اتاق های فکر پلی میان قدرت و دانش

با گسترش دانش و تخصصی شدن عرصه های علمی نیاز به نو آوری فكری روزبه روز بیشتر احساس و نیاز به افرادی كه بتوانند افكار جدیدی به مجموعه مدیران و تصمیم گیران كشورها ارائه كنند بیشتر نمایان می شود. این افراد كسانی هستند كه در اتاق های فكر ایده های جدید تولید می كنند تا جامعه راهی تازه در عرصه های مختلف حیات خود بپیماید. در این مقاله تلاش شده ضمن آشنایی با سوابق اتاق های فكری به كاركردهای اجتماعی آن پرداخته شود.
از نخستین سالهای سده بیستم میلادی، چالش های اقتصاد صنعتی و روابط پیچیده در امور بازرگانی و تحولات نوین در عرصه های سیاست خارجی موجب شد دولت ها به این واقعیت پی ببرند كه به دانش روز و اطلاعات علمی و دقیقی در زمینه های مذكور نیاز دارند. به این ترتیب در ایالات متحده و همچنین در اروپا موج اقدام برای تشكیل مراكز تخصصی تحقیقاتی و فكری در جهت تربیت كارشناس های خبره و تحقیقات ویژه برای یافتن راه حل های مورد نیاز به راه افتاد. این موج موجب شد تعداد كثیری از مراكز پژوهشی دانشگاهی یا شبه دانشگاهی تأسیس شوند كه كارشان به جای تربیت دانشجو، تهیه راهكارهای تخصصی برای حل مسائل پیش رو بود. از نخستین نمونه های معروف این كانون های اندیشه می توان به «بنیاد كارنگی برای صلح جهانی» تأسیس در سال ۱۹۱۰ در آمریكا، «مؤسسه مطالعات اقتصادی جهانی كیل»، تأسیس در سال ۱۹۱۴ در آلمان، «مؤسسه بروكینگز» تأسیس در سال ۱۹۱۶ در آمریكا و «مؤسسه سلطنتی مطالعات روابط بین الملل» تأسیس در سال ۱۹۲۰ در انگلستان اشاره كرد.
در سال های پس از جنگ جهانی دوم تقاضا برای استخدام كارشناسان خبره در امور بین الملل، دفاعی و امنیتی برای كمك به سازمان های دولتی دفاعی و امنیتی افزایش پیدا كرد و همین امر به رشد كانون های اندیشه بیشتر انجامید. در ایالات متحده بنگاه «رند» كه در ۱۹۴۸ تأسیس شده بود همراه با گروه دیگری از سازمان ها و مؤسسات پژوهشی به تربیت نیروهای خبره در امور دفاعی و طراحی ساختارهای دفاعی و نظامی تازه پرداختند و گروه های كوچك تری از كانون های اندیشه را به صورت قراردادی در كنار خود به كار واداشتند.
تحولات اجتماعی و آشوب های سیاسی دهه ۱۹۶۰ موج دیگری از كانون های اندیشه را به وجود آورد. این كانون های اندیشه بر فعالیت های اجتماعی و امور مربوط به محیط زیست تمركز داشتند كه یكی از آنها «مؤسسه امور شهری» تأسیس در سال ۱۹۶۸ بود. در همین زمان، نگرانی نسبت به بحران های فزاینده درامور سیاسی و اقتصادی جهان سوم موجب شد گروه تازه ای از كانون های اندیشه كه فعالیت اصلی آنها تحقیق درباره مسائل جهان سوم بود تأسیس شوند. از نمونه های مهم این مراكز می توان به «مركز توسعه بین المللی» تأسیس در سال ۱۹۵۹ در آلمان، «مركز توسعه خارجی» تأسیس در سال ۱۹۶۰ در انگلستان و «مركز مطالعات اقتصادهای در حال توسعه» تأسیس در سال ۱۹۶۰ در ژاپن اشاره كرد. یكی از مهمترین وظایف این كانون های اندیشه تحقیق بر زمینه های مختلف فعالیت در امور اقتصادی كشورهای جهان سوم در شرایط درگیری های سیاسی میان بلوك های شرق و غرب بود.
اتاق های فكر (كانون اندیشه یا كانون تفكر) با هدف ایجاد پلی میان قدرت و دانش تأسیس شدند. در واقع كانون های تفكر ساختارهای مناسبی برای به كارگیری فكر، ایده، علم و دانش برای خدمت به قدرت بودند. به عبارت دیگر، كانون های فكر با مأموریت پشتیبانی فكری و مشاوره ای از سیاستگذاران و تصمیم گیران حكومتی و با هدف سیاست پژوهی متولد شدند و از طریق مطالعات و پژوهش های علمی به حل مسائل و مشكلات سیاستمداران و مدیران می پرداختند. كانون های تفكر نهادهای دور از عرصه های اجرایی بودند كه سیاستگذاران، مدیران و رهبران را در فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری (قبل از وقوع مسأله، در حین مواجهه، زمان خلق گزینه ها و راهكارها، موقع تصمیم گیری و بعد از آن در برخورد با پیامدها) همراهی می كردند.
بر طبق مطالعات مؤسسه ملی پیشرفت های پژوهشی ژاپن در حال حاضر در حدود ۳۲۰ كانون تفكر در ۸۹ كشور جهان مشغول به كار هستند كه بیش از یك سوم آنها متعلق به ایالات متحده است. البته اتفاق نظری در مورد تعداد این كانون ها در سطح جهانی وجود ندارد؛ به عنوان مثال، طبق آمار وزارت علوم تعداد این كانون ها در انتهای سال ۱۳۸۳ برابر با ۹۰۰ بوده است.
● تعریف كانون تفكر
كانون های تفكر در ساده ترین تعریف عبارتند از مؤسسات سیاست پژوهی مستقل. به عبارت دیگر گروه یا مؤسسه ای كه برای انجام پروژه های قوی و حل مسائل مختلف، بخصوص مسائل حوزه های فناوری و استراتژی سیاسی تأسیس شده است. مطابق تعریف فرهنگ انگلیسی آكسفورد، كانون تفكر مؤسسه ای تحقیقاتی یا سازمانی است كه به ارائه مشاوره و ایده در زمینه مسائل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می پردازد. كارخانه های فكر، كارخانه های مغز، كارخانه های ایده، كارخانه های تمیز، جعبه های مغز، شركت های تولید ایده، تاجران ایده، بانك های مغز، بدنه های دانش، قطار كله تخم مرغی ها (اشاره به اهل فكر) و امثال آن، تعبیرهایی است كه صاحب نظران مختلف درباره كانون های تفكر به كار می برند.
مدیران و سیاستگذاران عمدتاً با گستردگی، تنوع و تخصصی بودن اطلاعات و كمبود وقت روبرو هستند. كانون های تفكر این مشكل سیستم های مدیریتی و سیاستگذاری را برطرف می كنند. در ضمن، این مراكز از طریق خلق ایده های نو، پرورش و ارائه آنها به دولتمردان، آنان را در بهره برداری از فرصت های جدید و ایجاد منافع بیشتر برای جامعه یاری می دهند. امروزه كانون های تفكر فقط پاسخگوی مسائل مدیران دولتی نیستند؛ بلكه به طیف وسیعی از مسائل مختلف جامعه می پردازند.
● ماهیت اتاق فكر
فكر پیوسته می روید و می میرد. اتاق فكر نیز همواره ماهیتی این نه - آنی می یابد. بنابراین اتاق فكر، منطق فكر شفاهی و باشگاه فكرسازی است و به كلی با اتاق بحران مدیریت و اعمال استراتژی برای تحول و تكامل وضعیت موجود متفاوت است. از آنجا كه آفرینندگی یكی از روش های حل مسأله در حوزه مدیریت است این چنین عنوان می شود كه واكنش مطلوب یك سازمان به تحولات پیرامونش، خلاقیت و آفرینندگی است. اتاق فكر نیز یكی از ابزارهای آفرینندگی برای حل مسأله و توسعه خلاقیت در هر سازمانی است. مكانی برای اندیشیدن به یك مسأله یا موضوع بدون حضور عواملی كه مانع آزاداندیشی و یا محدودیت می شوند. این اتاق مكانیسمی برای تصمیم سازی فكری جهت تصمیم گیری عملی در حوزه انسانی است.
این اتاق بازوی مطالعات فكری و مشاوره مطالعاتی طراحان و مدیران ارشد حكومتی، آموزشی، پژوهشی و فرهنگی خواهد بود به طوری كه در برنامه نویسی و برنامه سازی مفهومی و فكری نقش بایسته ایفا خواهد كرد و امكان نقدگرایی و پرسش آفرینی جریان می یابد. اتاق فكر، استراتژی سیستمی برای فكر كردن است و در عین حال سیستمی بودن این اتاق، طراحی برای یكسانی و همسانی نیست و در قلمرو متفاوتی امكان ظهور می یابد. اتاق فكر هم پیوندی به گذشته دارد و هم نگاهی به آینده دوخته است.
در اتاق فكر روش های گوناگونی برای توسعه خلاقیت وجود دارد كه معروف ترین آن «توفان مغزی» است.
در سازمان ها با توجه به اهمیتی كه موضوع خلاقیت دارد، اتاق فكر در طراحی ساختار سازمانی لحاظ می شود. در واقع یكی از بخش های اصلی در هر سازمان «اتاق فكر» است. از این نظر باید توجه داشت كه اتاق فكر یك بخش اصلی در چنین سازمان هایی است و نمی توان به عنوان یك بخش مكمل و یا فرعی درباره آن صحبت كرد. شاید یكی از تعاریفی كه بتواند توجیه كننده بحث باشد، این مسأله است كه اگر مدیران در گذشته صرفاً با تكیه بر دانش خود و حلقه محدود مشاوران به اداره امور عمومی سازمان همت می گماردند، اینك با بهره گیری از چنین سازه ای می توانند به اداره عمومی امور بپردازند به صورتی كه در تصمیم گیری خود با بهره گیری از تفكر جمعی، ضمن شناسایی فرصت ها، تهدیدها و نقاط قوت و ضعف، خطاپذیری عملكرد خود را به حداقل كاهش دهند. اهتمام تعهد و توجه ویژه اهل تفكر و سیاست به این كانون ها و همچنین بازبینی علمی مستمر و منظم آنها برای مصون ماندن از آسیب های احتمالی مسأله ای ضروری است.
به هر حال، اتاق فكر ۲ نقش كلیدی در برنامه سازی ایفا می كند: یكی فكرسازی برای مفهوم آفرینی و دیگر گشودن گره های فكری ای كه در فرایند عمل رخ می دهد. این اتاق راهی برای كارشناسی كردن منطق عملی پژوهش، آموزش، رسانه و حكومت است تا هر كاری پشتوانه تفكر داشته باشد به طوری كه چنانچه در مقطعی سستی پیشه كرد، امكان نقدپذیری و پرسش در آن وجود داشته باشد.
▪ ضرورت اتاق فكر در ۳ پایه معنی می یابد:
پایگاه فكرسازی، بازسازی و اصلاح فكرها و بانك اطلاعات و دریافت فكرها.
این مركز با نشست كارشناسی، از نخبگان فكری در فرهنگ، آموزش، پژوهش، سیاست، حكومت و رسانه، اطلاعات فكری را با اصل تعامل فكری دریافت می كند و در بانك اطلاعات فكر ذخیره می نماید. این بانك به اتاق فكر امكان می دهد كه به صورت باز، با جهان واقع مواجه شود و از خزانه فكر، مبادرت به فكرسازی كند، به نحوی كه بتواند در بلندمدت كارگاه فكرسازی دایر كند و علاقه مندان به آموزش فكرورزی را تعلیم دهد.
این اتاق دعوتی به فكرورزی است كه هر چیز باید ماهیت سیستمی داشته باشد. این نهاد با گفت وگو از نخبگان داخلی و خارجی و تعامل فكری، برای سیستم افكار ذخیره می كند تا سیستم از آن بهره مند شود. به ویژه سازمان پژوهشی، آموزشی و رسانه ای به چنین نهادی بیش از هر چیز دیگر نیازمند است تا با دریافت فكرها به توانایی خود در مفاهمه فكری كمك كنند.
● ساختار اتاق فكر
اتاق فكر در ساده ترین حالت از سه بخش تشكیل می شود. بخش اول گروه پشتیبانی، بخش دوم گروه كارشناسان و بخش سوم هیأت امنای اتاق. گروه پشتیبانی وظیفه ایجاد و اداره زیرساخت های فیزیكی، اطلاعاتی، خدماتی، حقوقی و مالی را عهده دار است. گروه كارشناسان بدنه فكری اتاق فكر را تشكیل می دهند. این كارشناسان وظیفه مطالعه، گردآوری، تحلیل و بررسی اطلاعات و نظرات مختلف و در نهایت تولید خروجی های اتاق فكر را عهده دار هستند. این افراد اندیشمندانی فراتر از حوزه های فنی و مهندسی هستند كه قدرت تحلیلگری، سیاست سازی و تصمیم سازی دارند. هیأت امنای اتاق فكر شبكه گسترده ای از مدیران، سیاستگذاران، صاحبنظران و كارشناسان حوزه های مختلف هستند و در عمل به عنوان یكی از منابع اطلاعاتی بدنه فكری عمل می كنند.
● انواع اتاق های فكر و جایگاه آنها
اتاق های فكر را از جنبه های مختلفی می توان تقسیم بندی كرد. از نظر مأموریتی و شرح خدمات و فعالیت ها، می توان این كانون ها را به كانون های تفكر سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، امنیتی ـ نظامی، صنعتی ـ تكنولوژیك و آینده پژوهی تقسیم بندی كرد. در این تقسیم بندی، بعضی از اتاق های فكر فقط بر یك یا چند حوزه كاملاً مرتبط متمركز هستند و به صورت تخصصی عمل می كنند؛ در حالی كه بعضی دیگر در حوزه های مختلف و بعضاً بسیار متفاوت مشغول به فعالیت هستند.
● وظایف كانون های تفكر
كانون تفكر اطلاعات تحقیقاتی بی طرفانه و مناسبی را در اختیار سیاستگذاران و مدیران قرار می دهد. بررسی برنامه ها و سیاست های مختلف، شناخت تهدیدها، فرصت ها، قوت ها و ضعف ها، انجام مطالعات تطبیقی و بررسی تجربه سایر كشورها و الگوبرداری از آنها و در نهایت، بومی سازی این الگوها و ارائه راه حل های مناسب از مهم ترین وظایف اتاق های فكر است.
اتاق فكر اطلاعات تحقیقاتی را جمع آوری و آنها را به صورت بانك هایی دسته بندی می كند. در این زمینه، تبادل اطلاعات با تمامی مراكز تحقیقاتی در داخل و خارج كشور اهمیت فراوان دارد. نتایج حاصل از این تحلیل ها باید از طرق مختلف به اطلاع عموم مردم جامعه و دانشمندان و صاحبنظران آن حوزه برسد. نقش چنین كانون هایی از آن نظر اهمیت دارد كه می توانند شرایطی فراهم آورد كه سیاستگذاران و مدیران تحت تأثیر متفكران، اندیشمندان و متخصصان باشند و نه این كه متفكران تحت تأثیر مدیران قرار داشته باشند.
● وضعیت فعلی اتاق های فكر در جهان
در بیش از ۷۷ كشور دنیا كانون های تفكر وجود دارند كه ثبت هم شده اند. بیشترین موارد در آمریكا گزارش شده كه از ۷۶ تا ۲۵۰ كانون تفكر ذكر شده كه البته این اختلاف آمار، به تعریف و همپوشانی آن ها با مراكز تحقیقاتی برمی گردد.

حسین صادقی
عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس
بهروز پورسینا
كارشناس سازمان بهینه سازی مصرف سوخت

منبع : روزنامه ایران