خرم آن نغمه که مردم بسپارند به یاد

●سید ابوالحسن مختاباد
رمز ماندگاری یك چهره یا شخصیت در چیست؟ و چرا تمامی آدمیان در تلاشند كه به چنین جاودانگی برسند و البته اندكی از آنها توفیق چنین بختیاری را نصیب می برند. چرا شخصیت هایی چون استاد تجویدی ماندگار می شوند و هر مانع و رادعی كه در كار افتد تقدیر به سمتی می رود كه یاد و نام آنها و نغمه هایی كه ساخته اند در گوش و ذهن و ضمیر مردمان تمامی نسلها ماندگاری خویش را حفظ كند. اگر بخشی از این توفیق را به بخت نسبت دهیم و روزگار، بخش اعظم تر را به عوامل دیگری باید نسبت داد كه جمع بست تمامی اینها در كار می افتند تا چهره ای همانند تجویدی نشو و نما یابد و به ظرفیت هایی كه برایش تعیین شده است، برسد.
●خانواده ای اهل فرهنگ و هنر
استاد تجویدی در خانواده ای متولد شد كه نسل اندر نسل در فرهنگ و هنر غوطه ور بودند. پدرش شیفته نقاشی بود و نزد استاد نامی نقاشی دوران قاجار، كمال الملك هنر آموخته بود. چون پدر علاوه بر نقاشی و مینیاتور با موسیقی هم آشنایی داشت و در نواختن تار هم تبحری داشت، این شیفتگی به هنر به فرزندان هم رسید چنانكه یكی از آنها راه پدر را در نقاشی ادامه داد و سرآمدتر از پدر شد ( مرحوم محمد تجویدی ، كه بسیاری از تابلوهای كتابهای ادبیات كهن همانند اشعار حافظ و بابا طاهر و خیام از آثار اوست ) دیگری كه نوای سازهای دوستان پدر در شب نشینی ها وی را به سمت موسیقی سوق داد و شد علی تجویدی. علی این فرصت را داشت كه آزادانه به موسیقی بپردازد، درك عمومی مردمان از موسیقی بسیار پایین بود و آن را شغلی پست و دون شأن آدمی می دانستند، اما پدر علی تجویدی كه درس و سوادی داشت و حشر و نشری با سرآمدان فرهنگ و هنر و منزل وی اطراقگاه برخی از چهره های شاخص موسیقی بود نه تنها پسر را شماتت نكرد كه تشویقش كرد به شكلی اصولی نوازندگی را بیاموزد. از جمله این چهره ها استاد ابوالحسن صبا، موزیسین نامی و نوازنده صاحب سبك ویولن و سه تار بود كه برای آموختن نقاشی به منزل پدر علی می آمد. استاد در گفت وگویی این حضور و چگونگی شیفتگی اش به موسیقی را این گونه توصیف می كند: «مرحوم ابوالحسن صبا چون نزد پدرم نقاشی كار می كرد به منزل ما رفت و آمد داشت و از همان موقع با ایشان آشنا شدم.»
این آشنایی سبب شد تا علی نوجوان مشاوری كم نظیر بیابد و در نهایت در ابتدای كار به سمت آموزش تار سوق پیدا كند. تجویدی زمانی كه در دبیرستان تحصیل می كرد به گروه پیشاهنگی وارد شد و فلوت آموخت و با نت آشنایی پیدا كرد. در این دوره موسیقی ایران به دو گرایش تقسیم شده بود: چهره هایی همانند استاد علی نقی وزیری در پی درآمیختن موسیقی غربی و ساختار و فرمهای این موسیقی به موسیقی ایرانی بودند و گروهی دیگر همانند استادان یاحقی، معروفی، شهنازی و در پی ارائه سنتهای موسیقی ایرانی بودند. تجویدی جوان در چنین هنگامه ای به نزد استاد حسین یاحقی برای آموزش ویولن می رود. یاحقی كه هم در ویولن نوازی و هم در كمانچه نوازی سرآمد بود، شاگردان فراوانی تربیت كرد. وی و استاد ابوالحسن صبا دو چهره ای بودند كه توانستند ویولن را كه سازی غربی بود ، ایرانیزه كنند و از آن قرائتی وطنی به دست دهند ، به نحوی كه پس از این دو نواخت ویولن خود به دو شاخه ویولن غربی و ویولن ایرانی تقسیم شد.
«تجویدی جوان در ۱۶سالگی به نزد حسین یاحقی می رود:
در ۱۶ سالگی به كلاس حسین یاحقی رفتم و پس از ۶ ماه نزد ایشان به آموختن ویولن مشغول شدم و سپس به كلاس مرحوم صبا رفتم. ۸ سال نزد استاد به فراگرفتن موسیقی و نوازندگی ویولن پرداختم، در ضمن سه تار و ضرب را هم نزد ایشان یاد گرفتم و برای پیشرفت تكنیك ویولن بنا به توصیه ایشان ۳ سال نزد یك استاد خارجی كار كردم و نیز به وسیله یكی از دوستانم با حضرت حاج آقا محمد ایرانی و جناب ركن الدین مختاری و سایر موسیقی دانان ایرانی از جمله نورعلی برومند و مرحوم طاهر زاده و مرحوم قهرمانی آشنا شدم. در حقیقت دستگاههای كامل ایرانی و تصانیف مرحوم شیدا را نزد این بزرگواران آموختم.»
تجویدی بنا به توصیه صبا برای تكمیل تكنیك های نواختن ویولن و آشنایی با موسیقی غرب، چند سالی را نزد ملیك آبراهیمیان و بابگن تامبرازیان رفت چرا كه استاد معتقد بود برای استحكام انگشتان و آرشه باید چند سالی نزد یك معلم اروپایی، متد گام های موسیقی غربی را بنوازد.
●نقشی تازه ؛ آهنگساز
نگاهی به فهرست استادانی كه زنده یاد تجویدی از آنها درس آموخت نشان می دهد كه در هر شاخه و رشته ای شاخص ترین افراد و نامی ترین استادان به وی موسیقی و نوازندگی آموختند. اینكه تجویدی جوان شوق فراگیری سازهای مختلفی را در سر داشت و فرصتها را از كف نمی داد به این جهت بود كه جامعه موسیقی می خواست نقشی اساسی تر برای وی تدارك ببیند. نقشی به نام آهنگساز كه تنها زمانی به دست می آید كه فرد شناخت دقیقی از تواناییهای هر ساز به دست آورد. با توجه به اینكه استاد تجویدی در سه گروه سازهای بادی ( فلوت ) سازهای كششی ( ویولن و كمانچه) و سازهای مضرابی ( تار و سه تار ) خود نوازنده ای چیره دست بود، لذا به ملودی پردازی پرداخت. استعداد سرشار وی در ملودی پردازی این جا خود را نشان داد و سبب شد تا ركن الدین خان مختاری وی را تشویق به فراگیری فنون آهنگسازی كند.
«ذوق آهنگسازی داشتم ،بنا به توصیه آقای ركن الدین مختاری به ساختن آهنگ پرداختم و برای آشنایی بیشتر به فن آهنگسازی و همچنین اركستراسیون و هارمونی مدتی مثل یك طلبه نزد چند استاد به تحصیل پرداختم و در كلاس كنسرواتور آزاد موسیقی نام نویسی كردم.»پس از این آموزشها است كه نقش اصلی تجویدی در زندگی هنری اش آغاز می شود.
‌●نسل آب دیده
زنده یاد تجویدی از نسلی است كه ضمن گذراندن تلاطمهای سیاسی و آبدیده شدن در كوره حوادث سیاسی اجتماعی سالهای اولیه قرن بیستم، این فرصت را داشتند كه با انواع موسیقی آشنا شوند و از آن میان دست به انتخاب زنند. به تعبیر دقیق تر پس از دوره هایی كه مرحوم وزیری تجربه هایی را در موسیقی ایرانی سامان داد نوبت به نسل بعدی رسید كه روح الله خالقی، ابوالحسن صبا ، مرتضی محجوبی و اندكی بعدتر پرویز یاحقی و نیز استاد تجویدی از جمله آنها بودند. ویژگی شاخص این نسل دستیابی به گونه ای موسیقی بود كه از تلفیق فرمهای موسیقی غربی با فرمهای موسیقی ایرانی به دست آمده بود . این نسل توانست ضمن هضم آموزه های موسیقی غربی و توجه به ساختار آهنگسازی و هارمونی و نیز كشانیدن و گشودن موسیقی چند صدایی به درون موسیقی ایرانی، روح كار را نیز ایرانی كند. شاید آنچه كه از آن به ایرانیزه كردن كارها و دادن هویت ایرانی یاد می شود در این آثار دیده شود. نسل این دوره البته این شانس را هم داشتند كه همگی با یكدیگر همدل و همزبان بودند و كارهایی كه انجام دادند محصول نشست و برخاستها و دوستی ها و مشورتهای فراوانی بود، آنچه كه در سنت موسیقی ایرانی بروز و ظهور داشت و متأسفانه چندسالی است كه به مدد استودیو نوازندگان ماشینی از وادی موسیقی ایرانی رخت بربسته است.
استاد تجویدی از سالهای ابتدایی دهه سی و همزمان با پا گرفتن برنامه گلها به رادیو آمد و همكاری وی با چهره های نامی موسیقی و آواز شروع شد. تجویدی در این دوران همزمان با كار نوازندگی و آهنگسازی عضویت كمیسیون موسیقی و سرپرستی و رهبری اركستر را عهده دار بود. همكاری زنده یاد تجویدی به تولید برخی از درخشان ترین ترانه ها و تصانیف موسیقی ایرانی انجامید. به گفته خود استاد تجویدی در این دوره نزدیك به هفتاد ترانه و تصنیف و آهنگ ساخته شد كه برخی از شاخص ترین آنها عبارتند از: آزاده با شعر زنده یاد رهی معیری در دستگاه سه گاه، دیدی كه رسوا شد دلم در مایه دشتی با شعر رهی معیری، صبرم كن عطا در سه گاه با شعر رهی معیری، مرا عاشقی شیدا با صدای مرحوم بنان كه باشعری از مرحوم رهی معیری در سه گاه خوانده شد، این همه آشفته حالی در نغمه شور با شعری از رحیم معینی كرمانشاهی؛(این اثر با تنظیم مرحوم روح الله خالقی در سال ۴۰ شمسی در برنامه گلهای رنگارنگ شماره ۲۶۱ خوانده شد . بعدها این اثر با آهنگسازی و تنظیم مهرداد پازوكی و خوانندگی علیرضا افتخاری دوباره خوانی شد).
اگر بخواهیم منزلت تجویدی را در آهنگسازی بسنجیم به گمان من وی را باید همطراز و بلكه تداوم دهنده منطقی تصنیف سازان نامی چون عارف و شیدا به شمار آوریم كه مبنا و پایه تمامی ملودی ها و آهنگهای خود را بر ساختار موسیقی سنتی ایرانی و یا ملودی های بومی و محلی ایران استوار ساخته بودند. آگاهی تجویدی از علم هارمونی نیز اركستراسیون وی را در جایگاهی بالاتر و برتر از بسیاری از آهنگسازان هم عصر و پس از خود قرار می دهد. شاید یكی از دلایل ماندگاری این تصانیف و ترانه ها همین استواری و لطافتی است كه در آنها وجود داشته است و جالب توجه اینكه وقتی برخی از این تصانیف دوباره سازی یا دوباره خوانی شد، آهنگسازان بعدی هم نتوانستند در تركیب اصلی آن دستی ببرند، چرا كه ساختار كار به قدری محكم و زیبا بود كه اگر چنین كاری هم می كردند، زیبایی و استواری كار از دست می رفت. به تعبیر دقیق تر پختگی این آثار به اندازه ای بود كه هم اینك در زمره آثار كلاسیك آهنگسازی و ترانه سازی موسیقی ایران باید از آن یاد كرد و می تواند حتی در دانشگاهها تدریس شود. این آثار البته به لحاظ ذوقی و اشراقی نیز در اوج بود و چنانكه استاد در جایی گفته اند كه هیچ آهنگی را بدون انگیزه و كشش درونی نساخته اند، همین گونه است و نشان می دهد نتیجه دانش و ذوق و اشراق یك هنرمند بسی درخشانتر از آن است كه یكی از این دو بال باشد.
شاید همین ذوق ورزیها است كه سبب شد تا نام استاد علی تجویدی در «دایره المعارف رجال قرن بیستم» كه توسط مؤسسه(American Biographical Institute (ABI در سال ۱۹۹۸ میلادی منتشر شد، ذكر شود.این كتاب مخصوصاً مورد استفاده اشخاصی قرار می گیرد كه از آن به عنوان مرجع و مآخذ بزرگان امروز جهان استفاده می كنند، این نشان می دهد كه علی تجویدی در ردیف موسیقی دانان طراز اول دنیا قرار دارد.
تلاشهای استاد تجویدی در همین حد باقی نماند، بلكه به حوزه ای دیگری چون تألیف و تدوین كتاب هم انجامید كه حاصل آن تألیف ردیف موسیقی برای ویولن و كتابهای بسیاری برای موسیقی ایرانی بود كه بسیاری از آنها منتشر شد و برخی از آنها هم متأسفانه به دلیل بیماری استاد نیمه تمام ماند.
پنج سال آخر عمر استاد در بیماری دهشتناكی گذشت كه سبب شد حركت از وی سلب شود. اما به رغم این بیماری مزمن و آدمی سوز، هرگاه كه به ملاقاتش می رفتیم روحیه وی تحسین برانگیز بود و نشان می داد كه زندگی را دوست دارد ، هرچند كه در چنین وضعیتی به سر ببرد. سال گذشته از استاد به عنوان چهره ماندگار عرصه موسیقی تجلیل شد، اما بنا به گفته یكی از اهالی موسیقی كه در جریان این امورات است ، به جای پرداخت كامل هدیه، مبلغی از آن كسر كردند.
استاد تجویدی بحق یكی از بزرگترین آهنگسازان معاصر این سرزمین بود كه شاهكارهای بی شماری در پهنه هنر موسیقی از خود به یادگار گذاشت. آثاری كه نمایانگر استعداد شگرف و متعالی او در هنر آهنگسازی است كه یاد آن هیچ گاه از خاطر هنردوستان و شیفتگان عالم موسیقی اصیل ایرانی بیرون نخواهد رفت.
جالب توجه اینكه سال گذشته كه به اتفاق برخی از دوستان روزنامه نگار و در معیت استاد شجریان به بم رفته بودیم، در آخرین شب و پس از صرف شام و قدم زدن طولانی در كنار دریاچه ارگ جدید بم كل بچه ها و استاد كنار ساحل كوچك نشستیم و من از جناب علی جهاندار خواستم كه آوازی بخواند. جهاندار هم چند بیت شعر در آواز سه گاه خواند و پس از آن به اصرار من و نیز برخی از دوستان دیگر استاد هم همین تصنیف را د ر سه گاه خواند.
●خاطره ای از استاد
شبی پس از فراغت از اجرای برنامه گلها با هم برآن شدیم تا از میدان ارگ به استودیوی گلها در ساختمان رادیو كه در آنجا قرار داشت، پیاده قدم بزنیم. در میان راه بنان از من پرسید. به نظر تو چگونه می توانیم از سه گاه به آواز بیات اصفهان تغییر مكان كنیم و باز از بیات اصفهان به شور و سپس به سه گاه برگردیم؟ هر دو در به دست آوردن راهی مناسب به زمزمه مشغول شدیم و هم چنان در یافتن پاسخی بودیم تا این كه این تغییر مقام یا به اصطلاح مركب خوانی به گونه ای لطیف و خالی از تصنع انجام گیرد. خوب به یاد دارم كه ساعت خروج ما از استودیو ساعت ۷ بعدازظهر بود و راهپیمایی و جستجوگری ما آنچنان پی گرفت كه گذشت مكان و زمان را فراموش كردیم و آنگاه به خود آمدیم كه یك ساعت از نیمه شب گذشته بود، تازه دانستیم نزدیك پل رومی شمیران قرار داریم و در این مدت خستگی و گرسنگی و تشنگی را به شور و شوق هنر و پویش و همدلی، همه را از یاد برده بودیم، اثر آنچه گذشت، پدید آمدن آهنگ «یاد كودكی» بود كه در آن سیر آهنگ از بیات اصفهان به سه گاه و سپس به شور و برگشت فرود به بیات اصفهان است و هر گاه این آهنگ را می شنوم یاد فراموش نشدنی آن شب برایم زنده می شود.
●آخرین ساخته های استاد تجویدی منتشر می شود
آخرین ساخته های با كلام استاد «علی تجویدی» به همت «بهرنگ آزاده» نوازنده ویولن در قالب آلبوم در بازار موسیقی منتشر می شود. «بهرنگ آزاده» نوازنده ویولن و شاگرد زنده یاد «علی تجویدی» با اعلام این خبر گفت: در این آلبوم ۴ اثر از آخرین ساخته های با كلام استاد «تجویدی» شامل «یك نگه كرد و گذشت» ، «مراعاشقی شیدا» ، «بی هم زبان» و «تو بودی» را برای اركستر تنظیم كرده ام كه در قالب آلبوم و به خوانندگی «علیرضا فریدون پور» از طریق انتشارات آوای باربد منتشر خواهد شد.
همچنین اگر «فرهاد فخرالدینی» بپذیرد این ۴ قطعه را كه در واقع ۲ تا از آنها جدید هستند با اركستر ملی اجرا خواهیم كرد.
این نوازنده ویولن در ادامه از انتشار ردیف های «تجویدی» در قالب آلبوم خبر داد و گفت: چند سال پیش ردیف های استاد «تجویدی» را با ویولن خودم اجرا كردم كه بعد از اتمام كار آن را برای انتشار به سروش واگذار كردم اما متأسفانه بعد از گذشت سه سال هنوز به بازار موسیقی عرضه نشده و ظاهراً سروش قصد منتشر كردن آن را ندارد و پیگیری های ما هم در این زمینه نتیجه ای را در بر نداشته است.«بهرنگ آزاده» در خاتمه خاطر نشان كرد: به زودی این دو آلبوم از طریق انتشارات آوای باربد در بازار موسیقی منتشر خواهد شد.

منبع : روزنامه همشهری