سـال شمـار تـاریخ پیـامبـر خـدا حضـرت محمـد بـن عبدالله(ص)

یادداشت ((سال شمار وقایع)) یا ((كـرونـولـوژی)) بـا آن كه نه تـوصیف كاملـی از رخـدادهـای تـاریخـی است و نه تحلیلـی گـویـا دربـاره آنها, امـا به هـر رو, از دیـربـاز سـاختـاری مهم در ابعاد نگـارش تـاریخ به شمـار مـیآمـده است ; زیـرا فهرست سال به سـال حـوادث, كه چـارچـوبـی از وقایع تـاریخـی است, هـم درك نزدیك تری از بستر زمانـی رویدادها را ممكـن مـی نمایـد و هـم سنجـش میان آنها را آسان می سازد.
((سـال شمـار تـاریخ پیامبـر خـدا, حضـرت محمـدبـن عبـدالله(ص))). چكیـده ای است فهرست وار از كلیات تاریخ زندگانـی آن رسـول كریم كه در تنظیـم آن كـوشـش شده تا موارد ذیل مراعات گردد: ~ ۱. با تكیه برمهم تریـن منابع تاریخ اسلام, تنها بـر آرای مشهور بسنـده شـود; ۲.
از ذكر وقایع ساختگـی دوری گردد; ۳. همگام با ارائه تـوصیفـی رویدادها, گذری بر تحلیل آنها نیز به عمل آید; ۴. در دو ستـون جداگانه, از سویی بنابر تاریخ ((عام الفیل)) با رمز (ع .ف) حـوادث بر اساس روند طبیعی ((از ولادت تا وفات)) شناسایـی شـود و از سـوی دیگر, بـر اساس تاریخ پیـش با رمز (پ) و پـس از ((هجرت)) با رمز (هـ) سـال شمـار حـاضـر به گـونه ای رسمـی فـراهـم آید.
بـدیهی است كه ایـن مجال كـوتاه را یارای پـرداختـن به تفصیل وقایع نمـی بـاشـد.
هـم چنیـن پـس از استناد مطالب آن به ((دیدگاه جمعی)) منابع تاریخ اسلام (مذكـور در پـایان نـوشتار), ذكـر تك تك مـوارد و ارائه تمامـی استنادهای گـردآمـده نیز ضرورتی نمی یابد.
ع . ف ( ۵۳ پ.) ((مكه)), شهری در جزیره العرب با دیرینه ای تـوحیـدی, در دوره ای از سروری تجارت پیشگان و برده دارانی از قبیله ((قریـش)), خـود كانـون شرك و بت پرستی است و تنها شماری چند به كیش ابراهیم نبی (ع) مانده اند. روز هفدهـم و به قـولـی دوازدهـم ـ ماه ربیع الاول , پنجاه وپنج روز پـس از حادثه ((فیل))(۱), از تبار یكتاپرستان و از خاندان ارجمند ((بنـی هاشـم)), حضرت محمـدبن عبـدالله بـن عبدالمطلب (ص) پـس از وفات پدر, از بانویی به نام ((آمنه))(ع) زاده می شـود و به نشان از رسالتی الهی, كه به او واگذار خـواهد شد, ایوان كسری در هـم فرو می شكند و آتشكده فارس به خامـوشـی می گراید.(۲) ۱ـ ۶ع . ف ( ۵۳ ـ ۴۸پ.) دوران خردسالـی حضرت محمد(ص) به دور از شهر و در طبیعتـی پاك , به دایگـی ((حلیمه سعدیه)) سپری می گردد و در پایان ایـن دوره به دامان خانواده در مكه مكرمه بازگردانده می شـود.
ع .ف ( ۴۷پ.) همراه با مادر بـرای دیـدار ازخـویشان وزیارت مزار پـدر به یثرب سفر می كند, اما در راه باگشت به مكه, مادر در سرزمیـن ((ابـواء)) وفات می یابد.
ع . ف ( ۴۵پ .) با درگذشت ((عبـدالمطلب)), بزرگ مكیان و نیای حضـرت محمـد(ص), كه پیش از ایـن, عهده دار كفالتـش بود, عمویـش, ((ابـوطالب)), كه خـود از سروران قریش است, پذیرای این مهم می گردد.
۲ع.ف (۴۱پ.) حضرت محمد(ص) كه در كاروان تجاری ابـوطالب به شام, سفر می كند, پـس از آن كه در ((بصری)) رسالت الهی آینـده اش از سـوی ((بحیرا))ی(۳) راهب شناسایـی مـی شـود و عمـویـش در بـاره حـراست از وی هشـدار مـی یابـد, از میانه راه به مكه بازمی گردد.
۰ ع .ف (۳۳پ .) محمـد ((امیـن))(ص) با حضور در پیمان ((حلف الفضـول)), به دفاع از ستمدیدگان برمی خیزد. جنگ ((فجار)) در ماه حرام, درمـی گیرد كه هیچ یك از بنـی هاشـم در آن شركت نمی جویند.(۴) ۲۵ع .ف (۲۸پ.) پـس از سرپرستی امانت دارانه حضرت محمد(ص) در كاروان تجارتی ((خدیجه)) (س) در سفر به شام, آن زن تـوانمند خویشتـن را به كابین امین (ص) درمیآورد.
۵ع .ف ( ۱۸پ.) درتعمیر كعبه, داوری حضـرت محمـد(ص) در میان بزرگان قـریـش , به نزاع اینان بر سر نصب ((حجرالاسـود)) پایان مـی بخشد. در حدود همیـن سال(۵), بروز خشكسالی, خود بهانه ای می شود تا ((علی بـن ابی طالب)) تحت پرورش مستقیم حضرت محمد (ص) قرار گیرد.
۰ ع.ف (۱۳پ .) با وحـی الهی, در غار ((حرا)) حضرت محمـد(ص) به پیام آوری آییـن ((اسلام)) مبعوث می شـود. در دوران دعوت پنهانی, خدیجه(س), علـی (ع) ومعدودی دیگر ایمـان مـیآورنـد و از امتیـاز ((سـابقـان)) در اسلام بـرخـوردار مـی گـردند.
۳ع.ف (۱۰پ.) در دعوت رسـول خـدا (ص) از خـویشـاونـدان به اسلام, ((ابولهب)) كارشكنـی مـی كند و حضـرت علـی(ع), تنها اجابت كننـده رسـول خـدا (ص) به وزارتـش برگزیده می شـود. مدتـی بعد, با فراخـوان عمـومـی, دعوت ((آشكارا)) به اسلام آغاز می شود. نوید ((برابری)) انسانی از سوی این آییـن تازه, موجب گرایش شماری از رنج دیدگان بـدان مـی شـود وگاه نیز در سایه اسلام آوردن مهتری از یك طایفه, رشد اسلام فزون تر می گردد. كفار قریـش كه سخت برآشفته اند, ناموفق از تطمیع حضرت محمد(ص) و حامی بزرگ او, ابـوطالب (رحمه الله علیه) به آزار شدید نوكیشان مسلمان می پردازند.
۵ع.ف ( ۸ پ.) كـوثر نبـوی , حضرت فاطمه(س) ولادت)) می یابد تا ذریه پیامبر(ص) در میان فرزنـدان او امتـداد یابـد. با فـرمان پیامبـر(ص), گـروهـی از مسلمانان به سرپـرستـی ((جعفربـن ابـی طالب)) (رحمه الله علیه) به ((حبشه)) مهاجر و پناهنـده مـی شـونـد. قـریـش نیز در بـازگـردانـدن ایشـان نـاكـام مـی مـانـد.
۷ ـ ۵۰ ع.ف (۶ـ۳ پ .) با وجـود ترفنـدهای مخالفان در تخریب شخصیت پیامبـر اسلام (ص) و نیز شكنجه وسیع نـومسلمانان, اسلام در مكه, درحال ریشه دوانیدن است و ایـن بار مشركان در سركوب آییـن تازه, بر ((محاصره همه جانبه)) پیروان آن, با یكدیگر هم پیمان می شوند.
مسلمانان ناگزیـر به گذران دوران بسیار سخت, در شعب ابـوطالب محصـور مـی شـونـد.
۰ ع.ف (۳پ .) با امداد غیبی, پیمان نامه قریـش به وسیله موریانه خـورده می شـود و مسلمانان از حصـر خارج می گردنـد, اما وفات پیاپـی دو حامـی بزرگ, خـدیجه(س) و ابـوطالب(ع) , پیامبـر(ص) و مسلمانان را بسیار حزیـن مـی سازد (عام الحزن). سفـر تبلیغی رسـول الله (ص) به ((طائف)) پـس از بـی مهری شـدید طایفیان, تنها با اسلام آوردن غلامـی به نـام ((عداس)) به كـام مـی گـردد.
((سـوده)) دختـر ((زمعه)), به ازدواج پیـامبـر(ص) درمـیآیـد.
۱ ع.ف (۲پ .) پیامبر خدا(ص) در سفری معنـوی, نخست به ((بیت المقدس)) و سپـس به ((معراج)) برده می شود.
در مسـم حج, در ((عقبه)), شـش تـن یثربی خزرجی به اسلام می گرایند. اینان, كه از یهودیان ((یثرب)) مژده آمـدن آیینـی نویـن را شنـوده بـودند, با بازگشت به دیار خـود, سخـن از اسلام را در هـر كـوی و بـرزن مـی گستـراننـد.
۲ ع.ف (۱پ .) نخستیـن پیمان ((عقبه منـی)) (بیعت النساء) با گرویدن دوازده تـن خزرجـی به اسلام و پذیرش اصـول آیینی آن, منعقد می شـود. رنجیدگی یثربیان از جدال دیرین میان ((اوس)) و ((خزرج)) زمینه ای است تا آنان شیفته مضامیـن كتاب آسمانـی حضرت محمـد(ص), ((قرآن)), شـوند. تلاش های ((مصعب)) ـ مبلغ اسلام در یثرب ـ و دیگر مسلمـانـان گفت و گـو دربـاره اسلام را در آن شهر گستـرش مـی دهـد.
۳ ع.ف (۱ هـ) دومیـن پیمان ((عقبه منـی)) (بیعت الحـرب) با اسلام هفتاد و انـدی یثربـی و تعهد ایشان به دفاع از رسـول الله (ص) بـرگزار مـی شـود كه از آن میان, دوازده تـن, ((نقیب)) و نماینده پیامبر(ص) در بیـن تیره های گوناگون می گردند, از آن پـس به فرمان حضرت رسول(ص) مسلمانان مكه به یثرب هجرت مـی نماینـد. شخص رسـول خـدا(ص) نیز پـس از پیـش مرگ شدن حضرت علـی(ع) در ((لیله المبیت)), در یكـم ربیع الاول, همـراه بـا ابـوبكـر و یك راهنما, مخفیانه به یثـرب (مـدینه النبـی((ص))) مهاجرت می كند تا بدین سان پلیدتریـن توطئه مشركان در قتل شراكتی آن حضرت نافرجام ماند. در آستانه تشكیل حكـومت اسلامی در یثرب, پیامبر(ص) مسجدی در ((قبا)) و نیز مسجـدالنبـی(ص) ـ پایگاه مركزی اسلام ـ را در ((مـدینه)) بنا مـی كننـد. ((اذان)) شعار اجتماع مسلمانان می شود. پیمان اخـوت (برادری) در میان انصار یثربی و مكیان مهاجر و نیز پیمان دفاعی مشترك با یهودیان منعقـد مـی شـود. حضرت علـی(ع) نیز به اخوت پیامبر(ص) درمیآیند. در كنار ایـن همه, جاه طلبانی همچـون عبدالله بـن ابی كه از ایـن پـس كارشكنی هایی هـم خـواهند داشت, منافقانه به اسلام اعتراف می كنند.
((عایشه)), دختر ابـوبكر, به ازدواج رسـول خدا(ص) درمـیآید. مسلمانان از پایگاه خود در مدینه, سه ((سریه)) و مانور نظامی پیاپی برگزار می كنند. غزوه ((ابـواء)) با حضـور شخص پیامبـر(ص) به انعقاد پیمان با خانـدان ((ضمره)) مـی انجامـد تا در مجمـوع, آغازی مقتـدرانه و صلح جـویانه در روند حركات نظامـی مسلمانان ثبت شـود.
۴ ع.ف (۲ هـ) تهدید حیات تجاری قریـش و پی گیری كاروان ایشان از سـوی مسلمانان, ابتـدا دو غزوه ((بـواط)) و ((ذات العشیره)) را مـیآفرینـد و سپـس در سپیده دمان هفدهم رمضان به جنگ بزرگ ((بدر)) پیوند می خورد. در ایـن نبرد نابرابر, مسلمانان به پیروزی چشمگیری بر ابـوسفیان و سپاه مكـی اش دست مـی یابنـد. برای آزادی اسرای مشرك, رسول خدا(ص) به جز وجه نقد, سـوادآمـوزی هر اسیر به ده تـن مسلمان را نیز تعییـن می كننـد. كعبه به جای بیت المقـدس, قبله مسلمانان می شـود. تحرك نظامـی ـ سیاسی مسلمانان با انجام غزواتی چون بدر الاولی, سویق, كدر و چند سریه, هـم چنان ادامه می یابد. یهود ((بنی قینقاع)) پـس از پیمان كشی به خروج مهم خود از یثرب تـن در می دهند. ((رقیه))(ع), دختر رسـول خدا(ص) وفات مـی یابد و حضرت فاطمه(ع), دیگر دختـر ایشـان و بـانـوی بزرگ اسلام, همسـر حضـرت علـی(ع) مـی شـونـد.۵ ع.ف (۳ هـ) ((ام كلثـوم))(ع) دختر پیامبر(ص) همسر عثمان می شـود و ((حفصه)) و ((زینت)), دختـران ((عمـر)) و ((خزیمه)), به نكاح رسـول(ص) درمـیآینـد. نخستیـن نواده پیامبر(ص), حضرت حسـن(ع) از مادرش فاطمه(ع), زاده می شود. بالغ بر ده غزوه و سریه رخ می دهـد كه قتل برخـی از معارضان اسلام را همـوار مـی سازد. در جنگ بزرگ ((احد)), تهاجـم سنگیـن مشركان مكه پـس از ناكامـی اولیه, به دنبال شبیخـونی به عقبه سپاه اسلام, به نفع مكیان تمام می شـود و با آشفتگی مسلمانان, تنها علی(ع) و زنی ((نسیبه)) نام و معدودی دیگر بر حراست از رسـول خدا(ص) پایداری می كنند. پـس از فروكـش كردن جنگ, با وجود داغ كشتگانی چون ((حمزه)), عموی پیامبر(ص) و سردار اسلام, مسلمانان با اجرای نمایشـی نظامی در ((حمراء الاسد)), مكیان در حال بازگشت را می هراسانند و نیز به حاكمیت اسلام در یثرب بقا مـی بخشنـد. كشتار فجیع دو گروه تبلیغی در ((بئر مئونه)) و ((رجیع)), مـدینه الـرسـول(ص) را غمبـار مـی سـازد.
۶ ع.ف (۴ هـ) یهود ((بنی نضیر)) در پـی تـوطئه قتل رسـول خدا(ص) به رویارویی با مسلمـانـان و سپـس به خـروج از یثـرب تـن مـی سپـارنـد.
غزوه ((ذات الـرقـاع)) كه در نجـد درمـی گیـرد, پـس از گـریز خصـم, به بـازگشت پیروزمندانه سپاه اسلام می انجامد. در آن غزوه, نماز ((خـوف)) برپا مـی شـود. غزوه ((بـدر الـوعد)) با نیامدن سپاه مكه و تخلف از وعیدی كه ابـوسفیان در پایان جنگ احـد نمـوده بـود اقتـدار مسلمـانـان را آشكـارتـر مـی سـازد.
دومین ـواده رسول خدا(ص), حسیـن بـن علـی(ع) ولادت مـی یابـد. رسـول خدا با ((ام سلمه)) ازدواج می كنند.
۷ ع.ف (۵ هـ) غزوه ای در ((دومه الجندل)), در نزدیكـی دمشق بـی وقـوع جنگ در واع می شـود. در دفع تهاجـم سپاه ده هزار نفری ((احزاب)) مشرك, به پیشنهاد ((سلمان)) یثرب با حفر خنـدق محصـور مـی گردد. تلاش در نفـوذ به یثـرب با ضربت حضرت علـی(ع) نافرجام می ماند. ((نعیـم)) با طرح خدعه, میانه احزاب و یهود ((بنی قریظه)) را بر میآشوبد.
سرانجام, با امداد خداوندی سرما و تـوفانـی شدید مهاجمان را وامـی دارد تا شبانه دست از حصر بشـویند. پـس از آن, با عزم رسـول الله(ص) در دفع یهودیان پیمان شكـن بنـی قریظه و با داوری ((سعد بـن معاذ)) اوسـی چند صـد مرد یهودی كشته مـی شـوند.
((بنـی المصطلق)) كه قصـد حصر مـدینه را داشتند, در غزوه ((مریسیع)) سخت سركـوب مـی گردنـد. در ایـن میان, ازدواج پیامبـر(ص) با ((جـویریه)) از بنـی المصطلق سبب می شود تا مسلمانان نیز سهم خـود را با آزادسازی اسرای ایشان ببخشاید. ((زینب)), دختـر ((جحـش)), نیز به نكـاح رسـول(ص) درمـیآیـد.
۸ ع.ف (۶ هـ) در ادامه دفع تـوطئه ها, قـریب پانزده اعزام نظامـی دیگر به وقـوع می پیـوندد كه گاه بی جنگ به انجام می رسد و گاه همراه با پیكاری خـونیـن. سرفرازی مسلمانان در عموم ایـن مانورها زمینه ساز می شـود تا ایشان آهنگ مكه و حج نمایند.
اما مكیان ممانعت می نمایند و ((عثمان)), فرستاده پیامبر(ص) را بازداشت مـی كننـد از ایـن رو مسلمانان در بیعت ((رضوان)), با رسول كریـم(ص) همداستان می شوند, اما سـرانجام با وقـوع صلح ((حـدیبیه)) و تـوافق بـر تـوقف ده ساله جنگ, قصـد عمـره می نمایند و به انجام حج در سال پسیـن دل مـی سپارنـد. در مجالـی كه از ایـن سازش فراهـم مـیآید, پیامبر(ص) از مـدینه با ارسال سفیر, پادشاهان ایران, روم, حبشه, یمـن, مصـر و... را به اسلام فـرا مـی خـوانـد. پیامبـر(ص) با ((ام حبیبه)) دختـر ابـوسفیان, ازدواج می كنند و ((ماریه)) از سوی حاكـم مصر به رسول(ص) هدیه می شود.
(ایـن سال آشتی آمیز را ((سنه الاستیناس)) خوانده اند.) ۵۹ ع.ف (۷ هـ) با برگزاری غزوه خیبر و قلعه گشایی علـی(ع), یهود سرفرود میآورندو شادی ایـن فتح با بازگشت جعفر و دیگر مهاجـران از حبشه فزونـی مـی یابـد. پیامبـر(ص) ((صفیه)) را از میان اسیران به نكاح خـود درمیآورنـد. به دنبال حـركت نظامـی مسلمانان, یهودیان فـدك پیشاپیـش به عقد صلح رو میآورند. زینب, زنی از خیبر رسـول الله(ص) را به طعامـی مسمـوم بیمار می سازد, بالغ بـر ده تحرك نظامـی دیگر از سـوی نیروهای مسلمان روی می دهد.
پیامبر(ص) با ((میمـونه)) دختر حارث, ازدواج می كند. ((زینب)) دختر رسـول خدا(ص) وفات می یابد. (ایـن سال فتح و پیروزی را ((سنه الاستغلاب)) نامیده اند.) ۶۰ ع.ف (۸ هـ) قریب پانزده سریه و غزوه واقع می شـود. در این بیـن, غزوه ((مـوته)) در نبرد با سپاه عظیمی از روم به شهادت جعفر و دو سردار دیگر اسلام مـی انجامـد و سپاه به ترفند ((خالـد بـن ولیـد)) تازه مسلمان, به یثرب بازگردانـده مـی شـود. با فاصله چندین سریه, پیمان شكنـی قریش زمینه گشایـش مكه و وقـوع مهم تریـن فتح اسلامـی را فراهـم می سازد. تلاش های بازدارنده ابوسفیان از ایـن فتح نافرجام می ماند و او خود نیز ناگزیر به پذیرش اسلام می گردد.
خـانه كعبه از بتـان زدوده مـی شـود و مكیان پنـاهنـده به اسلام, همگـی آزاد گشته (طالق) حضرت رسـول(ص) مـی گردنـد. خالـد به انهدام بت ((عزی)) و دیگر مهاجر تازه یعنی ((عمروعاص)) به انهدام بت ((سـواع)) ماءمور می شـوند تا هـم باورهای جاهلانه شكست یابد و هـم نـومسلمانان كار آمد شـوند. در سریه ((بنی جزیمه)) خالد به كینه شخصی كشتار می كند و پیامبر(ص) كه غمین از ایـن جرم است, حضرت علی(ع) را ماءمـور دلجـویی و جبران خطا مـی كند. در غزوه بزرگ ((حنیـن)) مسلمانان به سركـوبـی سپاه ((هوازن)) و ((ثقیف)) كه در ابتدای ستیز پیـش تاخته بـودند, نایل می شوند و ایـن ظفر به پیروزی نهایی سپاه اسلام بر ثقیف در غزوه ((طایف)) پیوند می خـورد. هزاران اسیر هوازنی بخشوده می شوند و در تقسیم غنایم حنیـن, برای ((تاءلیف قلوب)), جانب سران پیشیـن شرك و ((طلقاء)) مراعات می شـود. رسـول خدا(ص) پـس از انجام عمره در ماه ذیقعده و تعییـن جـوانـی ((عتاب)) نام بـر امارت مكه به یثـرب باز مـی گردد.
مسلمانان حج به جا میآورند.
((ابـراهیـم)) یگـانه پسـر پیامبـر(ص) از مادرش ماریه ولادت مـی یابـد. ماءمـوران مالیاتی به بلاد تابعه اعزام می گردند.
۱ ع.ف (۹ هـ) پـس از وقوع چند سریه, پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را به جانشینی خـود در مـدینه مـی گمارد و عزم تبـوك و دفع سپـاه روم مـی كنـد, اما ایـن سفـر بـی هیچ رویارویـی به اسلام امیران ((حمیر)) مـی انجامـد. در راه بازگشت, مسجـد ((ضـرار)) ویران و تـوطئه منافقان خنثی می شـود. ((ام كلثـوم)) دختر رسـول(ص), وفات می كند.
حضرت علـی(ع) در حج, ماءمـور ابلاغ سـوره ((برائت)) مـی گردند. گروه هایی از قبایل عرب (وفـود) به مـدینه مـیآینـد و اسلام اعلام مـی نمـایند.
ابـراهیـم فـرزنـد پیـامبـر(ص) در شیـرخـوارگـی در می گذرد.
۳ـ ۶۲ ع.ف (۱۱ ـ ۱۰ هـ) بـا ادامه اقبـال ((وفـود)), اسلام در ((شبه جزیـره عربستان)) گسترش روزافزون می یابد. پیامبر مكرم(ص) ((حجه الـوداع)) به جا میآورند و در راه بازگشت, در ((غدیر خـم)), بنا به وحـی الهی, حضـرت علـی(ع) را به خلافت بـرمـی گزیننـد. در وفـد ((نجران)), هیاءت مسیحـی از مباهله و احتجاج طرفینـی به درگاه الهی, سرباز مـی زنند. رسـول الله(ص) به نامه ((مسیلمه)) كه مـدعی دروغیـن پیامبری است, پاسخ مـی گـوینـد. با بـروز آخـریـن بیماری پیامبـر(ص) آن حضـرت در ((بقیع)) برای گذشتگان آمرزش مـی جوینـد و نیز سپاهـی به سرداری ((اسامه)) جـوان برای نبرد با رومیان تجهیز می نمایند. ((وصیت)) رسـول خدا(ص) (درباره جانشینی اش) كتابت نمی شـود و اصرار آن بزرگوار به شركت در سپاه اسامه, با بازماندن كسانی در مدینه مواجه می شود.
پیامبر خدا(ص) در حضـور دیدگان ماتـم زده خاندانـش به ((لقاءالله)) مـی شتابند و پیكر مطهرشان به دست علی(ع) و تنی چند از بنی هاشـم تدفین می شود. در همیـن مجال, پـس از برپایی غوغایی در ((سقیفه)) از سوی برخی از انصار و مهاجران ((ابـوبكر)) به خلافت برگزیده می شود.

صاحب اثر : حامد منتظری مقدم
منبع : پاسدار اسلام شماره ۱۹۹
پی نوشت ها:
) ابـن سعد, الطبقـات الكبـری, ج۱, ص;۸۰ در حـادثه ((فیل)), بـا سنگسـار شـدن ((ابرهه)) و پیل سوارانـش به وسیله پرندگان ((ابابیل)), خانه ((كعبه)) از هجـوم سپاه ابرهه محفوظ ماند
) یعوبی, تاریخ الیعقوبی, ج۲, ص۸.
) مسیحیان, ((بحیرا)) را به نام ((سرجس)) و یا ((جرجـس)) شناخته اند. ر.ك. به:
مسعودی, مـروج الذهب و معادن الجـوهـر, ج۱, ص۷۵.
) یعقوبی, همان, ص۱۵.
) با محاسبه دوران كـودكی علی(ع) می تـوان سـی و پنجـم عام الفیل را آغاز پرورش او از سوی پیامبر(ص) دانست.
سـایـر منـابعی كه از آن هـا استفـاده شده است:
ـ ابـن اثیـر, الكـامل فـی التـاریخ, بیـروت, دار صـادر و داربیروت.
ـ ابـن سعد, الطبقات الكبـری, تحقیق محمـد عبـدالقاهـر عطـاء, بیـروت, دارالكتب العلمیه, ۱۴۱۰ هـ .
ـ ابـن قتیبه, المعارف, تحقیق ثـروه عكـاشه, منشـورات شـریف رضی.
ـ ابـن هشـام, السیـره النبـویه, تحقیق مصطفـی السقـا و..., بیـروت, دار احیـاء التـراث العربـی و مـوسسه التـاریخ العربـی, ۱۴۱۳ هـ .
ـ طبـری, تـاریخ الطبـری, افست, منشورات مكتبه ارومیه.
ـ عسقلانـی, الاصـابه فـی تمییز الصحـابه, بیـروت, دار احیـاء التـراث العربـی.
ـ مسعودی, التنبیه والاشـراف, تحقیق عبـدالله اسماعیل الصاوی, قاهره, دارالصاوی.
ـ مسعودی, مـروج الذهب و معادن الجـوهر, تحقیق محمـد محـی الـدیـن عبـدالحمیـد, بیروت, دارالمعرفه, ۱۳۶۸ هـ .
ـ مفیـد, الارشـاد فـی معرفه حجج الله علـی العبـاد, قـم, مـوسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث.
ـ واقـدی, المغازی, تحقیق د. مـارسـدن جـونز, افست, قـم, مكتب الاعلام الاسلامـی.
ـ یـاقـوت حمـوی, معجـم البلـدان, بیـروت, دار احیـاء التـراث العربـی, ۱۳۹۹ ق.
ـ یعقـوبـی, تـاریخ الیعقـوبـی, بیـروت, دار صادر.

منبع : سایت پیامبر اعظم