سیر تحول و تطور بته

یکی از گرانبهاترین و قدیمی ترین میراث به جا مانده از گذشتگان و هنر آنها نقوش سنتی است . نقوشی که ریشه در دل فرهنگ ما دارد، نقوشی که با قلب تاریخ تپیده و تا به امروز به زندگی اش ادامه داده. یکی از این نقوش بته جقه است . این نقش در اکثر هنرهای سنتی ایران استفاده می شود. اما وجه تسمیه آن چیست؟
- جقه یا پرک بته ای است، ساخته شده از پر پرندگان که بر بالای کلاه پادشاهان ایران است و آن تغییر یافته سرو سر افکنده است. نشانی از ایران و ایرانیان و حکایت از راستی و تواضع ایشان است.
جقه: ناقه کهنسال ( فرهنگ آنندراج)
جقه: دهی از دهستانهای بخشی هریس شهرستان اهر، در ۳۱ هزار گزی شهر تبریز که دهستانی معتدل است و شغل اهالی ، زراعت و گله داری و صنعت دستی آنها فرشبافی است. (فرهنگ دهخدا)
جغه: تاج، افسر، هر چیز تاج مانند که به کلاه نصب کنند. ( فرهنگ معین)
جیغه: زیور مرصع از گوهر که مردان بر سر دستار و کلاه و زنان بر چارقد می زنند.( فرهنگ نفیسی)
معنی لغوی بوته، یک دسته برگ است . ساده ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد. این نقش که نام دیگری تحت عنوان "سرومینو سپنت" دارد، طبق عقاید باستانی نماد فنا پذیری است.باور دارند که این سرو مربوط به نور ایزد اهورامزداست و حتی مربوط به شخص زرتشت است؛ این سرو را زرتشت از بهشت آورد و در کاشمر یا کشمیر کاشت. اما درباره این نقل انتفاق نظر وجود ندارد. گروهی نیز براین باورند که زرتشت را پس ازمرگ به قله کوهی انتقال دادند و او به صورت سرو در آمد. براساس حکایتی دیگر، ما مواجه با سروی از بهشت هستیم که در کاشمر توسط زرتشت( ترشیز) کاشته شد که بعدها بلندترین سرو جهان گردید و در قسمتی دیگر به این مطلب بر می خوریم که درخت مزبور آنقدر رشد کرد و بزرگ شد که تا آن هنگام کسی سروی به آن بلندی ندیده بودولی این درخت به دستور خلیفه متوکل با الله در سال ۸۶۱ پس از میلاد قطع شد و تکه های آنرا به سامرا حمل کردند ولی قبل از رسیدن درخت به محل مذکور خلیفه توسط پسرش به قتل رسید .
بته عنصری تزئینی است که ریشه ای بسیارغنی و پیچیده درایران دارد که به شکل شعله آتش، میوه، درخت کاج، سروخمیده، مرغی که سر در سینه فرو برده، زهدان مادرو یا زنی که چادربه سردارد و سردرگریبان فرو برده است.
گروهی بته را مظهر رمزی شعله آتش آتشکده های زرتشتی، تمثیل بادام، گلابی، انجیرو در جایی به میوه نخل ، صنوبردانسته اند و یا پرنده مهر یا مشتبه ساختن آن با شیارهای رودخانه جوزا که در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان می رود، میوه انبه و یا سوگی به معنی طوطی ماده در هند و نشانه احترام و اعتقادی است که در باورهای عامه دو کشور ایران و هند برای این نقش قائلند.
در زبان انگلیسی بته معمولا به نام مخروط لاغر شده یا میوه کاج باریک شده است. به هر حال بته را بیشتر به درخت و گیاه ربط داده اند. تمام موارد مذکور طرحهایی است که جزئی از اسطوره ها و اعتقادات ایرانیان قدیم بوده و تحت تاثیر فرهنگ و شرایط اجتماعی قرنهای بعد تغییر فرم و شکل داده است . اخیرا برخی به این نتیجه رسیده اند که نقشمایه تجسم یافته گیاهی هندی است و به طبع آن یقین کرده اند که بته جقه از هند به ایران آمده است.
اما شواهد تاریخی بسیار در دست است که بته در اصل سرو بوده ، سروی که تارک آن از باد خم شده و برخلاف تصور رایج (بیشتر به حکم فراوانی این نقشمایه در شال کشمیر) از ایران به هند رفته است.
سرو در دوره بعد از اسلام دیگر بار مذهبی و رمزی ندارد و صرفا مداومت یک نقشمایه سنتی است و حتی ادامه حیات درخت سرو در بقای زیارتگاهها و قدمتگاههای عصر اسلامی تداعی کننده مفهوم مذهبی سرو پیشینیان نیست. کسانی نیز تا به جایی پیش رفتند که منشا آنرا از خط هیروگلیف و تصویر شناسی و خط تصویری مصر دانسته اند. اما در جاهای بیشتری به سروی که تارک آن از باد خم شده و نماد رمزی شعله مذهب زرتشت، ذکر گردیده است .بعد از بررسی ریشه و وجه تسمیه بته بی ربط نمی باشد که سیر تحول و تطور آنرا دنبال کنیم . بته ای که از هزاره هشتم قمری تا دوره هخامنشی در هنرها بکار برده می شد ، بیشتر بته بادامی بود که تعداد کمی از آنها خمیده هستند .از نمونه های یافته شده که شاید اولین بته در تاریخ هنر ایران است، نمونه ای یافته شده در پیکره کنده های آشوری- عیلامی متعلق به ۳۰۰۰ قبل از میلاد و گلدانی را می بینیم که دو عددد برگ بته مانند از آن آویزان است .اطن بته ها ساده و عاری از تزئین هستند. نقش برجسته مذکور هم اکنون در موزه بغداد است.سیر و تحول و تطور سرو بصورت نگاره بته ای فرآطندی است بسیار طولانی و پر پیچ و خم که قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام است.وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو بوده ، بعنوان درخت مقدس و یک مظهر رمزی، مذهبی و نشانی از خرمی و همیشه بهاری و مردانگی که سر آغاز آن هنر عیلامی –آشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی است . اما در ادوار بعد از اسلام مفهوم مقدس خود را از دست داده و صرف یک نقش سنتی در هنرها بکار می رود.
هخامنشی: بروی حجاریها،جامهای طلایی، وسایل رزم و زینت آلات می توان دید که بته ها در این دوره کم کم خمیده می شوند.
اشکانی: نمونه های بسیار کمی از آثار هنری و متنوع ایرانی در دست است. در نقوش دوره اشکانی طرح برگی با دمبرگی بسیار نازک شبیه بته جقه دیده شده است.
ساسانیان : در این دوره تنوع آثار را می توان در ظروف نقره ای و طلائی ، انواع بافته ها ، معماری، گچبری و زیور آلات می توان دید . در این دوره در زمینه نقوش بته جقه ای بیشتر از فرم بته های دیگر استفاده شده وتنوع فرم بسیاراست. فرم بادامی سرو- کاج خرمی و... . قابل توجه است که حتی علامت مخصوص ساسانیان نیزبر طبق نظر برخی مورخان و محققان از فرم بته گرفته شده است و بیشتر توجه هنرمندان این دوره استفاده از فرم بته گرفته شده و بیشتر توجه هنرمندان این دوره استفاده از جقه در طراحی اشکال دیگراست مانند بال و پر پرندگان و ایجاد ترنج از ترکیبات بته جقه ای در حجاریهای طاق بستان در دوره ساسانی- حدود ۶۰۰ میلادی در اطراف نقش یک سیمرغ تزئینی مشاهده می گردد که بسیار شبیه به طرح بته جقه یا همان سرو که تارکش را باد خم کرده است وجود دارد. قابل ذکر است که این نقوش بروی جامه شاه که سوار بر اسب است نیز نقش گردیده بنابر این نقش بروی پارچه های ان دوره هم استفاده می شده است و همینطور در طرح آنتی نوئه قوچ ( سئو ۶-۷ میلادی) از گورستان زیر زمینی آنتی نوئه در مصر دو قطعه بافته بدست آمده که نقوش برگ مانندی شبیه به بته جقه اطراف این قوچ نمایان است.
در دوره ساسانی نقش بته تلفیق با طرح جانوران است.
سقوط ساسانی و ظهور اسلام:
از این دوره به بعد بته مفهوم اصلی خود را از دست می دهد.
در مورد پیشینه تاریخ بته در هنر مردم ایران نوشته اند که از زمان خلفای عباسی این نقش خصوصا در طرحهای قالی مورد استفاده قرار گرفته شده است. پس از اسلام سرو به نگاره های زینتی بدل می شود و همچنان از ماهیت و بار مذهبی خود تن رها می کند. از قالب اصلی و طبیعی خود بیرون آمده و بصورت بسیار ساده که تنها با دو خط منحنی پیوسته که رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده می گردد ، ترسیم می شود، اینجاست که نطفه بته جقه بسته می شود.
نقش بته بروی سفالینه های قرن ۵ هجری کاشان ، گرگان، نیشابور ، ساوه و ری رواج داشته است.
متاسفانه از سده ۶ تا ۸ هجری اثری از بته جقه نیست که مراحل تکوینی تطور و تبدیل سرو و یا گیاه دیگری به صورت بته را بررسی کرد.
صفویه:نمونه های منسوج این عهد همچون قطعاتی از پارچه زری سده ۱۱ از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکلدیگر اهمیت به سزا دارد. از این دوره به بعد کم کم درخت سرو پیش از پیش تحلیل رفته و تنها قالب تهی شده آن بر جا مانده و در کنار آن بته منقش در کار ظاهر شدن است و این هیات و حالتی است که در آن همه انواع نقشمایه بته ای پشت هم می ایند . برر روی قالیهای مقبره شاه عباس دوم ( یعنی نیمه اول قرن ۱۱) نقش سرو را می بینیم . در این دوره بته ها تزئینات ریزی دارند و مزین به نقوش ختائی هستند.
افشار و زند:
در این دوره به علت نابسامانیها آثار کمی بر جای مانده و تنها بروی تعدادی از قالیها ، پوشش زیرین اسب و خورجینها و آویزهای بدست آمده طرح بته بر روی آنها استفاده شده است.
قاجاریه: بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد این سرو در ابتدا بصورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حالت درونی- بیرونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و بصورت بته جقه ای در آمده است.
پهلوی تا انقلاب معاصر:
در این دوره به علت شکاف عمیقی که میان طرحهای سنتی و هنرمندان معاصر افتاد ، دیگر چون گذشته نقشمایه های جاوید و سنتی را نداشتیم. اما برخی هنرمندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فرهنگی و اقتصادی به هنرهای جاوید و سنتی را نداشتیم. اما برخی هنرمندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فرهنگی و اقتصادی به هنرهای جاوید و سنتی داشتند و سبک و هنر خود را در این دوره متلاطم حفظ کردند. باشد که یکبار دیگر هنرمند خود را دریابد و هنر اصیل ایرانی از زیر خروارها خاک دوباره سر بر آورد و همچون اعصار و قرون طلائی گذشته بدرخشد و باز هم هنرمندان و انسانهای نیک – چون معنی لغوی هنر یا هونر انسانهای نیک در این عرصه هنر گام بر دارند.
سمانه کاکاوند

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران