صاحارا داغ ترین کویرجهان

کویر صحرا در ناحیه وسیعی از شمال آفریقا از سواحل دریای سرخ تا کرانه های اقیانوس آتلانتیک گسترده شده است. مرزهای این کویر به رشته کوه های اطلس،دریای مدیترانه، مصر،سودان و دره رودخانه نیجر منتهی می شود. این کویر به سه بخش صحرای غربی،رشته کوه های مرکزی آهاگار(Ahaggar) و رشته کوه های«تیبتسی» (Tibesti)تقسیم می شود که «امی کوسی»(Emi Koussi)،بلندترین قله رشته کوه های تیبتسی بلندترین نقطه صحراست که ارتفاع آن به ۳هزار و ۴۱۵ متر می رسد.
کویر «صحرا» که به گرمترین و وسیع ترین صحرای جهان شهرت دارد،به علت دارا بودن شرایط حاد جوی، مکانی پر از انواع چالش هاست.
مسافت هایی بسیار طولانی آکنده از ریگ روان، تپه های شنی و گرمای سوزان.‎/.این شاید تصویری است که با شنیدن نام «کویر» در ذهن هر انسانی نقش می بندد. برای کسانی که در جست وجوی زندگی در طبیعت وحشی هستند، نام کویر همواره تداعی گر رویارویی با انواع چالش ها بوده است ، با وجود این در سال های اخیر، با انجام مطالعات وسیعتر و کسب اطلاعات بیشتر،بسیاری از ابعاد این تفکرات تغییر یافته است.کویر صحرا، یکی از شگفتی های طبیعت به شمار می رود که با گستره های شنی بیکرانش همواره ذهن انسانها را در شگفتی فرو برده است. این کویر همچنین موطن گونه های متعددی از گیاهان و حیواناتی است که به واسطه ویژگی های طبیعی شان با حدود حاد این منطقه خو گرفته اند.
● ویژگی های کویر صحرا
کویر صحرا ، سرزمینی به مساحت ۹ هزار کیلومتر مربع را در بر گرفته که در حدود ۴۸۰۰کیلومتر از شرق به غرب کشیده شده است و مساحت کل آن معادل وسعت قاره امریکاست. این کویر به عنوان بزرگترین و داغ ترین کویر جهان شهرت دارد و تاریخ ادواری آن به سه میلیون سال پیش برمی گردد. شکل طبیعی زمین در این منطقه همواره دستخوش تغییرات مداومی است که در نتیجه جهت وزش بادهای کویری و باران های اتفاقی نادر حاصل می شود. در کویر صحرا به علت کمی رطوبت تخریب شیمیایی به ندرت انجام می گیرد. بر همین اساس، بیشتر قطعات و ذرات کانی ها و همچنین سنگ ها در آن دستخوش تغییرات شیمیایی نشده اند، اما تخریب های فیزیکی در صحراها اجتناب ناپذیرند، برای مثال می توان عمل نیروی ثقل (گرانشی)، انرژی باد و تغییرات درجه حرارت را نام برد که از جمله عوامل مؤثر در تخریب مکانیکی هستند. تغییرات درجه حرارت در کویر موجب انبساط و انقباض سنگ ها شده و در نهایت آنها را تخریب می کند. نبود پوشش های گیاهی در صحراها موجب می شود که مواد حاصل از تخریب از طریق باد به سهولت جابه جا و پراکنده شود.
با وجود اینکه این گستره پهناور،منطقه ای کویری به شمار می رود،اما در بسیاری از مناطق آن بارش باران های سالیانه ای نیز به چشم می خورد.در حقیقت قسمت های مختلف این منطقه دارای شرایط جوی متفاوتی است.در برخی از زمین های شمالی آن شرایط جوی نیمه استوایی به چشم می خورد.این در حالی است که در زمینهای جنوبی آن تا حدودی جو استوایی حاکم است. در سال های متمادی آب و هوای کویر صحرا همواره دستخوش تغییرات متعددی بوده است.بنابراین ویژگی بارز این کویر شرایط جوی خشن آن است که این در واقع ویژگی مشترک همه کویرهاست.
دمای متوسط سالانه این کویر داغ حدود ۳۰ درجه سانتیگراد است که در برخی از ماه های گرم سال این دما ممکن است از ۵۰ درجه هم تجاوز کند. این در حالی است که در زمستان دمای هوا گاهی به پائین تر از درجه انجماد می رسد. این مسئله، تنوع شرایط جوی حاکم بر این کویر داغ را به خوبی نمایان می کند.
نتایج مطالعات انجام شده حاکی از آن است که تغییرات،نه فقط در شرایط آب و هوایی این منطقه بلکه در اندازه و وسعت آن نیز دیده می شود.
مشاهدات حاصل از عکس های ماهواره ای ، انقباض این بخش از زمین و حتی رشد آن را در شرایط خاص به وضوح ثابت می کند. براساس گزارش ها کویر صحرا به طور متوسط هر سال ۳۰ مایل به سمت جنوب پیشروی می کند. در اوایل دهه ۱۹۸۰ضلع جنوبی صحرا کمی به طرف «ساحل» پیش رفت و منطقه خشک وسیعی در حد فاصل کویر و «ساوانا» به وجود آمد ، اما در اواسط دهه ۱۹۸۰ این منطقه به تدریج سرسبزی و رطوبت خود را بازیافت.نظریه پیشروی درباره همه کویرها نشان می دهد سرانجام روزی کویر صحرا سراسر آفریقا را در بر خواهد گرفت!
تعداد محدودی از گونه های حیوانی در کویر صحرا وجود دارند.شترها و بزها فقط حیوانات اهلی این منطقه هستند.علاوه بر آن حیات وحش نیز با وجود گونه هایی از چیتای صحرایی، مار افعی،عقرب و سوسمار در این سرزمین جریان دارد.
این کویر دارای بلندترین تپه های شنی است که ارتفاع آنها گاهی به ۱۸۹مترهم می رسد. در سطوح هموار آن نیز فلات های سنگی، دشت های وسیع آکنده از شن ،دره های خشک، و حتی زمین های پست شنی است.
خاک کویر صحرا مستعد پرورش حدود ۵۰۰گونه گیاهی است که عمدتاً گیاهانی یک روزه هستند و در زبان محلی «اکب»(Acheb) نامیده می شوند. در برخی آبادی های مجاور دره نیل،چند درخت زیتون نیز به صورت پراکنده به چشم می خورد. پوشش های گیاهی فقط در مناطقی دیده می شوند که ارتفاع سطح آب زیرزمینی به سطح خاک می رسد.
تحقیقات نشان می دهند که هزاران سال پیش،پس از وقوع آخرین عصر یخی ، در بیرونی ترین نواحی کویر مردمانی می زیسته اند و در آن دوران این منطقه دارای شرایط آب و هوایی بسیار مرطوب تری بوده است. امروزه فقط ساکنان این منطقه مردم عشایری هستند که به صورت فصلی از یک ناحیه به ناحیه دیگر کوچ می کنند. این کوچ نشینان روسری های مخصوصی به نام هولی دور سرهایشان می پیچند و از راه تجارت و شکار امرار معاش می کنند. به علت شرایط دشوار زندگی در این منطقه تعداد ساکنان آن بسیار محدود است.
در نواحی ویژه ای از کویر صحرا با استفاده از گیاهان مقاوم به خشکی به کشت و زرع پرداخته می شود و در برخی مناطق تغییر شکل هایی برای پیشگیری از فرسایش خاک به چشم می خورد.این منطقه پهناور و اسرار انگیز یکی از شگفت انگیزترین مناظر طبیعی جهان به شمار می رود و باوجود آب و هوای نامساعدی که دارد، همواره میزبان گردشگران و محققان بسیاری است که می خواهند هر چه بیشتر به جزئیات مرتبط با آن پی ببرند. در حقیقت توصیف این کویر صحرا فقط به گرم و خشک بودن آن منتهی نمی شود، بلکه می توان از آن به عنوان یکی از برجسته ترین شگفتی های طبیعت یاد کرد که بشر تا به امروز دیده است.

مریم ذوالفقاری

منبع : روزنامه اعتماد