همنوایی سازها و صداها

نخستین كنسرت بزرگ موسیقی ایران سال ۸۵ با اجرای گروه دستان در روزهای ۲۸ ، ۲۹ ، ۳۰ و ۳۱ مرداد در كاخ نیاوران نواخت. استقبال هشت هزار نفری پایتخت نشینان از این برنامه دلایل متعددی داشت كه در این نوشتار به برخی از آنها اشاره می شود.
گروه دستان به لحاظ این كه دایره فعالیت هایش محدود به ایران نیست، در حال حاضر تنها گروه موسیقی ایرانی به شمار می رود كه برنامه منظم سالیانه دارد و می تواند كنسرت های از پیش تعیین شده ای را در اقصی نقاط جهان برگزار كند.
گروه كامكارها نیز در مقیاسی كمتر از دستان، دارای چنین ویژگی هستند، ولی سایر گروه های ایرانی معمولاً باری به هر جهت كار می كنند. بنابراین كاملاً طبیعی است كه دو گروه دستان و كامكارها، به عنوان منسجم ترین گروه های ایرانی، بیشترین سهم از اجراهای زنده را به خود اختصاص بدهند.
شاید استقبال همیشگی شنوندگان از برنامه های آنها، معلول انسجام و انضباط كاری ایشان است. راز بقای پانزده ساله دستان و بیست و چند ساله كامكارها را نیز باید در همین یك دستی آنها جست وجو كرد. نگاه مساوی به اعضای گروه چه از نظر اجرا و چه از نظر مالی، ایشان را به این نتیجه رسانده است كه اگر با هم باشند، همیشه مطرح اند.
دیگر ویژگی گروه دستان، ایجاد صدایی نسبتاً جدید در موسیقی ایرانی است.
هر آهنگی برای این كه در گوش مخاطبان خوش جلوه كند، می بایست دست كم یكی از این مشخصات را داشته باشد. نخست بكارت و جذابیت ملودی یا كلام، دوم تنظیم های چندصدایی و سوم رنگ آمیزی های صوتی و بهره گیری حداكثری از صدادهی سازهاست كه به نظر می رسد گروه دستان سومین گزینه را سرلوحه كار خویش قرار داده است. استفاده های نامتعارف از سازهای تار، كمانچه و بربط در كنار سازهای كوبه ای، شخصیت ویژه ای به صدادهی گروه دستان می دهد كه نمونه اش را در سایر گروه های ایرانی معمولاً سراغ نداریم. استفاده از سازهای كوبه ای به عنوان زیرصدای آواز هم، به دستان امكان می دهد تا در زمان آوازگریزی مخاطبان، در هر اجرا دقایقی را به آواز اختصاص بدهند و این مرهون فضاسازی بدیع سازهاست كه حوصله شنیدن آواز را در مخاطبان افزایش می دهد.
تركیب گروه دستان از آغاز تا امروز تغییرات زیادی را شاهد بوده است. نخستین تركیب آن حال و هوایی كاملاً سنتی داشت. یعنی چند ساز ملودیك به همراهی تنبك هسته آن را تشكیل می دادند، اما امروزه مجموعه سازهای دستان صورت متفاوتی دارد. در یك طرف سازهای كمانچه، تار و بربط بار ملودیك را بر دوش می كشند و در سوی دیگر كوبه ای ها شامل تنبك، مجموعه دایره های كوك شونده، دف، نوعی كوزه به نام اودو ضرباهنگ، دمام و دهلك هستند.
این گسترش ناهمگون نسبت به سازهای ملودیك باعث شده است تا كفه قطعات به سمت آهنگهای ریتمیك متمایل شود و حتی بخش مهمی از كار گروه دستان، اجرای صرف موسیقی كوبه ای باشد. گرچه موسیقی كوبه ای برای شنوندگان همه ملل جذابیت های خاص خود را دارد، ولی گنجاندن آنها در لابه لای آواز و تصنیف های ایرانی، همیشه موفق جلوه نمی كند. شاید اختصاص بخش جداگانه ای برای سازهای كوبه ای در هر اجرا مناسب تر باشد.
حضور خواننده جوان، سالار عقیلی در كنسرت اخیر گروه دستان فرصت مغتنمی هم برای وی بود و هم آزمونی برای گروه دستان كه چگونه می تواند با نسل جدید خوانندگان به همكاری بپردازد. آنچه در كنسرت اخیر مشاهده شد، حكایت از توفیق نسبی این همكاری داشت. گرچه در آوازخوانی، خواننده جوان پیرو شیوه استاد شجریان و تا حدی شهرام ناظری است ولی در عوض قدرت تصنیف خوانی وی می تواند شخصیت خوانندگی وی را به نحو شایسته ای شكل دهد. البته این كه سالار عقیلی و دیگر خوانندگان جوان از شجریان تقلید می كنند، عجیب نیست، بلكه یك واقعیت مسلم و پذیرفتنی است.
وقتی اتوریته و قدرت تأثیرگذاری بالا باشد، همان می شود كه امروزه شاهد هستیم. با این وجود سالار عقیلی چند امتیاز نسبت به دیگر خوانندگان جوان دارد كه می تواند وی را در آینده به یكی از خوانندگان مطرح موسیقی اصیل ایرانی تبدیل سازد. نخست شفاف خوانی اوست كه درست در مقابل گنگ خوانی یكی از خوانندگان جوان و مشهور پایتخت قرار دارد. دوم حس قوی یا موزیكالیته بالای اوست كه از این نظر تنها با اجراهای استاد صدیف قابل قیاس است و اگر شیوه آوازخوانی او نیز متأثر از صدیف می بود، می توانستیم هم اینك استاد صدیف را سی سال جوانتر در روی صحنه ها شاهد باشیم.
میزان وفاداری اعضای دستان به سنت های موسیقی اصیل ایرانی در برخی موارد قابل تحسین و در مواردی هم محل اشكال است. تقریباً در همه اجراهای این گروه، بخش تكنوازی چه به صورت ساز تنها و چه با پشتیبانی گروهی سازها وجود دارد. تكنوازی بخش جدایی ناپذیر موسیقی كلاسیك ایرانی است كه به هیچ بهانه ای نباید آن را از دست داد. استفاده دستان از آكوردهای شكسته یا آریژ كه معمولاً توسط بربط انجام می گیرد، اگرچه مطلقاً نكوهیده نیست، ولی می تواند اصالت اجراهای ایشان را خدشه دار كند. به كارگیری برخی فنون موسیقی غربی در اجراهای ایرانی، احتیاط زیاد و پیوسته ای را می طلبد تا مبادا خروجی كار در دام موسیقی های عامه پسند شهری قرار بگیرد. استفاده از ریتم های نامأنوس با موسیقی ایرانی كه معمولاً با زوج كوبه ای گروه- پژمان حدادی و بهنام سامانی- صورت می گیرد تناسبی با موسیقی ملودیك دستان ندارد و چنان كه پیش تر اشاره شد، می توان بخش جداگانه ای را برای هنرنمایی نوازندگان كوبه ای در نظر گرفت. اگر بپذیریم كار دستان صددرصد ایرانی است، در آن صورت حضور عناصر بیگانه قابل توجیه نیست و اگر چنین استدلال كنیم كه ماحصل كار، یك موسیقی تلفیقی است، در آن صورت باید سازوكار آن نوع موسیقی را بیش از این فراهم كنیم تا خروجی كار به واقع تلفیق جذابی از عناصر ایرانی و غیرایرانی باشد.
در مجموع دستان، امروزه موفق ترین گروه موسیقی ایرانی به حساب می آید. اجراهای مستمر آنها در كشورهای اروپایی و آمریكایی فرصت ارزشمندی برای آشنایی خارجی ها با موسیقی ایرانی است؛ ضمن این كه هموطنان خارج از كشور هم رشته ارتباطشان با هنر سرزمین مادری قطع نمی شود و می توان امیدوار بود از این طریق و طرق مشابه، نحله های هنری ایران در سرزمین های دیگر رشد و نمو یابند و نقش ایرانی بر فرش فرهنگ جهانی، برجسته تر جلوه كند.

هوشنگ سامانی

منبع : روزنامه همشهری