سوزن دوزی، سند هویت زنان بلوچ

سوزن دوزی یکی از رودوزی های منحصر به فرد کشور است، هنری برخوردار از ظرافت دوخت و تنوع رنگ که بیانگر ذوق، سلیقه، سنت و هنر منطقه بلوچستان است.
سوزن دوزی بلوچستان، هنری ارزشمند است که از آن به عنوان نور چشم، سند هویت، موجودیت و پشتوانه زنان بلوچ نام برده می شود.
سوزن دوزی با زندگی روزمره زنان بلوچستان آمیخته است و هر دختری به موازات آموزش اصول زندگی، سوزن دوزی را نیز فرامی گیرد و با نقوشی هندسی (گلها، بوته ها و ترکیب رنگ ها) جهانی خیال انگیز را به نمایش می گذارد، تمامی زنان بلوچ، چه آنها که در ایران و در استان سیستان و بلوچستان زندگی می کنند و چه آنها که در پاکستان، افغانستان یا در دیگر نقاط دنیا ساکن هستند، فقیر و غنی از سوزن دوزی برای تزئین لباس هایشان استفاده می کنند.
سوزن دوزی هنری است با قدمت و سابقه ای به بلندای تاریخ بلوچستان، از این رو به آن بلوچی دوزی هم می گویند. این هنر- صنعت ریشه درتارو پود زندگی عشیره ای منطقه، بازتاب ذوق و خلاقیت زنان در آئینه نقوش و طرح های جاودانه دارد.
ریشه های این هنر را می توان درلایه های زیرین تاریخ قومی منطقه یافت، همراه زنان بلوچ، بی هیچ واسطه هرکجا که ردپایی از زنان بلوچ یافت شود، سوزن دوزی نیز عظمت خویش را به دیده می کشاند.
درحال حاضر درتمام بلوچستان زنان سوزن دوز به این هنر مشغول اند. ازجمله عمده ترین مراکز سوزن دوزی استان می توان به مناطق اسپکه، هریدک، قاسم آباد، بمپور، نکوچ درشهرستان ایرانشهر، کوپچ، پیپ، مته سنگ، چانف، مهنت درشهرستان نیک شهر، ایرندگان، مارندگان، اسماعیل آباد درشهرستان خاش، گشت، سوران، جالق، کله گان در شهرستان سراوان و همچنین شهرستان زاهدان اشاره کرد.
از مشهورترین و مرغوبترین نمونه های سوزن دوزی تولیدات مناطق قاسم آباد و نکوچ ایرانشهر و چانف درنیک شهر است. این نکته نیز ضروری است که سوزن دوزی های مناطق شمالی استان (سرحد) مشهورتر ازسوزن دوزی های مناطق جنوبی (مکران) است.
ازجمله تفاوت های سوزن دوزی این ۲ منطقه باید به رنگ های تیره تر و نقوش ریز و پرتر مناطق جنوبی استان درمقابل رنگ های روشن با نقوش ساده تر سوزن دوزی های مناطق شمال استان اشاره کرد.
سوزن دوزی، نخ دوزی یا گلدوزی یکی از روش های دیرینه آرایش جامه است ولی به عنوان شیوه ای در پارچه بافی، استحکامی ندارد. درغرب ایران، قطعاتی از منسوجات سوزن دوزی شده با نقش های پیچیده که تاریخ ساخت آنها به ۶ هزار سال پیش از میلاد می رسد، پیدا شده است. نقش های دیواری قبور مصر، جامه های اعیان روی نقش برجسته های تخت جمشید نیز حکایت از رواج گلدوزی در آن زمان می کند.
اسکندر چندان از شکوه و زیبایی گلدوزی های ایرانی به شگفت آمد که نمونه هایی از آنها را برای هم میهنانش فرستاد. خوشبختانه نمونه های بسیار عالی گلدوزی این دوره از کشفیات پازیریک به دست آمده است.
روی یک زین پوش، تصاویر گل و گیاه نقش شده و نمونه های دیگر به تصاویر حیوانات و اشکال هندسی منقش هستند و گاه سبک آنها کاملاً امروزی به نظر می آید. زربفت های متعلق به سده سوم پیش از میلاد درحفاری های جنوب روسیه در نیمه سده نوزدهم کشف شد، نخ زرینی که به ظرافت تابیده و به پارچه پشمی دوخته شده تصویر برگ های مو و پیچک را پدید آورده است.
به روایت تاریخ، دودمان های شاهی چین، نخستین نمایندگان چین در سال ۱۰۵ پیش از میلاد به دربار اشکانی وارد شدند در هدایایی که به این مناسبت مبادله شد، پارچه های ابریشمی و زربفت نیز بود؛ زیرا آئین فرمانروایان چینی آن بود که اقوام همسایه را با چنین هدایایی با خود بر سر مهر آوردند. در سال ۱۷۴ پیش از میلاد، امپراتور چین می نویسد که جامه ای زربفت را که خود پوشیده بوده است و حاشیه ای ابریشمی و گلدار داشت با یک قبای بلند زربفت و ۱۰قطعه ابریشم زربفت به خارج فرستاده است.
سوزن دوزی هنری است که تنها به سرپنجه دستانی هنرمند و توانا و به یاری سوزن و نخ شکل می گیرد و قلمرو آن را با ماشین و چرخ و … نسبتی نیست. مواد اولیه سوزن دوزی نخ و پارچه است. سوزن دوزها برحسب امکانات و سلیقه از نخ دمسه، نخ های رنگین ابریشم، نخ های پاکستانی یا از نخ های ویسکوز دولا استفاده می کنند که ماده ای است شبیه ابریشم، که هنگام تابانیدن نخ پنبه به جهت استحکام به همراه آن تابیده می شود، در برخی از نمونه های سوزن دوزی از آئینه نیز استفاده می شود.
پارچه هایی که درسوزن دوزی بلوچ مورد استفاده قرار می گیرد، باید دارای ۲ ویژگی عمده جهت سهولت دوخت باشد اول این که دارای تار و پودی مشخص باشد و دوم این که این تاروپود مشخص حتماً باید راست باشند.
ابزار کار سوزن دوزی شامل سوزن یا سوچه، قیچی یا مقراض، انگشتانه یا شستی است.
سوزن دوزی ها به ۳ نوع پرکار، میان کار و کم کار تقسیم می شوند، نوع پرکار روی پارچه های ریز بافت و تمام سطح قطعه پارچه مورد نظر سوزن دوزی می شود، در نوع میان کار قسمت بیشتر پارچه سوزن دوزی شده و درنوع کم کار فواصل طرح ها براساس تشخیص سوزن دوز پر می شود.
درمناطق جنوبی استان (مکران) درمورد انواع کار تقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد یکی خرد کار که سخت تر است و نقش ها ریزتر و پرتر دوخته می شوند با نقشه ای خوب و دیگری تویی که درآن نقش ها گشاد و نامرغوب تر و کم کارتر است.
برای سوزن دوزی های پرکار ازپارچه های پنبه ای ریز بافت و برای سوزن دوزی های کم کار و میان کار از پارچه های درشت بافت استفاده می شود که از تکنیک های دوخت نیز می توان به دوردوزی برای انتقال طرح بر روی پارچه ظریف دوزی، پریوار دوزی، گراف دوزی و آیینه دوزی یا پیت دوزی اشاره کرد.
نحوه دوخت آن به این شکل است که در ابتدا سوزن دوز از پارچه قطعه ای دلخواه را جدا کرده و سپس طرح مورد نظر را بر روی آن منتقل می کند و در ادامه با استفاده از روش دوردوزی، خطوط محیطی طرح را دوخته و آنرا از باقی پارچه مجزا می کند.
برای آموزش سوزن دوزی معمولاً از ۳ تاری شروع و به مرور با دوخت ده تاری این آموزش تکمیل می شود که منظور از سه تاری این است که سه تار از پارچه را گرفته و سوزن را از آن می گذرانند و ده تاری هم با گرفتن ده تار از پارچه شروع می شود.
لباس زنان بلوچی از ۶ قطعه سوزن دوزی شده تشکیل شده است. از این قطعات آن را که برای پیش سینه است، جی، یا زی و قطعه دیگری که به شکل محراب ۵ ضلعی بوده و در قسمت پایین پیراهن به صورت عمودی به موازات پیش سینه از کمر پیراهن تا نزدیکی های پائین دامن دوخته می شود را اصطلاحاً پندول یا گوپتان می نامند، ۲ قطعه نیز زینت بخش سر آستین پیراهن و ۲ قطعه نیز زینت بخش سرپاچه های شلوار زنان بلوچ است.
دربرخی از مناطق بلوچستان به آن کریک، بدنک و جیک نیز گفته می شود.
هنرمند بلوچ می کوشد تا واقعیات زندگی، محیط اطراف، مردم منطقه و باورهای قومی خویش رادرآثارش منعکس و جاودانه کند، هنرمندان از موجودات و حیواناتی که هر روز با آنان سرو کار دارند و جزیی از زندگی آنان است نقش می زنند، حیواناتی چون بز که عمده ترین وسیله برای امرار معاش خانواده سوزن دوز است، شتر حیوان نجیب و صبوری که یار جدا ناشدنی مردم منطقه بوده و کاراترین وسیله نقل و انتقالات درمحیط و نعمتی خدادادی که درسفال کلپورگان ماندگار شده است. عقرب، مار و … که از نقوش رایج دربلوچستان است.
نقوش بلوچستان، الهام گرفته ازحیوانات و گیاهانی بوده که به مرور دست خوش تغییر و تحول شده و به صورت اشکالی هندسی ماندگار شدند، که هندسی بودن نقوش نیز از ویژگی های طرح ها و نقش های قدیمی ایران و بلوچستان است.
نقش و نگارهای سوزن دوزی، نسل به نسل بوسیله مادران به دختران آموخته می شود و درلایه های زیرین ذهن زنان بلوچستان رخنه می کند.

ملیحه یاوری

منبع : روزنامه ایران