تروتسکی و تاریخ خودش

«تاریخ انقلاب روسیه»، هرگز مدعای این را ندارد که تاریخی است بی‌طرفانه و نامغرضانه درباره یک انقلاب دوران‌ساز. این ادعایی است که بسیاری مورخان راست‌گرایی که به انقلاب اکتبر نظر کرده‌اند، داشته‌اند. تاریخ انقلاب روسیه را می‌توان بزرگ‌ترین اثر تاریخی درباره عظیم‌ترین اتفاق قرن بیستم دانست، اتفاقی که به زبان بدیو، «قرن بیستم را استارت زد». نویسنده این کتاب، لئون تروتسکی، ناظری بی‌طرف یا «مورخی تک‌افتاده» نبوده است که از انقلاب روسیه، تصویربرداری کرده باشد. اصالت و برجستگی این عصر، از قضا درست به این خاطر است که آغشته به خطیرترین لحظات و روندهای پیروزی یک انقلاب مردمی است ورنه «تاریخ» رسمی‌ای که حزب کمونیست روسیه و آکادمیسین‌های پساانقلابی مسکو، از شکل‌گیری و تداوم اتحاد جماهیر شوروی در چند جلد و به زبان‌های مختلف گرد آورده‌اند، اثری است مستندتر و چه‌بسا «علمی‌»تر ولی به قول تروتسکی، «کامل‌ترین سند جعلی و ساختگی» درباره تاریخ انقلاب است. اما تروتسکی، رفیق نزدیک ولادیمیر ایلیچ لنین، رهبر و سازمان‌ده انقلاب اکتبر ۱۹۱۷، در کلیه وقایع انقلاب شرکت فعال و تعیین‌کننده‌ای داشته است.
او به میانجی این حضور عینی و درگیری شخصی از یک سو و نیز دانش انقلابی‌اش از مارکسیسم، تاریخ انقلاب را انقلابی نوشته است. دویچر که چند سال پیش «زندگینامه سه جلدی‌اش درباره تروتسکی» (پیامبر مسلح، پیامبر بی‌سلاح، پیامبر مطرود) به فارسی منتشر شد، می‌گوید «این کتاب (تاریخ انقلاب روسیه) عظیم‌ترین کتاب اروپایی قرن بیستم است.» تروتسکی، رئیس شورای کارگران پتروگراد در انقلاب ۱۹۰۵، اولین وزیر امور خارجه دولت شوروی و سازمان‌دهنده ارتش سرخ بود. تروتسکی پس از پیروزی انقلاب، و زمانی که کنش- تفکر انقلابی بلشویکی به قبضه دولت‌گرایی استالینیستی درمی‌آمد، تشخیص داد که «انقلاب، منحط شده است» و ناچار شد از روسیه بیرون برود. آثار پرشمار تروتسکی در این دوره درباره ریشه‌ها، ساختارها و روندهای استالینیسم و نیز در باب زمینه‌ها و علل پا گرفتن فاشیسم، از گرانقدرترین آثار انقلابی سده بیستم به شمار می‌رود. او جز فکر کردن و نوشتن، سازمان‌دهی انقلابی را واننهاد و در ۱۹۳۸، بین‌الملل چهارم را بنیان گذاشت که مجمعی بود از احزاب چپ‌گرای تروتسکیست و منتقد سیاست حاکم بر شوروی. دو سال بعد از ۱۹۴۰، او در تبعیدگاهش در مکزیک، به دست ماموران حکومت استالین، از پای درآمد. هر صحنه‌ای از کتاب «تاریخ انقلاب روسیه» تروتسکی، مانند تصویری زنده است که از برابر چشمان خواننده می‌گذرد. با این همه، تنها یک اثر کلاسیک تاریخی نیست.
مارکسیسم انقلابی (گرایشی که برای خط‌مشی چپ‌های تروتسکیست به کار می‌رفت)، از این کتاب همچون صفحاتی بهره برده است که حاوی درس‌هایی بس گرانبها از یک روند انقلابی است. ضمنا و مطمئنا، اثر ماندگار تروتسکی، از نخستین آزمون‌های تئوری مارکسیستی تاریخ و تاریخ‌نگاری است؛ از این بابت، تروتسکی باز هم پیشرو و انقلابی بوده است. او جرأت می‌کند و تاریخ‌نگاری انقلابی- مارکسیستی را از دوره‌ای می‌آغازد که خودش به تمامی در آن مشغول بوده است. اگر در کمیته مرکزی «راهبر انقلاب اکتبر، این لنین است که بر تداوم انقلاب و درهم شکستن سد دولت کرسنکی هم پا می‌فشارد، بسیاری از انقلابیون تراز اول اما نگران شکست انقلاب بودند و باوری به پیگیری انقلاب تا افق‌های مدنظر لنین نداشتند، تفسیر آنها از تاریخ، هنوز گرفتار این ایده بود که «در پس تاریخ، دانای کلی نشسته است که مجوز یک یک وقایع تاریخ باید به امضای او رسیده باشد.» این تفسیر سنتی و البته از حیث سیاسی، محافظه‌کارانه، چنانچه هژمونی می‌یافت می‌توانست چنان نخستین قیام انقلابی- کارگری را در جوی خون غرق کند که تا مدت‌های مدید ایده و امید تغییر وضع موجود به ذهن آدمی خطور نکند.
ساعت به سود انقلاب و انقلابی بودن تیک‌تاک می‌کرد و اگر این ساعت سپری می‌شد، زمانه علیه انقلاب و روح انقلاب عمل خواهد کرد. اینچنین ساعتی، «بخت انقلاب» است که بر شانه‌ها نشسته، اگر برمی‌خاست، شاید نشستنی در کار نبود. پس از انقلاب هم انقلابیون بلشویک که با لنین مخالفت کرده بودند، به اشتباه‌شان در آن لحظه اعتراف کردند. تروتسکی زمانی که با یک چشم خندان، شاهد است که کتابش در چین و در میان انقلابیون آن دیار هم، به زبان چینی منتشر می‌شود، با چشمی دیگر گریان است که «به نام مارکسیسم، کارخانه غول‌آسایی برای تولید انواع و اقسام جعلیات تاریخی و نظری پدید آمده است» منظورش کارخانه‌ای که احزاب کمونیستی استالینیستی جهان در پیوند با هم ساخته‌اند. تروتسکی تاریخ‌نویس می‌گوید در چنبره چنین کارخانه‌ای از جعلیات، «تاریخ به ماده خامی برای ساخت و سازهای دلخواه دار و دسته انحصارطلب حاکم تبدیل شده است.
همین سرنوشت، گرفتاری انقلاب اکتبر و حزب بلشویک هم بوده است... تاریخ گویا برای تجلیل از یک شخص واحد، گردآوری شده است: آقای استالین اگر ترجمه‌های دولتی «تاریخ اتحاد جماهیر شوروی» به سهولت در جای‌جای جهان و در کتابخانه‌های عالم یافته می‌شد، اما انتشار ترجمه اثر سترگ تروتسکی تا مدت‌ها، به توان مالی یا انسانی محدود احزاب تروتسکیست متکی بوده است. اخیرا و پس از سال‌ها، به همت نشر نیلوفر، و به ترجمه سعید باستانی متن فارسی «تاریخ انقلاب روسیه» منتشر شده است. شایسته بود، مترجم نام‌آشنای کتاب، بر مقدمه‌ها یا پیشگفتارهای اندکی قدیمی شده کتاب، دیباچه‌ای جدید می‌افزود که خواننده ایرانی را با چند و چون ترجمه فارسی اثر تروتسکی نیز آشنا سازد.

ناصر جوهری

منبع : روزنامه کارگزاران