اراضی تحت كشاورزی ارگانیك تنها معادل ۱ درصد كل اراضی و میزان تولیدات آن ۱ تا ۲ درصد كل تولید محصولات كشاورزی است .
●آبزی پروری ارگانیك
تولیدات شیلاتی در جهان در طی چند سال اخیر در حدود ۱۳۰ میلیون تن ثابت باقی مانده است . از دهه ۱۹۷۰ تولیدات آبزی پروری به طور متوسط سالانه ۹ درصد افزایش داشته كه با رشد ۳/۱ درصدی صید و ۹/۲ درصدی تولید گوشت جانوران خشكی زی اختلاف قابل ملاحظه ای دارد . اما رشد آبزی پروری ارگانیك از نظر میزان تولید و سطح در مقایسه با سایر بخشهای كشاورزی بسیار ناچیز است (نمودار۱ ). در سال ۲۰۰۰ میلادی میزان تولید ات آبزی پروری ارگانیك تنها حدود ۵۰۰۰ تن و معادل ۰۱/۰ درصد كل محصولات آبزی پروری بود كه جملگی در اروپا تولید شده است .
●مبانی نظری آبزی پروری ارگانیك
همانطور كه اشاره شد آبزی پروری ارگانیك همانند سایر بخشهای كشاورزی فرایندی را ترسیم می كند كه ضمن رعایت اصول و مبانی آبزی پروری بر افزایش بهره وری نهاده ها و سلامت تمامی اجزا نظارت و تاكید می نماید.تاكنون تعدادی از مراجع بین المللی و ملی نسبت به تهیه دستورالعملهای اجرایی آبزی پروری ارگانیك اقدام نموده اند كه بعضا در مواردی با هم اختلاف دارند لیكن كلیات و روح این دستورالعملها یكسان است . مبانی آبزی پروری ارگانیك به شرح زیر است( بر گرفته از استانداردهای پیشنهادی NOSB امریكا و (IFOAM
۱.نیازمندیهای كلی
• آبزی باید در شرایطی پرورش یابد كه نیازمندیهای اساسی فیزیولوژیكی و رفتاری آن را تامین نماید.
• شیوه مدیریت تولید باید به نحوی باشد كه سلامت آبزی را حفظ نموده و آسایش آن را تامین نماید.
• به منظور پرهیز از فرار آبزی پرورشی به طبیعت یا ورود آبزیان وحشی به داخل محیط پرورش باید چاره اندیشی های لازم صورت گیرد و از اقدامهای مخاطره آمیز پرهیز شود . لذا پرورش آبزی در قفس و محیط های محصور ممنوع است .
• در صورت معرفی آبزیان غیر بومی اعمال مراقبتهای ویژه به منظور جلوگیری از وارد آمدن آسیبهای دائمی به اكوسیستم الزامی است .●۲.غذا
• مواد غذایی باید بر مبنای استاندارد های تولید خوراك ارگانیك دام تولید شود .
• مواد اولیه گیاهی باید از سیستم های ارگانیك كشاورزی تامین شود
• در تولید غذا برای مصرف در آبزی پروری حداكثر ۲۰ درصد آرد ماهی بكار رفته باشد.
• استفاده از آرد ماهی در جیره غذایی آبزیانی كه ماهیخوار نیستند ممنوع است .
• آرد ماهی و روغن ماهی می بایست از ضایعات كارخانجات و یا صید ضمنی ماهیان دریایی و یا ماهیان پرورشی در سیستم ارگانیك تولید شده باشد .
• استفاده از آرد ماهی و روغن ماهی حاصل از صید مستقیم ماهی برای تولید آرد ممنوع است .
• استفاده از رنگها ، هم بندها و آستاگزانتین مصنوعی در تولید خوراك ممنوع است .
• استفاده از آنتی بیوتیك ها ، محركهای رشد ،‌ تركیبات اشتها آور و آنتی اكسیدان در تولید خوراك ممنوع است .
• افزودن مواد مكمل در ساخت غذا به استثنا مواد معدنی ، ویتامین ها ،‌مخمرها و آنزیمهای با منشا گیاهی غیر مجاز است .
• استفاده از مواد اولیه با منشا حیوانات خشكی زی ممنوع است .
• غذادهی باید به نحوی انجام پذیرد كه با رفتارهای طبیعی جانور منطبق باشد و غذای تهیه شده نیازمندیهای غذایی جانور برای رشد را فراهم آورد .
●۳.محیط زیست
• مزرعه باید به نحوی مدیریت شود كه حداكثر استفاده از مواد غذایی به عمل آید و كمترین ضایعات بر جاب بماند. این اصل با پرورش توام آبزیان و سیستم های گردش آب قابل حصول است .
• جانوران شكارچی بدون استفاده از روشهای مرگ آور باید كنترل شوند.
• تمامی تاسیسات آبرسانی و در تماس مستقیم با آب باید عاری از سرب ، مواد عقیم كننده و مضر به حال ماهی ،‌انسان و محیط زیست باشد.
●۴.تكثیر و منشا مولدین
• استفاده از مولدینی كه دستكاری ژنتیكی شده اند و یا تحت تاثیر هورمون قرار گرفته اند ممنوع است .
• نوزاد آبزی باید از مزارع ارگانیك كه دارای مجوز هستند تهیه شود . اگر مزارع ارگانیك وجود نداشته باشد از مزارع در حال گذار (Conversion) باید تامین گردند مشروط به آنكه شرط اول را دارا بوده و دو سوم از عمر مولدین در شرایط ارگانیك سپری شده باشد.
• تولید مثل باید حتی المقدور در شرایط طبیعی انجام شود .القای تولید مثلی مانند قطع پایه چشمی در تكثیر میگو ، غیر مجاز است.
●۵.مراقبتهای بهداشتی
• اصل اول در آبزی پروری ارگانیك پیشگیری است . رعایت نكات بهداشتی و ایمنی زیستی برای جلوگیری از انتقال بیماری به مزرعه و یا از مزرعه به محیط الزامی است .
• استفاده از مواد شیمیایی ،‌هورمونها و آنتی بیوتیكها ممنوع است . چنانچه در مواقع ضروری استفاده شود ،‌محصول نمی تواند به عنوان ارگانیك به بازار عرضه شود.
• استفاده از محركهای طبیعی رشد و واكسنهای طبیعی مجاز است .
• برای كنترل عوامل انگلی استفاده از پر اكسید هیدروژن ، كلرید سدیم ، آهك و پرمنگنات پتاسیم آزاد است .
●۶.برداشت محصول
• شتن آبزی باید حتی المقدور بدون وارد آمدن استرس به جانور باشد.
• استفاده از شوك الكتریكی ،‌دی اكسید كربن و... در صورت نیاز بلامانع است .
• قبل از كشتن جانور دمای آب به ۴ درجه سانتیگراد كاهش یابد .
• مراكز فرآوری آبزیان ارگانیك باید دارای استانداردهای بین المللی باشند.
●۷.تبدیل مزارع پرورشی موجود (‌گذار )
• مزارع موجود برای تبدیل شدن به مراكز آبزی پروری ارگانیك باید مرحله ای را پشت سر گذارند كه به آن گذار Conversion ) ) گفته می شود . طول مدت این مرحله در امریكا ۳ سال پیش بینی شده است .
●موانع توسعه آبزی پروری ارگانیك
همانطور كه اشاره شد در مقایسه با تولیدات ارگانیك در سایر بخشهای كشاورزی ،‌آبزی پروری ارگانیك از رشد اندكی برخوردار بوده است . اجرای مبانی آبزی پروری ارگانیك انبوهی از سوالات را در پیش روی مزرعه داران و سازمانهای تخصصی قرار می دهد :
• آیا تولید غذای ۱۰۰% ارگانیك امكان پذیر است و در صورت تولید آیا این غذا مناسب خواهد بود؟
• در شرایط امروزی كه در بسیاری از كشورها ،استفاده از آنتی بیوتیكها جز لاینفك آبزی پروری به حساب می آید آیا عدم استفاده از آنها مقدور است ؟
• چگونه می توان استرس و صدمات ناشی از آن را كاهش داد ؟
• چه تراكمی برای پرورش و بهترین شرایط زیست آبزی مناسب است و مانع از استرس جانور می شود؟
• مزارع موجود چگونه باید به مزارع ارگانیك تبدیل شوند ؟ منابع آبی چگونه تبدیل خواهند گردید ؟
• برای حفاظت از عوامل خارجی نظیر بیماری و آلودگی چه راه حلهایی باید بكار گرفته شود ؟ آیا باید وجود بیماری را پذیرفت ؟
• برای كنترل عوامل شكارچی چه اقداماتی را باید انجام داد ؟
• آیا استفاده از آرد ماهی ارگانیك اصلا مفهومی دارد ؟ این اصل چقدر قابل انعطاف است؟
• در مورد كود دهی چه روشهایی را باید به كار گرفت تا حداكثر استفاده از كود به عمل آید ؟ آیا سیستمهای جامع Integrated System تنها راه حل است ؟ و...در توجیه ابعاد سوالات فوق به ذكر چند مثال بسنده می كنیم : در حالی كه در آبزی پروری ارگانیك كشتن جانوران شكارچی نظیر پرندگان ماهیخوار ممنوع است تنها در آمریكا سالانه بیش از ۵۰۰۰۰ قره غاز ( باكلان ) توسط پرورش دهندگان ماهی كشته می شود . سایر روشها نظیر استفاده از آلات و ادوات دور كننده كارایی لازم را ندارد .ابعاد و شكل مناسب برای نگهداری و پرورش برخی از آبزیان به خوبی شناخته شده است . مثلا در پرورش ماهی آزاد حوضچه مستطیل و نگهداری میگوی مولد استخرهای مدور بهترین شكل است اما این نكته بر ما معلوم نیست كه این اشكال آسایش جانور را تامین خواهند نمود پرورش برخی آبزیان با انجام دستكاریهای ژنتیكی توجیه پذیر است و در صورت رعایت اصول آبزی پروری ارگانیك پرورش آنها عملا مقدور نخواهد بود. برای مثال به نر زایی در ماهی تیلاپیا می توان اشاره نمود.مثالهایی از این دست بسیار زیادند كه هر یك نكته ابهامی در توسعه آبزی پروری ارگانیك به شمار می روند .از نظر اجرایی نیز موانع مختلفی برای اجرای آبزی پروری ارگانیك وجود داشته و دارد كه از بین آنها به موارد زیر می توان اشاره نمود :
۱. تنوع آبزیان پرورشی
تا سال ۲۰۰۰ میلادی تعداد آبزیان پرورشی ۲۰۶ گونه بوده است كه د ر مقایسه با دامپروری از تنوع قابل
توجهی برخوردار است(‌جدول ۲) . نیازهای اكولوژیكی و شرایط پرورشی این گونه ها نیز اغلب متفاوت بوده و سوالات اساسی را پیش روی دست اندركاران قرار می دهد.
۲. عدم وجود آیین نامه های اجرایی بین المللی
اگرچه برخی سازمانهای بین المللی مانند FAO/WHO ، IFOAM شیوه نامه های كلی برای اجرای آبزی پروری ارگانیك را منتشر نموده اند اما هنوز اختلاف نظرهای اساسی در مبانی و كاربردی بودن این دستورالعملها وجود دارد . كشورهای مختلفی نظیر امریكا ،‌نیوزیلند و نیز كشورهای حوزه اروپا تهیه دستورالعملهای ملی را بر اساس آیین نامه های بین المللی در دستور كار خود قرار داده اند لیكن هنوز كمبودها ی محسوسی در این آیین نامه ها مشاهده می شود. برای مثال در امریكا تا سال ۲۰۰۱ میلادی چندین استاندارد ملی پیشنهاد گردید كه هیچیك از آنها نهایی و به عنوان استاندارد ملی پذیرفته نشده است. در نیوزیلند ضوابط آبزی پروری ارگانیك از سال ۲۰۰۱ مورد عمل قرار می گیرد .
۳. مراكز بازرسی و صدور گواهینامه ارگانیك
بیش از ۹۰ درصد ابزیان پرورشی در كشورهای در حال توسعه تولید می شود و میزان تولیدات این كشورها سالانه ۵/۱۲ درصد افزایش می یابد . ۱۰ درصد باقیمانده نیز در سایر مناطق جغرافیایی ( امریكا و اروپا و اقیانوسیه) تولید می گردد . این در حالی است كه تقریبا تمامی مراكز بازرسی و صدو ر گواهینامه در كشورهای توسعه یافته مستقر هستند (‌جدول ۳) . انتظار می رود با توسعه این مراكز و استقرار آنها در مراكز آبزی پروری روند افزایش مراكز آبزی پروری ارگانیك سرعت گیرد.
●پیش بینی روند توسعه آبزی پروری ارگانیك
بر اساس ارزیابی انجام شده توسط فائو میزان تولید ات آبزی پروری از حدود ۴۵ میلیون تن در سال ۲۰۰۰ با ۴برابر افزایش به ۱۹۴ میلیون تن در سال ۲۰۳۰ خواهد رسید .سهم آبزی پروری ارگانیك نیز تا سال ۲۰۱۰ سالانه ۳۰ درصد و از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ سالانه ۲۰ درصد و از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۳۰ سالانه ۱۰ درصد
افزایش خواهد یافت . به این ترتیب میزان تولید آبزی پروری ارگانیك با ۲۴۰ برابر افزایش از ۵۰۰۰ تن در سال ۲۰۰۰ به ۴/۱ میلیون تن خواهد رسید كه معادل ۶/۰ درصد كل محصولات آبزی پروری در سال ۲۰۳۰ است . این ارزیابی بر اساس توان فعلی تولید و در نظر گرفتن بازارهای اروپا ،‌امریكا ، استرالیا ، ژاپن ، نیوزیلند و سنگاپور انجام شده است .با پاسخ به سوالات اساسی پیش روی این بخش ، تدوین آیین نامه های اجرایی و گسترش مراكز بازرسی و صدور گواهینامه و ارتقای فرهنگ مصرف كنندگان و استقبال هر چه بیشتر بازار از محصولات ارگانیك انتظار می رود روند آبزی پروری ارگانیك نیز تسریع گردد .
●آبزی پروری ارگانیك در ایران
دانش آبزی پروری در ایران از قدمت نسبتا كوتاهی برخوردار است و بخش عمده توسعه فعالیتهای تكثیر و پرورش ماهی در طی سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی تحقق یافته است . بر اساس اطلاعات موجود میزان تولید سالانه آبزیان پرورشی در سال ۱۳۵۶ اندكی بیش از ۳۰۰۰ تن بوده است . در حال حاضر مجموع تولیدات زیر بخش آبزی پروری نزدیك به ۸۰۰۰۰ تن است . سابقه و تجربه نسبتا اندك پرورش آبزیان و نیز نبود تحقیقات كاربردی در زمینه آبزی پروری امكان تطبیق شرایط پرورش آبزیان را با استانداردهای آبزی پروری ارگانیك مشكل می نماید . سوالاتی كه به صورت عمومی برای تحقق مبانی آبزی پروری ارگانیك مطرح گردید د ر مورد ایران با شدت بیشتری مطرح است و پاسخگویی به آنها مشكل تر خواهد بود .علاوه براین در شرایط كنونی بخش عمده آبزیان پرورشی ایران (‌بجز میگو ) به بازارهای داخلی عرضه می شود . با توجه به وضعیت درآمد سرانه , عرضه گسترده محصولات ارگانیك كه عموما از قیمت فروش بالاتری نسبت به محصولات عادی برخوردارند، در آینده نزدیك تحقق نخواهد یافت . بدیهی است با ارتقای فرهنگ عموم مصرف كنندگان به خصوص عده ای كه از نظر درآمد در طبقه بالای جامعه قرار می گیرند ، زمینه عرضه داخلی محصولات ارگانیك از جمله آبزیان فراهم خواهد شد . از سوی دیگر شبه سنتی بودن آبزی پروری در ایران و استفاده از فن آوری نسبتا ساده در آبزی پروری این فرصت را بوجود می آورد كه باانجام پاره ای تغییرات در شیوه مدیریت مزارع , تولید آبزیان ارگانیك و در مرحله بعد اجرای سامانه آبزی پروری ارگانیك در مزارع قابل حصول باشد .در مورد میگو كه محصولی با تقاضای نسبتا بالا در بازارهای جهانی ( امریكا ، اروپا و ژاپن ) می باشد ، دور نمای بازار برای فروش میگوی ارگانیك ایران بیش از سایر آبزیان مهیا است . با در نظر گرفتن این مطلب كه شیوه عمومی مدیریت مزارع پرورش و بخش قابل توجهی از مراكز تكثیر میگو با ضوابط بین المللی همخوانی دارد چنانچه اصلاحاتی در بعضی مراحل فرایند تولید (‌نظیر ساخت غذا ) انجام گیرد می توان امید وار بود كه عرضه میگوی ایران به بازارهای جهانی با نشان " ارگانیك " انجام شود كه این امر مزایای زیادی برای تولید كنندگان ایرانی به همراه خواهد داشت و قدرت رقابت ایشان در بازارهای بین المللی را افزایش می دهد .تولید میگوی ارگانیك رویكردی است كه اخیرا و با توجه به افزایش تولید میگو و تعدد كشورهای پرورش دهنده با هدف افزایش قدرت رقابت در بازارهای مصرف, مورد توجه برخی تولید كنندگان قرار گرفته است. ویتنام از جمله این كشورها است كه قصد دارد با توسعه آبزی پروری ارگانیك جایگاه خود را در بین سایر رقبا تثبیت نموده و در بحبوحه افت قیمت جهانی میگو بخشی از محصول خود را با قیمت به مراتب بالاتر عرضه می كند. استقبال مصرف كنندگان اروپایی از میگوی ارگانیك موفقیت نسبی این رویكرد را یادآوری می نماید.
منابع مورد استفاده :
Anonymous, ۲۰۰۱. Bio– Gro, New Zealand Organic Standards, Module ۴.۷ Aquaculture Production Standard , Gov. of New Zealand.
Brister, D.J. and Kapuscinski, A.R. ۲۰۰۲. National Organic Aquaculture Workshop. June ۲۳ -۲۴, ۲۰۰۰. Institute for Social Economic and Ecological Sustainability, University of Minnesota .PP: ۱۲ – ۷۸
Scialabba, N. H. and Hattam, C. (editors) ۲۰۰۲. Organic Agriculture, Environment and Food Security. FAO, Rome.
Shakouri, M. ۲۰۰۳. Status of Aquaculture in Iran, Country Report submitted to RECOFI Technical Meeting, ۱۶ – ۱۸ Feb. ۲۰۰۳, Kuwait.
Yussofi, M. and Willer, H. ۲۰۰۳. The world Organic Agriculture ۲۰۰۳ ,IFOAM .

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران