طراحی و ساخت نوع جدیدی از انکباتور در تکثیر مصنوعی ماهیان خاویاری

یكی از مهمترین بخش های هر مركز تكثیر بخش انكوباسیون می باشد . واژه انكوباسیون به كل مراحل جنینی تخم های بارور شده تا تولد نوزاد ماهی اطلاق می شود . در تكثیر مصنوعی و در شرایط مراكز تكثیر این عمل در دستگاه های انكوباتور صورت گرفته و اصطلاح انكوباتور كلیه كارهای مدیریتی از تولید نوزاد تا تحویل لارو به مرحله بعدی تولید ( كه در مراكز تكثیر خاویاری بخش ونیرو می باشد) را شامل می شود .در واقع كنترل مراحل رشد و نمو جنینی و تولید لارو با كیفیت مطلوب موجب افزایش راندمان در مراحل بعدی رشد شده و تولید كمی و كیفی بچه ماهیان را تضمین می نماید .
بدیهی است در بحث تكثیر مصنوعی ماهیان خاویاری این بخش از جمله بخش های حیاتی و مهم در مراكز تكثیر می باشد . تكثیر انبوه ماهیان خاویاری در كشورمان با احداث مجتمع تكثیر و پرورش ماهیان خاویاری سدسنگر ( مجتمع شهید بهشتی ) از سال ۱۳۵۱ آغاز گشت . هر چند كه انجام عمل تكثیر مصنوعی تاس ماهیان در روخانه سفید رود در سال ۱۳۰۱ انجام شد . طراحی و ساخت این مجتمع توسط كارشناسان روسی صورت گرفته و طبیعتا تمامی امكانات و تاسیسات مجتمع بر طبق مدل های روسی بوده است .
در سه دهه پیش ، پیشرفته ترین دستگاه انكوباتور مورد استفاده در مراكز تكثیر روسیه انكوباتور نوع ( یوش چنكو ) بوده و از همین نوع انكوباتور در مجتمع شهید بهشتی استفاده شد . در سال های بعد از انقلاب شكوهمند اسلامی كه مراكز تكثیر خاویاری گسترش یافت و تعداد آن از یك مركز به۵ مركز رسید ، مجددا از همین نوع انكوباتور كه به شكلی كاملا ماهرانه توسط تكنیسین های كشورمان از مدل روسی كپی برداری شده بودند استفاده شد .
در طی این مدت همراه با تحولات علمی و فنی در تكثیر و پرورش تاس ماهیان در كشورهای صاحب نام ، انكوباتور های نوع یوشنكو از رده خارج و از انكوباتورهای جدیدتری استفاده می شود .
هم اكنون در تمامی مراكز تكثیر حوزه شمالی دریای خزر در كشور روسیه انكوباتورهای آسیوتر ( فدچنكو ) به كار می رود .
بنابراین واضح است كه بایستی این تحول در مراكز تكثیر خاویاری در كشورمان نیز صورت می گرفت تلفات زیاد و نیاز به نیروی انسانی بیشتر و مصرف آب زیاد از معایب ، انكوباتورهای قدیمی است كه در جای خود به آن خواهیم پرداخت بهمین جهت با توجه به تجربیات به دست آمده در این مدت و لزوم استفاده از انكوباتورهای نوع جدید دستگاه انكوباتور آذرخش توسط یكی از كاردان های مركز تكثیر و پرورش شهید مرجانی طراحی و ساخته شد .
انكوباتور های نوع سس گرین كه قبلا برای انكوباسیون تخم تاس ماهیان به كار می رفت ( هم اكنون این انكوباتور در تكثیر مصنوعی ماهی سفید نیز كاربرد دارد اما قبل از هر گونه توضیحی در مورد مشخصات این دستگاه ، در ابتدا لازم است خلاصه ای از انواع انكوباتور های مورد استفاده در تكثیرمصنوعی تاس ماهیان را خدمت خوانندگان محترم ارائه نموده وپس از آن به ذكر مزایای انكوباتور نوع جدید بپردازیم .
● انواع انكوباتورهای مورد استفاده در تكثیر و پرورش ماهیان خاویاری
انكوباسیون تخم تاس ماهیان ممكن است به یكی از دو روش صحرائی ( خارج از كارگاه ) و كارگاهی انجام شود .
در روش اول كلیه مراحل تولید لارو در آبگیر محل تكثیر انجام شده و لاروهای حاصله در محیط رها می شوند كه البته این روش با تلفات زیادی رو به رو است ، در این روش از انكباتورهای نوع سس گرین وچالكیوف كه از كلاف چوبی و توری دار تشكیل شده است استفاده می گردد.
در این انكوباتورها تا ۲۵هزار قطعه تخم تاس ماهی و ۴۰ هزار قطعه تخم ماهی ازون برون را قرارمی دهند .
در حال حاضر از این نوع انكوباتورها بدلیل از بین رفتن تخم ها در اثر شكار ماهیان شكارچی و پرندگان و همچنین حساس بودن به شرایط كمی و كیفی آب رودخانه و درصد بقای پائین لاروهای حاصله استفاده نمی گردد .
در شیلات نیز عمده ترین انكوباتورهایی كه در تكثیر و پرورش ماهیان خاویاری بكار برده می شود به شرح ذیل می باشد
۱) انكوباتور نوع یوشنكو
این انكوباتور از دو جعبه فلزی كه در داخل یكدیگر قرار گرفته اند تشكیل شده است . ابعاد جعبه خارجی ۷۳*۶۵*۲۷ سانتی متر است ، جعبه داخلی كه متحرك بوده دارای ابعاد ۶۶*۵۶*۲۱ سانتی متر می باشد . كف جعبه داخلی از توری فلزی با چشمه ۶/۰ – ۷/۰ میلیمتر تشكیل شده است . در فضای بین دو جعبه یك صفحه زیگزاك مانند فلزی قرار گرفته و مكانیسم آن طوری است كه در هر دقیقه ۳ بار حركت كرده و با عث دوران آب و بهم زدن تخم ها در داخل دستگاه می شود . حركت صفحه به وسیله اهرمی صورت می گیردكه با ریزش آب در داخل یك سطلك ایجاد می گردد .
معمولا در هر جعبه حدود ۵/۰ كیلوگرم تخم ریخته می شود .آب مورد نیاز برای هر دستگاه انكوباتور حدود ۳/۰ لیتر در ثانیه در زمان بیشترین نیاز آبی می باشد . ( نیاز آب در مراحل مختلف رشد و نمو جنینی یعنی از مرحله اول تا زمان خروج لارو تغییر می كند .)
از معایب اصلی این انكوباتور نحوه خروج لارو ها و تخم های مرده است كه بایستی توسط دست و ساچوك انجام گیرد و طبیعتا در هنگام خروج لاروها از تخم ، به نیروی كارگری زیادی برای جمع آوری لاروها نیاز خواهد بود . از طرفی دیگر وارد آمدن ضربه به لاروها در اثر انتقال دستی موجب افزایش استرس و بالارفتن میزان مرگ و میر در مراحل بعدی خواهد شد و با توجه به سر و صدای شدید ناشی از حركت دستگاه مذكور و اهرمهای آن احتمالا تاثیرات سوء آلودگی صوتی نیز بر درصد تبدیل تخم به لارو موثر خواهد بود . هرچند تا كنون در این زمینه هیچ بررسی و تحقیقی صورت نگرفته است .
۲) انكوباتور نوع آسیوتر ( فدچنكو )
معایب دستگاه یوشنكوموجب شد كه روسها به فكر استفاده از دستگاه مدرن تری باشند تا دستكاری لاروها به حداقل ممكن برسد در نتیجه پس از ۱۰ سال بررسی و تحقیقات دستگاه انكوباتور نوع آسیوتر ساخته شد و مورد استفاده قرار گرفت و هم اكنون كاملا دستگاه یوشنكو منسوخ شده و درهیچ یك از مراكز تكثیر ماهیان خاویاری در روسیه استفاده نمی گردد . دستگاه انكباتور آسیوتر از دو ردیف یا تراف تشكیل شده كه هر ردیف از این انكوباتور دارای ۱۶ جعبه است كه ظرفیت هر یك از این جعبه ها ۵/۱ تا ۵/۳ كیلوگرم تخم می باشد .
برخلاف دستگاه یوشنكو كه صفحه زیگزاك با حركت خود باعث بهم خوردن تخم ها و اكسیژن دهی به آن هامی شود . در این انكوباتور خود جعبه ها در داخل لگن اصلی حركت كرده و بالا و پائین می رود . این حركت در اثر ریزش آب از ناودان به سلطك پائین انجام شده و بدین ترتیب تخم های مرده و قارچ گرفته با حركت جعبه ها بصورت شناور از جعبه خارج شده و وارد یك ناودان می شوند.
به همین علت در این انكوباتور جمع آوری لاروها نیز بدون دخالت دست صورت گرفته و لاروها پس از خروج از جعبه ها وارد ناودانی شده و در انتها تمامی لاروها كه از انكوباتور ها خارج شده اند ، وارد یك حوضچه ( كه دارای جعبه های توری می باشند ) می شوند .
دراین انكوباتور علاوه بر مزیت فوق مصرف آب بسیار كمتر از انكوباتور یوشنكو می باشد به طوری كه میزان آب مورد نیاز به ۰۵/۰ لیتر در ثانیه به ازای هر كیلوگرم تخم كاهش می یابد . با توجه به ظرفیت بالای انكوباتور كه حداقل ۸ برابر انكوباتور یوشنكو است . مصرف كلی آب در هر دستگاه آب حدود ۶/۱ لیتر در ثانیه است و این مزیت موجب شده كه در فضای یكسان راندمان تولید افزایش یافته و ظرفیت انكوباسیون برای تولید لارو افزایش قابل ملاحظه ای یابد.
۳) بشكه تغییر یافته ماهی قزل آلا
این بشكه شامل یك ظرف فایبر گلاس به ابعاد ۵۱ سانتی متر ارتفاع و ۲/۲۰ سانتی متر قطر است . بشكه از طریق یك مجرای تعبیه شده در قسمت پائین از آبی كه اشعه ماوراء بنفش به آن تابانده شده استفاده می كند .
آب از طریق یك سلسله لوله های منگنه شده سوراخ دار كه در زیر توری فلزی قرار دارد وارد بشكه می شود و توری فلزی مذكور نگهدارنده ستونی از شن و سنگریزه می باشد ، نقش سنگریزه ها این است كه هنگام بالا آمدن درستون ، جریان آب را شكسته و آنرا به آرامی و یكنواخت پخش كنند و یك توری دوم هم در بالای سنگریزه ها نصب شده كه به منزله محلی برای تخم های تاس ماهی است . علاوه بر دو توری فلزی فوق الذكر ، مخزن دارای یك توری سوم نیز هست كه مانند كلاهك روی آن قرار دارد . از این طریق آب به طرف بالا جریان پیدا كرده و از راه لبه زیرین به شكاف تخلیه می ریزد.
۴) شیشه های ویس تغییر یافته كپور ماهیان
در كشور فرانسه و ایتالیا از شیشه های ویس برای این منظور استفاده می كنند ، البته در كشور ایتالیا شیشه های مذكور در یك جعبه فلزی قرار دارند و در بعضی مراكز در فرانسه نظیر CEMAGREF از تراف هایی شبیه به تراف های مورد استفاده در انكوباسیون تخم های قزل آلا استفاده می شود .
۵) انكوباتور نوع مك دونالد
این نوع انكوباتور در مراكز تكثیر و پرورش ماهیان خاویاری در كشورآمریكا مورد استفاده قرار می گیرد . كه شامل یك پایه نگهدارنده زوك های تخم كشی ، یك مخزن فوقانی برای تامین آب كه با اشعه ماوراء بنفش ضدعفونی شده است و یك سینی جمع آوری آب است . زوك های استوانه ای شكل تخم كشی دارای ظرفیت ۱۳ لیتر و از نوع ته گرد می باشند كه بلندی هر یك۵۰ سانتی متر و قطرشان ۲۰ سانتی متر است جنس آن ها از پلاستیك اكریلیك بوده تا امكان مشاهده تخم ها و نحوه جریان آب را فراهم سازد آب از مجرای ضدعفونی كننده اشعه ماوراء بنفش وارد مخزن بالائی می شود .
● انكوباتور نوع آسیوتر
مخزن مذكور دارای یك لوله عمودی خم شونده مخصوص است كه سطح آب را ثابت نگه داشته و از طرف دیگر یك فشار بالاسری را برای جریان یافتن آب درزوك های تخم كشی تامین می نماید . آب از راه لوله های توزیع كننده مجهز به شیر كنترل وارد محوطه شده و سپس توسط یك لوله پی وی سی از طریق سر پوش وارد تك تك آن ها می شود ، در داخل هر شیشه ۸/۰ – ۴/۰ كیلوگرم تخم ریخته می شود.
جریان آب مورد نیاز در این دستگاه بطور متوسط ۲/۰ لیتردر ثانیه به ازای هر كیلوگرم تخم می باشد ، با فن آوری كه توسط دوروشوف و موناكو(۱۹۸۳ ) ابداع شده رفع چسبندگی تخم ها در خود انكوباتور مك دونالد انجام می شود .
● جمع بندی :
بنا بر این مشاهده می گردد كه در هر كشور با توجه به شرایط محیطی ، ظرفیت تولید و حجم كاراز انكوباتور های متناسب با شرایط موجود بهره گرفته می شود .
هر چند كه تكثیر و پرورش ماهیان خاویاری در كشورمان توسط كارشناسان روسی آغاز شد و طبعا سیستم های بكار رفته از روش های روسی اقتباس شده اند ، اما تجربیات چندین ساله در مراكز تكثیر خاویاری كشورمان نشان داد كه سیستم روسی علی رغم مزایای فراوان به دلیل آن كه بر گرفته از از شرایط آب وهوایی روسیه بوده و و وجود آب فراوان زمین های وسیع در حاشیه رودخانه ولگا موجب شده بود تا این سیستم پر خرج و از راندمان كمی برخوردار باشد و این امر پرسنل دلسوز مراكز تكثیر و بازسازی ذخایر كشورمان را به فكر اصلاح و بهبود روش های تكثیر و تغییر سیستم طراحی شده وا داشت .انكوباتور آذرخش كه توسط تكنسین بخش تكثیر مركز تكثیر وباز سازی ذخایر شهید مرجانی طراحی گردیده ، نمونه ای از این تلاش ارزشمند در جهت ساخت انكوباتورهای پر بازده و كم خرج می باشد.
این دستگاه تلفیقی از سیستم ویس ( در كپورماهیان ) ، دستگاه انكوباتور آسیوتر ( در جمع آوری اتوماتیك لاروها ) بوده و علی رغم اینكه به هیچكدام از انكباتورهای معمول در سیستم تكثیر ماهیان خاویاری در كشورهای جهان شباهت ندارد ولی از مزایای همه آن ها برخوردار است .
● بشكه تغییر یافته ماهی قزل آلا
▪ انكوباتور آذرخش
انكوباتور آذرخش متشكل از ۶ ظرف بنام تراف و به ارتفاع ۳۰ سانتی متر به دو شكل مدور و چهار گوش است كه دارای فعالیت بی صدا هنگام كار و خروج لارو سالم از ظروف می باشد . این دستگاه با استفاده از نظرات ارزنده متخصصان شیلاتی و تجارب ۱۵ ساله عملی آقای حسین ندری در ساخت انكوباتورهای یوشچنكو و آستر مدل روسی در ایران ، در تابستان و پائیز ۱۳۸۳ طراحی و سپس در زمستان سال ۱۳۸۳ ساخته شد .
▪ انكوباتور آذرخش در فصل تكثیر سالهای ۱۳۸۴ ، ۱۳۸۵جهت مقایسه
كارائی آن با انكوباتورهای موجود به طور آزمایشی مورد بهره برداری قرار گرفت و مقایسه كارائی انكوباتورهای آذرخش ویوشچنكو بر روی مولدین تاس ماهی ایرانی با تاكید بر ارزیابی پارامتر های درصد لقاح در مرحله بلاستولا و گاسترولا درصد تلفات مرحله انكوباسیون ، درصد تلفات لارو قبل و بعد از تغذیه فعال و بازماندگی نهایی آن به طریق علمی صورت گرفت . در این بررسی ها برتری كارائی انكوباتور آذرخش به دستگاه های خارجی با توجه به فاكتورهای فوق به اثبات رسید .
با مشخص شدن برتری دستگاه انكوباتور آذرخش نسبت به یوشچنكو به لحاظ تكوین دوران جنینی و تولید لاروهای مناسب ، در اینجا لازم است برخی دیگر از محسنات این دستگاه را نسبت به انكوباتور یوشچنكو و آسیوتر بر شماریم :
۱) طراحی و ساخت در داخل كشور و با هزینه بسیار محدود همراه با كارائی بهینه نسبت به انكباتورهای موجود
۲) بی صدا بودن دستگاه انكوباتور آذرخش در هنگام فعالیت جهت ایجاد محیطی آرام و بدون آلودگی صوتی در مراحل انكوباسیون
۳) مصرف آب كمتر ، همراه با فراگیری و بهم خوردن مناسبتر تخم
۴) جمع آوری اتوماتیك لارو و جلوگیری از ضربه پذیری آن با جریان آب
۵) امكان كاهش استفاده از نیروی انسانی جهت مراقبت های لازم در مدت انكوباسیون
۶) عدم ارتباط آب تراف ها ( ظروف انكوباتور ) بمنظور جلوگیری از سرایت آلودگی های باكتریائی و قارچی
۷) استفاده دو گانه دستگاه جهت انكوباسیون تخم ماهیان خاویاری و استخوانی

مهندس هادی برادران طهوری

منبع : علوی