یک دل و چندین دلبر

چشمانش غمبار و اشک آلود است. از مدت ها پیش زندگی روی ناسازگاری با او گذاشته و خانه و خانواده اش حوادث جدیدی را تجربه می کند،از آن روزی که شوهر به دنبال عشق پیری زن و چهار فرزند خود را رها کرده و با یک دختر هفده ساله ازدواج کرده است. خانه این روزها با ماتم سرا فرق چندانی ندارد. زن با حسرت به فرزندانش نگاه می کند و ناباورانه به رای دادگاه می اندیشد که یا بساز و یا طلاق بگیر و برو.
قانون تعدد زوجات یکی از قوانین جنجالی اسلام است که حرف و حدیث های زیادی به دنبال داشته است. عده ای با استناد به آیات قرآنی و سنت رسول الله ( ص ) چند همسری را حقی مشروع برای مرد می دانند که بدون هیچگونه قید و شرطی می تواند از آن استفاده نماید؛ و گروهی بدون توجه به ضرورت هایی که موجب وضع چنین قانونی از سوی شارع مقدس و عدل و علم مطلق گردیده تنها با تکیه بر دانش و تجربه محدود بشری شمشیر را از رو بسته و از پایه و اساس آن را نفی و طرد می نمایند.
واقعیت این است که در جامعه ما خانه و کاشانه های بسیاری به ناحق و به دلیل استفاده نابجا از این قانون به ویرانی گراییده و فرزندان بسیاری از این رهگذر آسیب دیده اند. شاید یکی از دلایل به وجود آمدن چنین شرایطی نا آگاهی گروهی از مردان از چهارچوب ها و تقیداتی است که اجرای این قانون را محدود به موقعیت هایی کاملا ویژه می سازد. نظر دکتر علی عباس حیاتی را در مورد قانون تعدد زوجات بخوانید: « بر خلاف تصور بسیاری از ما که تعدد زوجات را زاییده اسلام می دانیم بحث چند همسری در تمدن ایران باستان، در میان اعراب پیش از اسلام و حتی در تمدن رومیان و اروپا به شکلی بی حد و حصر رواج داشته است. اسلام با ظهور خود به این بحث سامان بخشید و برای آن قیودی ایجاد کرد.
شاید بتوان موضوع تعدد زوجات و نحوه برخورد اسلام با آن را به نوعی به برخورد اسلام با برده داری تشبیه کرد. برده داری یکی از رسومی بوده است که در میان اعراب قبل از اسلام به شکلی ناهنجار رواج داشته و بردگان با عنوان عبد همواره مورد آزار صاحبان خود قرار می گرفتند. اسلام با سیاستی گام به گام و با مطرح کردن قوانینی مانند آزاد کردن ۶۰ برده ( عبد ) به عنوان کفاره گناه و نیز از طریق نوع برخورد و معاشرتی که حضرت رسول ( ص ) و ائمه معصومین
( ع ) با یردگان داشتند نشان داد که با برده داری مخالف است. شاید شرایط به گونه ای بوده است که برخورد یکباره و انقلابی با موضوعی مانند برده داری مشکلاتی را در راه اشاعه و پذیرش اسلام به وجود می آورده است.
محدودیت ها و قیودی را نیز که اسلام برای تعدد زوجات قرار داده است نشان می دهد که حکم اولیه همان تک همسری و وحدت ازدواج است. لذا اسلام در اولین گام تعداد همسران را به تعدادی محدود کرد؛ به گونه ای که یکی از شرایط اسلام آوردن برای بسیاری از اعراب جاهلی این بود که تعدادی از همسران خود را رها کنند. بر این اساس بر خلاف آنچه که بین مردم مشهور است، تعداد همسرانی را که مرد می تواند بر اساس قوانین اسلام داشته باشد چه به صورت دائم و چه به صورت موقت، چهار همسر است. »
یکی از شروطی که قرآن به صراحت در مورد تعدد زوجات بر روی آن تأکید می کند برقراری عدالت است: « برقراری عدالت کار هر کسی نیست؛ بر این اساس نمی توان موضوع ازدواج مجدد را به عنوان یک قاعده و قانون که به مرد اختیار دهد همسر دوم اختیار کند پذیرفت. اصل این است که مرد می تواند تنها با یک زن ازدواج کند مگر در موارد بسیار استثنایی و نادر.»
فقهای اسلامی در کنار شروطی مانند برقراری عدالت موارد دیگری همانند توانایی اقتصادی برای اداره چند خانواده و توانایی جسمانی برای انجام وظایف زناشویی را نیز از جمله شرایطی می دانند که در تعدد زوجات باید مورد توجه قرار گیرد.
● دارویی تلخ به نام تعدد زوجات
حضرت علی ( ع ) از دو گروه از مردم بسیار شاکی بودند: دشمنان دانا و دوستان نادان. شاید یکی از بیشترین ضربه هایی که اسلام در طول تاریخ متحمل شده از ناحیه دوستان نادان بوده است؛ و باز می توان گفت پیامبر گرامی و ائمه معصومین بیش از هر چیز در میان دوستداران خود ناشناخته و غریب بوده اند. بحث تعدد زوجات نیز از جمله مواردی است که به ناحق مورد قضاوت و سوء استفاده قرار گرفته است. دکتر حیاتی در این مور می گوید: « وقتی به سنت نگاه می کنیم می بینیم ائمه و پیامبر از تعدد زوجات استفاده کرده اند، اما این که در چه شرایطی اقدام به تعدد زوجات کرده اند جای تامل دارد. اگر به زندگی حضرت رسول نگاه کنیم می بینیم ایشان در زمان جوانی با یک زن ۴۰ ساله ازدواج کرده اند. همین جا مشخص می شود پیامبر ما انسان هوسرانی نبوده اند. اگر چنین بود با جوانان ازدواج می کردند. ازدواج های بعدی پیامبر نیز عموما بعد از ۵۰ سالگی و در سال های آخر عمر بوده است. این طور نیست که تعدد زوجات در زمان جوانیشان اتفاق افتاده باشد. این سنوات هم مصادف است با پشت سر گذاشتن جنگ های طولانی که به همین علت تعداد زیادی از مسلمانان به شهادت رسیده و تعداد زیادی از خانواده های مسلمین بی سرپرست شده بودند. در این زمان عده زنان قطعا بیشتر از تعداد مردان بوده است. از طرفی براساس فطرت و طبیعت زنان بیش از مردان به تکیه گاه نیاز دارند. این ویژگی بویژه در جوامع آن روز که زن مانند امروز استقلال مالی نداشت و مرد امنیت خانواده را از جهات مختلف اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی تامین می کرد بسیار بارز تر است. در چنین شرایطی زنی که سرپرست خانواده را از دست می داد خود و فرزندانش به شدت آسیب پذیر می شدند. شاید راهکار بهتر این بود که مردان مجرد با این زنان ازدواج می کردند، اما از آنجا که تعداد مردانی که بتوانند با زنانی که شوهران خود را از دست داده اند ازدواج کنند کافی نبود در میان اصحاب پیامبر سنت بود که هر کدام از لحاظ مالی قدرت داشتند سرپرستی این خانواده ها را به عهده بگیرند.»
توجه به سنت پیامبر نشان می دهد از میان همسران آن حضرت تنها عایشه دوشیزه بوده است. به گواهی تاریخ ابوبکر ( پدر عایشه ) برای برقراری رابطه خویشاوندی با حضرت رسول(ص) به عنوان رئیس حکومت اسلامی ازدواج با دختر خود را به آن حضرت پیشنهاد کرد:« عایشه بعد ها همسری خود با پیامبر را مایه افتخار می دانست. به خاطر شأن و منزلت و جایگاهی که پیامبر داشته اند شاید خیلی ها تمایل داشتند با ایشان وصلت کنند، اما این طور نبوده که پیامبر هر کدام از این ها را به ازدواج خود درآورد. همه این ها در جهت ایجاد بستر مناسب برای تعالی اسلام بوده است. شاید اگر با عایشه ازدواج کرده اند به این دلیل بوده است که خواسته اند مودت اتفاق بیفتد و کانون امت اسلامی بیشتر حفظ شود. ما با توجه به شان و منزلتی که برای ائمه و پیامبر قائل هستیم و تخلق آنها به اوصاف و سجایای اخلاقی نمی توانیم غیر از این تصور کنیم. چرا که حکمت و قداست آنها زیر سوال می رود. غیر از این هم نمی تواند باشد.
ولی سایر همسران پیامبر و حضرت امیر عموما زنانی بوده اند که چندین فرزند داشته اند. لذا تعدد زوجات از دیدگاه اسلام وسیله ای است برای حل معضلات اجتماعی نه این که حق مطلقی برای مرد باشد که به وسیله آن به ارضای نیازها و خواسته هایش بپردازد.»
احادیث و روایات نقل شده در کتاب های فقهی نیز نشان می دهد دیدگاه اسلام در مورد تعدد زوجات این است که اگر همسر دارید حتی سراغ نکاح موقت نروید. به این روایت توجه کنید: علی ابن یقطین نقل می کند از امام موسی ابن جعفر سوال پرسیدم در مورد متعه( نکاح موقت ). حضرت فرمودند تو را با متعه چه کار در حالی که خدا تو را با داشتن زن از متعه بی نیاز کرد.
بنابراین حتی ازدواج موقت نسخه ای است برای کسانی که از داشتن همسر محرومند و به دلیلی نمی توانند تشکیل خانواده بدهند.
گویا ائمه ما می دانستند روزی خواهد رسید که مردان امت اسلامی بی پروا خود را شایسته ازدواج های افسار گسیخته می دانند، و لذا امام موسی کاظم در حدیث دیگری می فرماید: بر متعه اصرار نداشته باشید. آن چه بر شما واجب است به پا داشتن سنت است. بنا بر این با روی آوردن زیاد به متعه از خانواده تان غافل نشوید که ممکن است کفر بورزید و بیزاری بجویید و بر کسی که به این سنت امر کرده نفرین کنند و ما را مورد لعن قرار دهند. دکتر حیاتی در توضیح این روایت می گوید کلمه زیاد در اینجا مفهوم مخالف ندارد و نمی توان استنباط کرد که پس کم آن اشکالی ندارد.
از این احادیث می توان استفاده کرد که ازدواج برای هوسرانی نیست و این نیست که تعدد زوجات و متعه حق مطلقی در اختیار مرد باشد که هر طور خواست استفاده کند. شاید بتوان گفت تعدد زوجات از امتیازات اسلام برای حل پاره ای از معضلات اجتماعی است. در جوامع غربی به دلیل وجود بی بند و باری های جنسی نیازی به قانونی مانند تعدد زوجات ندارند؛ در حالی که فقه شیعه در جهت مبارزه با بی بند و باری جنسی و نیز حل بعضی از معضلات اجتماعی هم متعه و هم تعدد زوجات را می پذیرد. تنها مسئله این است که این قانون به صورت بی ضابطه و بی قید و شرط وسیله هوسبازی عده ای قرار نگیرد.»
به نظر می رسد تعدد زوجات داروی تلخی است که در موارد خاص تجویز می شود؛ و مانند هر داروی دیگر اگر غیر از موارد مصرف مورد استفاده واقع شود می تواند عوارض جبران ناپذیر و وخیمی به دنبال داشته باشد.
● تکیه گاه ها فرو می ریزند
با وجود آنچه که ذکر شد واقعیت این است که امروز در جامعه ما گاه و بیگاه ازدواج های مجددی بدون توجه به انگیزه های شرع مقدس از وضع قانون تعدد زوجات صورت می گیرد. در این میان معلوم نیست ضربه های روحی که همسران چنین مردانی متحمل می شوند مربوط به اهمیت بیش از اندازه ای است که به شوهران خود می دهند، و یا این که احساس می کنند تکیه گاهی را از دست داده اند. در هر صورت این آسیب ها گاه تا اندازه ای است که سلامت جسمانی آنان را نیز به مخاطره می اندازد. سوال این است که حتی اگر منظور اصلی قانونگذار از وضع قانونی به نام تعدد زوجات حل معضلات اجتماعی نباشد و مرد مجاز باشد تنها به میل و خواسته خود همسران متعدد اختیار کند، آیا در قبال سلامت همسر اول خود مسئول نیست؟ چگونه می توان تصور کرد اسلام با آن همه دستورات در مورد خودداری از آزار رساندن به مردم، محبت به همنوعان و تعالیم فراوانی از این نوع نسبت به احساسات زن خانه بی توجه باشد و به مرد اجازه دهد بدون در نظر گرفتن شرایط روحی همسر خود در پی تجدید فراش باشد؟
گروه دیگری که از این راستا آسیب می بینند، فرزندان خانواده هستند. بسیار دیده شده به دنبال ازدواج مجدد پدر فرزندان به حال خود رها شده و یا کمتر مورد توجه قرار می گیرند. نظر دکتر حیاتی را در این زمینه بخوانید: « ازدواج مجدد در اصل دستوری است برای حل معضلات اجتماعی. اگر قرار است با ازدواج مجدد معضل دیگری بوجود آوریم نباید مورد استفاده قرار بگیرد. به همان اندازه که می خواهیم با ازدواج مجدد مشکل زنی را که به عقد ازدواج دوم در می آوریم حل کنیم باید به مشکلات زن اول نیز توجه کنیم.
در مورد فرزندان نیز از لحاظ فقهی شرطی که فقها اعلام می کنند این است که مرد توانایی پرداخت نفقه را داشته باشد و بتواند دو خانواده را اداره کند. در غیر این صورت نباید از این سیستم استفاده کرد. اجرای عدالت از نظر اقتصادی، عاطفی، تربیت فرزندان و ساعاتی که مرد باید در کنار خانواده اش بگذراند بسیار مشکل است. وقتی از عدالت صحبت می کنیم به این معنی است که هم در بین زنان عدالت به نحوی اجرا شود که یکی از آنها احساس نکند مورد بی مهری قرار گرفته و هم فرزندان نباید احساس کنند پدرشان به فرزندان زن دیگر بیشتر اهمیت می دهد. ضمن این که از لحاظ حکم اولیه تربیت فرزندان، نفقه و غیره به عهده پدر است و ازدواج بعدی او را از این وظایف معاف نمی کند. بنابراین لازم است مرد قبل از تصمیم گیری به ازدواج مجدد تمام این موارد را در نظر بگیرد.»
● باز هم آقایان بخوانند
قانون مدنی کشور ما تحت شرایط خاصی مرد را مجاز به ازدواج مجدد می داند. اما اگر خانواده را نهاد مقدسی بدانیم که حفظ حرمت و اساس آن بر زن و شوهر لازم است، آن گاه همان طور که از زن انتظار داریم در سختی ها و ناملایمات در کنار همسر بماند، و چنانچه زنی در چنین مواردی بخواهد از حق قانونی و شرعی خود برای طلاق استفاده کند او را مورد ملامت قرار می دهیم می توانیم از مرد نیز بخواهیم همین گونه در مشکلات در کنار همسر خود بماند، صبر و تقوی پیشه کند و از انرژی خود در جهت کسب علم و معرفت استفاده نماید. باز هم به دلیل استناد این عده به سیره رسول گرامی اسلام و ائمه معصومین ( ع ) از زندگی آنان شاهد می آوریم: در سیره پیامبر گرامی اسلام ( ص ) و حضرت علی ( ع ) نیز می بینیم تا زمانی که حضرت خدیجه و حضرت فاطمه ( س ) در قید حیات بودند، حتی در بستر بیماری، همسر دیگری اختیار نکردند. این رفتار معصومین با وجود تمام اختیاراتی که داشتند قابل تامل است و می تواند سرمشقی برای مردان مسلمان قرار گیرد.

سعیده کافی