دانشگاه آینده

یك دانشگاه دیجیتالی را تصور كنید... كه ابزاركار آن عبارتست از :صندوقی بزرگ پر از دیسكهای ذخیره ای ، شبكه ای انبوه از كابلهای فیبر نوری ، اتصال به اینترنت با پهنای باند گسترده و شاید یك ماهواره.homas H. Thompson دانشگاههای عصر حاضر با یك دگرگونی عمده مواجه می باشند : از یك طرف بعلت كمبود بودجه و افزایش تعداد دانشجویان نیاز به یك تغییر سازمانی دارند كه خود را با نیازهای جدید وفق دهند ؛ از طرف دیگر ، احتمال دارد فن آوری پیشرفته، بجای موقعیت تعدادی از معلمان قرار گیرد و دانشگاهها را به موسساتی كه ماهیت اصلی آنها مجازی است، تبدیل كند.
دانشگاهها سازمانهایی هستند كه بیشترین مقاومت را در مقابل تغییر از خود نشان می دهند. تغییر معمولاً ناخواسته، و در نتیجه پیدایش واقعیتی جدید بوجود می آید تا اینكه نتیجه ابتكار عمل آنها باشد.حتی اگر ما چندین قرن به عقب برگردیم ، متوجه می شویم كه تا قرن ۱۲ كه دانشگاههای بزرگ اروپا تاسیس و راه اندازی شدند، همان الگوهای گذشته را اعمال می كردندكه حاكی از محافظه كار بودن آنها دارد.فن آوری ارتباط رایانه ای این توانایی را در خود داردكه امكان " یادگیری بدون محدودیت زمانی"(۲) را متناسب با زمان و تواناییها و نیازهای دانشجو فراهم كند. این شیوه، در مقایسه با شیوه آموزشی معمول، كه نیازهای دانشجو (با معنی شناخته شده)را نادیده می گیرد و گروهی را در زمان و مكان مشخص و معینی مخاطب قرار می دهد، راهكاری اساسی است. از طرف دیگر، این احتمال وجود دارد كه فن آوری ارتباط رایانه ای به ساخت اجتماعی موجود در موسسات آموزشی آسیب برساند و نشستهای فیزیكی را به حداقل برساند.
● فن آوری و دانشگاه
استفاده از فن آوری برای آموزش در دانشگاهها، تا بحال هیچ تغییر اساسی بدنبال نداشته است. توماس ادیسون(۳) پیش بینی كرده بود كه استفاده از فن آوری پیشرفته آن زمان، كه امروزه به آن سینما گویند، باعث انقلابی در همه زمینه های مربوط به سیستم آموزشی خواهد شد و چایگزین متون مرجع علوم میشود. با ظهور تلویزیون آموزشی در اوایل دهه پنجاه ، بسیاری از وعده های تغییرات اساسی كه می بایست در شیوه های آموختن در دانشگاهها بوجود آید، در معرض عینیت قرار گرفت. واقعیت امروز نشان میدهد كه آن پتانسیل فوق العاده ای كه در دهه پنجاه ذكر شد، در حد همان پتانسیل باقی ماند و هرگز به منصه ظهور نرسید و شیوه های آموزشی در دانشگاهها ثابت مانده است.مشابه با آن نیز، سیتمهای سمعی- بصری دهه۹۰ بعنوان وسایل كمك آموزشی بود كه جز حالتی دل خوش كننده از آن باقی نمانده است، و استفاده از آنها در زندگی امروزه بی اهمیت است.
ظهور اینترنت و محیطهای ارتباط رایانه ای همراه با آن، ما را به یاد وعده هایی می اندازد كه در نتیجه پیدایش دیگر فن آوری های آموزشی بوجود آمده بود و پس از مدتی به بوته فراموشی سپرده شد، ضمن اینكه آنها برای تكامل به سیستمهای موجود و تمایل خود وابسته بودند.دانشگاه مدرنـی كه ما می شناسیم و دوست داریم، بهای خیلی زیادی دارد.آموزش عالی در صورتیكه بصورت فعال و حرفه ایی عمل نكند سهم بازار راازدست خواهــد داد. موسسات آگاهی رسانی و بخش خصوصی برای سود بردن از این فرصت جدید سهیم خواهند شد. یادگیری همیشگی برای دانشگاهها، مركز سود دهی بزرگ خواهد شد، چرا كه آنها با فراهم كردن فرصتهای یادگیری وسیع در محل كار، با تاجران كار می كنند.Western Governors unieversity ۱۹۹۸ b
● یك واقیت در حال تغییر
قرن آینده واقعیتهای اقتصادی متفاوتی را به همراه دارد، كه ادعا دارد شخص باید با هزینه كمتر، كار بیشتر انجام دهد. رشد جمعیت كشورهای در حال توسعه باعث می شود كه نمودار بودجه بین افراد بیشتری تقسیم شود. تقاضاهای افراد نیز افزایش می یابد و آنچه كه متعاقب آن پیش می آید، افزایش قیمت در زمینه های پزشكی، امنیت داخلی، حمل و نقل و غیره است. حوزه آموزش درسراسر جهان نیز مشمول این واقعیت می شود. علیرغم افزایش چشمگیر تعداد دانشجویان، اختصاص بودجه به دانشگاه، مطابق با آن افزایش چشمگیری نیافته است. خود جمعیت دانشجویی هم در حال تغییر است و دانشجویان بیبشتری از گروه سنی بالای چهل سال در این فرایند وارد می شوند.
این دانشجویان بعلت وضعیت خانوادگی، تغییر پذیری زمان (۴)و فاصله جغرافیایی، نیازهای متفاوتی دارند كه این نیازها، ساختار آموزش و شیوه اعمال آنرا تحت تاثیر قرار می دهد. بسیاری از دانشجویان كه در گذشته، از پذیرفته شدن آنها در موسسات آموزشی عالی جلوگیری می شد، علاقمند به گسترش افقهای خود هستند و همچنین از نظر سازمان آنها نیز، این كار ضروری به نظر می رسد. در گذشته دور، دانشگاهها بدین منظور تاسیس شدند كه دانشجویان خود را برای عملكرد و ایفای نقش بهتری در جامعه، بعنوان شهروندانی كار آمد، آموزش ببینند. در قرن پیش و نیز قرن اخیر، این مفهوم تا اندازه ای تغییر كرد و دانشگاههای زیادی، با عنوان ((دانشگاههای تحقیقی)) تاسیس شدند كه هدف آنها آموزش محققان بود و نه ضرورتاً آموزش شهروندانی كه نقش مستقیم آنها بعنوان نیرویی تولیدی در بازار باشد.
این دانشگاهها هزینه های هنگفتی از دولتهایی كه در آن كار می كنند، می گیرند با این حال به سختی می توان میزان نقش مستقیم آنها را در بازار تولید تعیین كرد. موضوع فوق گاهی اوقات با نیازهای مستقیم بازار، كه نیاز به افراد آموزش دیده در زمینه تخصصی است، مغایرت دارد. این تضاد بر بخش تولید در بازار فشار وارد می كند تا در تخصیص منابع، اولویتها را تغییر دهد، و آن را به سمت موسسات آموزشی یا دانشگاههایی هدایت كند كه به آن جمعیت پیش بینی شده آموزش دیده برای عملكرد موثر در بازار، دست یابد. همچنین این تضاد، باعث می شود كه زمینه های جدید دانش مورد نیاز بازار و نیز برنامه های آموزشی پیشرفته برای برآوردن این نیازها شناسایی شود. دلیل دیگر بر این واقعیت مبتنی است كه دانشگاهها، بدلیل رقابت ناسالم، بیش از پیش حالت تجاری به خود می گیرند. تجـــاری شدن، آنها را قادر ساخته كه به بازارهــای جدیدی مثل Life Long Learning یا Corporate Training روی آورند. این بازارهای جدید و خوش آتیه، دانشگاهها را قادر می سازد كه به آن جمعیت پیش بینی شده جدید و بقای خود دست یابند. راه تجاری شدن نیز با فن آوری هموار می شود كه دربسیاری از موارد بازار فوری را بوجود می آورد. عامل دیگری كه در این جریان نقش دارد، غولهای ارتباطی جهانی از قبیل: شركتهای تلویزیونی، غولهای رایانه ای، شركتهای كابل و تلفن می باشد.
در رقابتی كه امروزه در این زمینه بشدت جریان دارد، شركتهای فوق تلاش می كنند كه بخش در حال توسعه بازار را به چنگ آورند و عادات مصرفی انسان را كنترل كنند.یكی از شیوه های آینده دار، آموزش است. استفاده از خطوط ارتباطی كنترل شده توسط این شركتها و تبدیل آنها به یك محصول پر طرفدار برای نیازهای اساسی موجب می شود كه این شركتها خیلی سریع سرمایه گذاری عظیمی در حوزه، توسعه ارتباطات رایانه ای انجام دهند. كمبودهاو فشارها ی اقتصادی نیز باعث خواهد شد كه سرمایه گذاری روی دانشگاهها طوری باشد كه استفاده هوشمند از زیر ساختها برای آن جمعیت پیش بینی شده خود، شامل دانشجویان دائمی، را باعث شود.عامل چهارم در این جریان، مدیران دانشگاهها هستند، روسای دانشگاهها، اغلب مسئولیت جنبه های غیر آموزشی دانشگاه را نیز بعهده دارند، و هدفشان حفظ تعادل و پایایی اقتصادی آن است، استفاده از فن آوری اطلاعات به سازمانی كه این مدیران در راس آن قرار دارند، یك برتری رقابتی بر دیگر دانشگاهها بوجود می آورد، و این مدیران نمی توانند به خود اجازه دهند كه از قافله عقب بیافتند.
بعلاوه آنها می توانند از مزایای استفاده از رسانه های ارتباط رایانه ای شامل توانایی روبه افزایش آنها برای ارائه كارهای تكمیلی مدرسان و موفقیت آنها، توانایی آنها برای استفاده از دوره های پیشرفته دانشگاههای دیگر و كاهش بهای آموزش یا دوره های پیشرفته ، استفاده كنند.این واقعیت در حال تغییر ممكن است یك عامل عجیب ولی معقول برای تغییر نگرش دانشگاهها به سوی فن آوری آموزشی بویژه بسمت فن آوری ارتباطات آنطور كه به آموزش مربوط است، باشد. این تغییر بصورت اختیاری صورت نخواهد گرفت، بلكه ترجیحاً تحت اجبار و نیاز شدید برای مقاومت در برابر وجود فشار اقتصادی انجام می گیرد.● كتاب دیجیتالی و تاثیر آن بر دانشگاه مجازی
رسانه های چاپی در محیط دانشگاهی در قرن اخیر علیرغم اختراعاتی مثل فیلم، تلوزیون و بازیهای رایانه ای جایگاه خود را حفظ می كنند، با این حال امروزه با توسعه شاهراه اطلاعاتی و رایانه و دلایل اقتصادی وموارد مختلف دیگر، با وارد شدن به محیط جدید ارتباطی(و اینكه كاغذ بعنوان یك محصول ارزان كه در حال نابودی جنگل است)یك تهدید واقعی علیه استفاده مستمر چاپ كتابها ونشریات چاپی ایجاد شده است. حجم اطلاعات چاپی در محیط دانشگاه سالانه با سرعت حیرت انگیزی افزایش می یابد. برای مثال، مجله chemical abstract برای رسیدن به یك میلیون مقاله، به سی سال (۱۹۳۷-۱۹۰۷ ) وقت نیاز داشت و برای دست یافتن به دومین میلیون به ۱۸ سال زمان نیاز داشت و در دهه اخیر، یك میلیون مقاله در هر ۷۵/۱ سال نوشته می شود. در زمان مشابه تعداد مجلاتی كه هر سال منتشر می شود، به میزان ۴ الی ۸ درصد در سال افزایش می یابد.
در حیطه چاپ و هزینه ذخیره و بهای خرید برای كتابخانه های دانشگاهی، مشكلات زیادی وجود دارد. در عمل بسیاری از دانشگاهها بدلایل اقتصادی و عملی، تعداد نشریات چاپی را كه برای كتابخانه ها خریداری می كنند، كاهش می دهند، و تبدیل به نسخه های دیجیتالی می كنند. در نتیجه سود تولید نشریات چاپی كاهش می یابد و صرفا چاپ در رسانه های دیجیتالی را شروع می كنند. پدیده مشابهی در حوزه متون مرجع علمی رخ می دهد. عواملی چون بهای تولید كتاب مرجع، پیشرفتهای سریع در حوزه علوم و اشباع بازار با كتابهای مرجع، باعث می شوند كه بسیاری از ناشران و نویسندگان به این نتیجه برسند كه چاپ كتاب به شكل رسانه های دیجیتالی بهتر است.همچنین ناشران ظرفیتهای موجود در این رسانه ها را می دانند و در تدارك دوره های ارتباطات پیشرفته رایانه ای برپایه همان كتابهای مرجع هستند. نتیجه این جریان، افزایش مداوم فشار اقتصادی بر دانشگاهها برای تبدیل به محیطهای ارتباط رایانه ای است.
● مدلهای گوناگون دانشگاههای آینده
واقعیت های اقتصادی به عنوان عوامل موثر در ساختار دانشگاهها چندین شكل از دانشگاههای آینده را متصور می سازند:
۱- دانشگاه مجازی: دانشگاه آینده در حالت اول به صورت یك واقعیت مجازی نمود پیدا می كند. برای رسیدن به این هدف لازم است كه پیشرفت های قابل توجهی در همه زمینه های كار با فن آوری های مربوط به رایانه شامل: تشخیص بیان، نمایش اطلاعات در یك صفحه، ریز نمودن و تغییر شكل آن به صورت فن آوری ماندگار، پهنای باند برای انتقال اطلاعات و سرعت انتقال اطلاعات، صورت پذیرد. این ابزارهای فن آورانه، فن آوری های جدید را به سادگی برای همگان قابل دسترس می سازند و موانعی را كه باعث عدم استفاده وسیع از فن آوری در جهت آموزش شده است، از پیش رو برمی دارند.
۲- مدل مختلط: در این حالت صورت فیزیكی دانشگاه باقی می ماند. درس خواندن و تحصیل در این دانشگاه هزینه زیادی دارد. تعداد اندكی از مردم در این موسسات مشغول به تحصیل می شوند و استفاده زیادی هم از فن آوری های اطلاعاتی بعمل می آورند، اغلب دانشجویان در دانشگاههای مجازی تحصیل می نمایند كه ارزان و دولتی هم هستند.
۳- مدلWGU(۵)i یا دانشگاه دول غربی:WGU نمونه پیشرفته ای از یك دانشگاه مجازی می باشد كه در سال ۱۹۹۵توسط دولتهای هجده ایالت غربی در ایالات متحده تاسیس شدند. و در سال ۱۹۹۸شروع به فعالیت نمودند. این دانشگاه مطالعه و آموزش مجازی از طریق اینترنت را ممكن می سازد و همچنین با پذیرفتن مدارك قبلی دانشجویان در رشته ها و آموزشهای حرفه ای برای رشته ها و آموخته های جدید، مدارك بالاتر را تقدیم دانشجویان خود می نماید. این دانشگاه همبستگی استراتژیك و بین المللی با سازمانهای مشابه در انگلستان و چین پیدا كرده است و با موسسات یادگیری از راه دور مثل دانشگاه آزاد انگلستان به منظور گسترش و تنوع رشته های پیشنهادی همكاری نموده است. موسسات دانشگاهی در چندین ایالت آمریكا و تعدادی از قاره های مشهور جهان گسترش یافته اند.
در حالیكه از طرح ظاهری و صورت فیزیكی دانشگاه خبری نیست. دانشگاهها با هدف چرخش به سمت برنامه های بزرگ مردمی و پیشنهاد آموزش حرفه ای برای كاركنان خود را وفق داده اند. دستیابی به منابع اطلاعاتی همچون كتابخانه های سنتی است كه در نزدیكی محل اقامت دانشجویان قرار دارند. و در یك وسعت ممكن دستیابی به منابع پیوسته، فراهم شده است. مدل اقتصادی دانشگاه ایالات عبارتست از سرمایه گذاری اندك در زیر ساخت های گرانقیمت و افزایش همكاری و خرید خدمات بیرونی به منظور صرف هزینه كمتر در زیر ساخت ها و جایگزینی خدمات اطلاع رسانی و آنچه كه حتی سبب استفاده بیشتر از منابع می شود.
● رویكرد نگرش بالا به پایین در مقابل رویگرد پایین به بالا
حركت به سمت عصر دانشگاه مجازی مطلبی است كه در عمل نیازمند مدیران بالا دست و تحت تاثیر مسائل اقتصادی است. این روش به رویكرد بالا به پایین، اعتقاد دارد. و گاهی تعدادی از اساتید و حتی دانشجویان را كه در این فرایند شركت دارند، ندیده می گیرد. اساتید ممكن است در این فرایند شركت ننمایند چرا كه موقعیت خود را در دانشگاههای مجازی در معرض تهدید می بینند. این خطرتا حدی است كه دانش تصاحب شده بوسیله آموزگاران می تواند بصورت یك رشته ارتباطات رایانه ای انتقال یابد و حتی در چندین دانشگاه به اجرا در آید كه در این صورت به آموزگاران كمتری نیاز پیدا می شود. استفاده از محیط ارتباطاتی رایانه ای بایستی توانایی مدیران دانشگاه را برای نگهداری و حفظ ارتباط نزدیك با پیشرفت های تحصیلی و كامیابی اساتید افزایش دهد، كه البته نگرانیهای زیادی را با خود به همراه دارد. دانشجویان از طرفی بایستی نگران آینده آموزش در دانشگاه و تقاضای آنها برای یادگیری بیشتر و مسئولیت پذیری در فرایند یادگیری باشند.
آموزش به طریقه سنتی به درگیری، فعالیت و مسئولیت كمتری نیاز دارد و دانشجویان را به عنوان شركت كنندگانی منفعل و غیر فعال در فرایند یادگیری بار می آورد، كه البته برای برخی افراد آسانتر و بهتر به نظر می رسد. یك دیدگاه مقایسه ای در روش BOTTOM_UP نشان می دهد كه رقابت و مبارزه در این فرایند تنها با همكاری با اساتید و بها دادن به آنان به صورت مناسب، به موفقیت می انجامد.بدون پاداش مناسب، یافتن اساتیدی كه در روند تغییر آموزش سنتی به آموزش از طریق ارتباطات رایانه ای موثر باشند، غیر ممكن به نظر می رسد. اساتید همچنین در مقابل كسانی كه روش TOP_DoWN را پذیرفته اند استدلال می كنند كه زمان مورد نیاز جهت یادگیری و تاثیر متقابل در محیط های ارتباطاتی رایانه ای بیشتر از زمان لازم برای یادگیری سنتی است و با وجود مزایای اقتصادی فراوانی كه این فن آوری ها دارندهنوز هم دور از دسترس هستند.خلع وجود یك مجموعه عمومی از راهنماها برای ارائه آموزش از طریق فن آوری قابل لمس است. بازار سرگرمی و تجارت الكترونیكی ممكن است سرانجام به ظهوراستانداردهای فن آورانه برای آموزش و تطبیق آن با این فرایند، منجر شود.
● اهمیت فن آوری در دانشگاه آینده
به منظور پیشرفت و درك واقعی از دانشگاه مجازی به تعدادی مسائل مربوط به فن آوری و مفاهیم اصولی نیاز داریم كه در این روند به عنوان ضروریات اولیه محسوب می شوند. امروزه مشكلات مربوط به فن آوری حتی از یك حمایت ساده در جهت اجرای عملی فن آوری آموزشی جلوگیری می كنند.
موارد اصلی مورد تاكید عبارتند از:
۱- راه حلهایی كه بكار می رود خشك و وابسته به محیط كار نباشد. راه حلهای انعطاف پذیر برای موفقیت كاری معلمین و دانشجویان در این فرایند ضروری است. بعلاوه مطلوبست كه مجموعه دارایی های موسسات مختلف را برای جوابگویی به تقاضا در زمینه مواد منحصر به فرد و شكل های مواد نادر، توانا نماییم. برای انجام این كار بایستی درجهت همكاری با تولید كنندگان نرم افزار و سخت افزار و دلایل مشاركت آنها در این فرایند و تشخیص استانداردهای پیشرو و حمایت از آنها، مثل تشریك مساعی در تعیین استانداردها و تعریف نیازهای استفاده كنندگان تلاش نمائیم. استانداردهای تعیین شده بایستی تا حد امكان انعطاف پذیر باشند و بسته به هر رسانه خاص یا محیط های كاری متنوع، قدرت سازگاری و انعطاف پذیری با موقعیت های ممكن را داشته باشند.
۲- اطمینان و سری بودن اطلاعات: از زمان مطرح شدن دانشگاه مجازی، دسترسی به اطلاعات سادگی و آزادی بیشتری نسبت به ذخیره اطلاعات و جلوگیری از استفاده از اطلاعات، پیدا نموده است. بسته های نرم افزاری مهم و زیادی برای ابزارهای توسعه محافظت از ایمنی اطلاعات و محرمانه نمودن آن وجود دارد كه همزمان با دستیابی آزاد تا حد ممكن و حتی تشویق به استفاده از اطلاعات، قادر به فعالیت می باشند. موضوع مهم دیگر توانایی قدرت خرید توسط طرف سوم، از طریق مخفی و پروتكلهای كاربرپسند می باشد.
۳- كار بر پسندی و دستیابی آسان- یكی از مسائل مشكل استفاده از رایانه حمایت از نیازهای استفاده كننده برای بكار بردن این رسانه می باشد. این حمایت برخاسته از ناسازگاری برنامه ها و نرم افزارها با سرعت خارق العاده پیشرفت فن آوری و عدم مطلوبیت فن آوری است. بعلاوه تلاقی بیش انسان و رایانه میزان پیشرفت این تعادل را تعیین می نماید و یكی از اصول كاری در دانشگاه مجازی است.
۴- قابلیت های ارتباط دو طرفه همزمان و غیر همزمان- این فن آوری كه چند استفاده كننده را به صورت دو طرفه همزمان و غیر همزمان به هم مرتبط می نماید، هنوز به تحقیقات زیاد و سازگاری با استانداردها نیاز دارد. مسائلی از قبیل: پهنای باند، فشردگی اطلاعات، قدرت استفاده همزمان تعدادی از استفاده كنندگان و انتقال نمای ظاهری به عنوان بخشی از ارتباط دو طرفه، در این زمینه مطرح می باشند كه نیاز به چاره اندیشی دارند.

یادداشتها
۱ . برگرفته از اینترنت با عنوان “ the university of future”
۲ . Asynchronous learning
۳. Thomas Edison
۴.time flexibility
۵.Western Governors University
نوشته: دیوید رشتی(David Rashty)
ترجمه: محمدرضا امیری
كارشناس ارشد كتابداری واطلاع رسانی و كتابدار دانشگاه بوعلی سینای همدان
غلام حیدری
كارشناس ارشد كتابداری و اطلاع رسانی و كتابدار دانشگاه رازی كرمانشاه

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران