راهکارهای شیلات ایران برای جلوگیری از انقراض نسل ماهیان خاویاری

ماهیان خاویاری یکی از با ارزش ترین گونه های آبزیان بشمار می روند که از قدمت بسیار طولانی برخوردارند و به علت این سابقه تاریخی فسیل زنده نام گرفته اند در حال حاضر بیشتر از ۲۷ گونه از انواع تاس ماهیان در دنیا وجود دارند که چند گونه از آنها از قبیل تاس ماهی ایرانی (Acipnser persics) ، تاس ماهی روسی (A.guldenstaedtii) ، شیب (A.undiventris) ، فیل ماهی (Huso huso) و ازون برون (A. stellatus) و استرلیاد (A. ruthenus) در دریای خزر و حوزه آبریز آن زندگی می کنند و بیشترین ذخایر ماهیان خاویاری را تشکیل می دهند .
بیشترین خاویار تولیدی مربوط به سه گونه ازون برون ، تاس ماهی روسی ، تاس ماهی ایرانی است و تعداد خاویار تولیدی از گونه های فیل ماهی ، شیب کمتر از سه گونه دیگر می باشد . میزان صید و استحصال خاویار دریای خزر در دهه گذشته شدید ترین روند نزولی را نسبت به سنوات گذشته داشته است.
در واقع صید ماهیان خاویاری از ۲۵۰۰۰ تن در دهه ۱۹۸۰ به ۱۶۰۰۰تن در سال ۱۹۹۸( یعنی ۶۶ درصد کاهش ) کاهش یافته است و هم اکنون میزان صید ماهیان خاویاری در سواحل کشورمان ۳۸۱ تن گوشت و ۳۲ تن خاویار می باشد .
● علل کاهش ذخایر
پژوهشگران و اندیشمندان دلایل مختلفی را برای کاهش ذخایر ماهیان خاویاری در دریای خزر عنوان می کنند که عمده ترین آن به صید غیر قانونی و بی رویه صیادان چهار کشور ساحلی ( روسیه ، آذربایجان ، قزاقستان و ترکمنستان ) در سالهای پس از فروپاشی اتحاد شوروی سابق نسبت داده می شود ، هر چند که فعالیت های روسیه و سابقه طولانی آن در زمینه علوم و فنون مربوط به تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری بر کسی پوشیده نیست و اصولاً این کشور به عنوان بنیان گزار تکثیر انبوه ماهیان خاویاری و بازسازی ذخایر آن شناخته می شود ، اما به هر حال بنا به دلایل ذکر شده پس از فروپاشی نظام سوسیالیستی شوروی سابق و تقسیم آن به کشورهای متعدد از یک طرف فعالیت مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر در شمال دریای خزر ( بخش روسی ) به دلیل مشکلات اقتصادی با رکود فوق العاده مواجه شده و از طرفی کنترل صید و تلاش کشورهای تازه استقلال یافته برای بهره برداری از دریای خزر و برداشت سهم خود و در واقع شروع صید در دریا ، ذخایر ماهیان خاویاری را با خطر جدی روبرو ساخت .
مسئله عمده دیگر در کاهش ذخایر این ماهیان باارزش خصوصیات منحصر به فرد این ماهیان از لحاظ اکولوژیکی و فیزیولوژیکی می باشد . این ماهیان رودکوچ ( آنادرم ) می باشند ، بدین معنی که برای تکثیر طبیعی و تخم ریزی ناچاراً بایستی به رودخانه ها مهاجرت نموده در مناطق بالادست رودخانه اقدام به تخم ریزی نمایند بدیهی است که آلودگی های متعدد شهری ، کشاورزی و صنعتی ، احداث سد و پل در رودخانه ها ( که موجب مسدود شدن مسیر مهاجرت این ماهیان می شوند )، برداشت شن و ماسه و تخریب بستر ، برداشت آب در فصول کشاورزی ( بدلیل کاهش دبی آب رودخانه ) تأثیر بسیار مخربی بر تکثیر طبیعی این ماهیان خواهند د اشت .
علاوه بر موارد مذكور، بالا بودن سن بلوغ جنسی این ماهیان (۱۸-۱۲ سال ) امکان بروز خطرات مختلف را تا زمان بهره برداری از ماهیان بالغ افزایش می دهد .
● راه کارهای شیلات ایران برای حفاظت از نسل ماهیان خاویاری
سابقه تکثیر انبوه ماهیان خاویاری به منظور بازسازی ذخایر به بیشتر از سه دهه پیش باز می گردد . در سال ۱۳۵۰ با احداث مجتمع تکثیر و پرورش ماهی شهید بهشتی ( سد سنگر) در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان رشت شیلات ایران فعالیت خود را بصورت رسمی در مورد بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری آغاز نمود .
ظرفیت اسمی مجتمع در آن زمان تولید ۵/۳ میلیون قطعه بچه ماهی خاویاری در سال بود . پس از انقلاب شکوه مند اسلامی روند توسعه مراکز تکثیر ماهیان خاویاری شتاب بیشتری یافت و با احداث مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر شادروان دکتر یوسف پور ( سیاهکل)در ۵ کیلومتری مجتمع شهید بهشتی وارد مرحله جدیدی شد .
درادامه همین روند درسال ۱۳۶۸ مرکز تکثیر و پرورش ماهی شهید مرجانی در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان گرگان احداث گردید .
در سال ۱۳۷۳ مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر شهید مرجانی ساری ( در استان مازندران ) که قبلاً به امر تکثیر ( تولید )کپور ماهیان اشتغال داشت با اصلاح ساختار و تغییرات انجام شده در تأسیسات آن برای تکثیر و تولید بچه ماهیان خاویاری آماده شده و وارد چرخه تولید گشت .
در سال ۱۳۷۷ نیز مرکز تکثیر و بازسازی ذخائر خاویاری گرگان ( با سطح مفید ۱۴۴ هکتار و سطح کل ۳۰۰ هکتار) احداث شد و سر انجام در منطقه کیاشهر واقع در دهانه رودخانه سفید رود مرکز تکثیر و بازسازی ذخایر دیگری با مساحت مفید۷۸ هکتار در حال احداث می باشد که حدود ۸۰ درصد عملیات عمرانی آن به اتمام رسیده است .
با این احتساب مساحت مفید وسطح زیر کشت مراکز تکثیر و بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری حدود ۵۰۰ هکتار خواهد بود .
بر اساس بررسی های انجام گرفته در بخشهای اجرا و تحقیقات سقف تولید بچه ماهیان خاویاری در سقف برنامه پنج ساله چهارم ۵/۴۲ میلیون قطعه درنظر گرفته شده است .
علاوه بر افزایش سطح زیر کشت که در دستور کار شیلات برای روند توسعه تولید ماهیان خاویاری قرار گرفته است . استفاده از روشهای نوین و تولید بیشتر در واحد سطح و نتیجتاً ارتقا راندمان تولید نیز به شدت نیز مدنظر قرار گرفته است .
جراحی مولدین خاویاری ، روشهای تعیین جنسیت ، غنی سازی غذای زنده و استفاده از روشهای هوادهی و ... از جمله فعالیت های مثبت در این زمینه می باشد . اما به هر حال با وجود تمامی تمهیدات پیش بینی شده ، نیاز به ماده اولیه تولید یعنی مولدین مناسب وجود داشته و این مورد بایستی از طبیعت فراهم گردد در واقع بدون داشتن مولدین کافی و مناسب ، تکثیر مصنوعی و تولید بچه ماهی ، غیر ممکن خواهد بود .
متأسفانه در سالهای اخیر بنا به دلیل صید بی رویه ، خلاء قانونی و عدم توانایی برخورد قاطع و قضایی با صیادان غیر مجاز ، امنیت رودخانه ها که به منزله رگهای حیاتی دریا بوده و از طرف پذیرش مولدین مهاجر در فصل تخم ریزی و از طرف دیگر بچه ماهیان تولید شده می باشند به شدت به خطر افتاده است .
در این سالها اکثراً مراکز تکثیر برای تامین مولدین مناسب خود با مشکلات عدیده دست به گریبان بوده اند . به طور مثال آمار صید مولدین از تکثیر مصنوعی از ۱۶۲۱ قطعه در سال ۱۳۷۹ به۹۷۷ قطعه کاهش یافته است .
لازم به ذکر است که این آمار مربوط به صید مولدین از همه صیدگاههای نواحی پنج گانه شیلات در حوزه جنوبی دریای خزر می باشد . مسئله مهم این است که با توجه به رود کوچ بودن ماهیان خاویاری مولدین که به رودخانه ها در فصل تخم ریزی مهاجرت می نمایند از کیفیت بهتری نسبت به سایر مولدین صید شده در دریا برخوردارند زیرا این ماهیان در مراحل بالای رسیدگی جنسی بوده و برای تکثیر مصنوعی کاملاً آماده اند .
این مطلب اهمیت صید مولدین را در رودخانه ها آشکار می سازد ، و بدیهی است برای این منظور ایجاد امنیت لازم برای دستیابی به مولدین مناسب در رودخانه ها بسیار حیاتی می باشد .
اگر چنانچه نگاهی به آمار صید مولدین از از رودخانه سفید رود را ( که مهمترین رودخانه حوزه آبخیزی دریای خزر بوده و از لحاظ مهاجرت ماهیان خاویاری از جایگاه ویژه ای برخوردار است ) را بررسی نماییم متوجه به این فاجعه خواهیم شد .
طی ده سال گذشته تعداد مولد صید شده در این رودخانه از ۱۲۴ قطعه در سال ۱۳۷۴ به ۲۳ قطعه در سال ۱۳۸۴ کاهش یافته و اکیپ های تکثیر و صید مولدین مراکز تکثیر و بازسازی ذخایر استان گیلان که در این رودخانه مستقر بودند بدلیل صید قاچاق و ناامنی شدیدی که توسط صیادان غیر مجاز ایجاد شده بود با وجود تحمل خطرات جانی نتوانستند مولدین مورد نیاز خود را تأمین نمایند.
همانطور که قبلاً ذکر شد سازمان شیلات ایران در بحث بازسازی ذخایر تولید ۵/۴۲ میلیون قطعه بچه ماهی خاویاری را در افق برنامه پنج ساله چهارم (۱۳۸۸) را در دستور کار خود قرار داده است . برای دستیابی به این تولید علاوه بر افزایش سطح زیر کشت ، امکانات و تاسیسات مراکز تکثیر ، استفاده از فناوری روز دنیا ، مشارکت بخش خصوصی- تأمین مولدین از اهم لوازم مورد نیاز برای این تولید می باشد .
برای این منظور بر اساس اطلاعات موجود و حدودا تعداد ۶۵۰۰ قطعه مولد از گونه های مختلف مورد نیاز می باشد و پر واضح است که با شرایط فعلی حاکم بر رودخانه ها ، دریا از لحاظ امنیت و صید غیر قانونی دستیابی به این تعداد مولد بسیار مشکل و حتی ناممکن بنظر می رسد .
به همین جهت بر اساس پیشنهاد تمامی دانشمندان و دست اندر کاران امر تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری در جهان ، شیلات ایران پرورش مصنوعی و مولد سازی ماهیان خاویاری را در دستور کار خود قرار داده است .
بدین معنی که کلیه امور تکثیر ، پرورش و تولید مولد و پس از آن تولید لارو و بچه ماهی در مراکز تکثیر و یا مزارع پرورشی صورت می گیرد .
و چنانچه به هر دلیل امکان صید مولدین مناسب از محیط طبیعی آنها وجود نداشته باشد ، علاوه بر تامین مولدین مورد نیاز برای تکثیر ، بچه ماهی ، لازم برای اهداف بازسازی ذخایر تأمین گشته و از طرفی با گسترش این صنعت در بخش خصوصی ، با تولید این گونه های با ارزش درمزارع پرورشی ، از فشار وارده به ذخایر طبیعی کاسته خواهد شد .
بر همین اساس برنامه ریزی های لازم برای ارتقا فن آوری پرورشی ، تغذیه ، تعیین جنسیت و...... ماهیان خاویاری در شرایط مصنوعی انجام گرفته وتعدادی مزارع خاویاری خصوصی در استانهای شمالی ( استان گیلان ۴ مزرعه ، استان مازندران دو مزرعه ، استان قم یک مزرعه ) در حال فعالیت می باشند .
و از نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی درخواست می شود که حمایتهای قانونی و معنوی لازم را از این حرکت که باعث اشتغال و شکوفایی و رشد کشور خواهد گردید بعمل آورند .
با این تفاصیل مشخص می گردد که با وجود تمامی تلاش سازمان شیلات ایران برای حفظ ذخایر ماهیان خاویاری و تداوم روند پرورش و صید مسئولانه و برداشت از دریای خزر ، بدلیل اینکه اصولاً فعالیت آبزی پروری بسیار تابع محیط طبیعی بوده و با بسیاری از عوامل و فاکتورهای مثبت و منفی دست به گریبان می باشد ، توسعه این صنعت منوط به همکاری و تعامل بسیاری از سازمانها ، وزارتخانه ها و مجامع دولتی و غیر دولتی می باشد .
بطور مثال برای تأمین شرایط مورد نیاز در رودخانه ها برای مهاجرت مولدین و همچنین رها سازی بچه ماهیان تولید شده علاوه بر تأمین امنیت لازم که همکاری جوامع ساکن در حاشیه دریای خزر و رودخانه ها و نیروهای انتظامی و حراستی را می طلبد .
تأمین دبی پایه آب از طرف وزارت نیرو ، رعایت استانداردههای زیست محیطی برای تخلیه زباله ها و پساب های صنعتی ، کشاورزی ، شهری از طرف شهرداری ها ، وزارت صنایع و کاهش میزان آلاینده های وارده به رودخانه ها بسیار ضروری بود ه و همکاری این نهادها را طلب می نماید . بهمین دلیل هر چند که سازمان شیلات ایران حراست و حفاظت و بازسازی ذخایر آبزیان را عهده دار می باشد ، اما این امر بدون ایجاد یک عزم ملی و باور در تمامی نهادهای اجرایی و قانون گذاری کشور میسر نیست .

مهرداد رحیمی دانش

منبع : علوی