از تدوین سناریو تا طراحی شبکه سناریو ها

● مبانی نظری سناریو ها :
تدوین سناریو ها به وسیله برنامه ریزانی که از دقت پیش بینی آماری متدوال در دوره هایی بیش از یک سال ناراضی بودند ، شکل گرفت . با تاکید بر اینکه آینده غیر قابل پیش بینی می باشد ، اصل" شقوق مختلف آینده " ، گزینه هایی از آینده های محتمل را که یک سازمان یا هر موسسه دیگری ممکن است خود را در هر یک از آن ها بیابد ، طراحی مینماید تا اقدام لازمی را که در صورتی که آن آینده به وقوع بپیوندد را مورد توجه قرار دهد .
تدوین سناریو ها نخستین بار در دهه ۱۹۵۰ توسط فوتوریست های موسسه رند انجام پذیرفت . به هر حال ، تا حدی به دلایل امنیت نظامی تا دهه ۱۹۷۰ در این حوزه مطالب کمی انتشار یافت . به دلیل شالوده تجربی و شاید به دلیل دشواری های کاربرد پایه های نظری مسئله علیت در وقایعی که احتمالا در آینده اتفاق می افتند ، رشد نظری در این حوزه به خوبی صورت نگرفته است . بل ( ۱۹۹۷) تلاش نمود تا مبنایی نظری برای کمی نمودن مطالعات آینده ایجاد نماید ، در حالیکه لیست ( ۲۰۰۵) مجموعه ای از اصول را به منظور پیش بینی آینده تدوین نمود که مبنای طراحی شبکه سناریو ها را فراهم آورد .
● متدهای متعارف تدوین سناریو :
این بخش سه متد متعارف سناریو سازی را مقایسه می نماید : متد متخصصین ، سناریو های استاندارد شده ، و (متعارف ترین متد روز ) متد عدم قطعیت های بحرانی . این متد ها در خصوصیات زیر مشترک می باشند :
ـ سناریو ها همیشه به صورت گروهی طراحی می گردند . معمولا ۳ یا ۴ سناریو در هر گروه وجود دارد . حداقل ۲ ( بسته به اصل شقوق مختلف آینده ) و حداکثر حدود ۷ سناریو در هر گروه وجود دارد .
ـ هر سناریو شامل مقادیر زیادی از جزئیات می باشد . معمولا بین ۵ تا ۱۰ صفحه .
ـ سناریو یک گروه کاملا مجزا از هم می باشند ؛ سناریو ها به جای اینکه در ارتباط با هم طراحی شوند در تقابل با هم طراحی می گردند .
ـ سناریو ها عموما ( و نه همیشه ) به صورت تصاویر لحظه ای از آینده تدوین می گردند .
● سناریو های متخصصین :
این یک متد ۸ مرحله ایست که در دهه ۱۹۷۰ به وسیله شرکت نفتی شل به شهرت رسید ( که بحران نفتی سال ۱۹۷۳ را پیش بینی نمود و مفید واقع گردید) ، و جزئییات آن توسط شوارتز ( ۱۹۹۱ ) تشریح گردید . مراحل آن عبارت انداز :
مرحله ۱ : شناسایی مسئله یا ماهیتی که آینده آن قرار است مورد مطالعه قرار گیرد .
مرحله ۲ : شناسایی عوامل کلیدی موثر در آینده آن ماهیت یا مسئله . این کار از طریق مشورت با کسانی که در صنعت یا بنگاه فعالیت می نمایند ، انجام می پذیرد .
مرحله ۳ : شناسایی نیروهای محرک عمده ، مانند عوامل جمعیت شناسی ، روندهای اجتماعی ، و فن آوریهای نوین .این نیروها می توانند به عنوان نیروهای غیر قابل توقف در نظر گرفته شوند .
مرحله ۴ : رتبه بندی عوامل کلیدی و نیروهای محرک بر اساس عدم قطعیت و اثرات بالقوه . عناصر با عدم قطعیت و اثرات بیشتر ، در ساختن سناریو مورد توجه قرار خواهند گرفت .
مرحله ۵ : تدوین منطق های سناریو . این یک فرایند آزمون و خطا می باشد و تا جایی تکرار می گردد که هر سناریویی از لحاظ منطقی منسجم گردد .
مرحله ۶ : وقتی طرح کلی هر گروه از سناریو ها برقرار گردید ، جزئیات هر سناریو تدوین می گردد و سناریو ها در ارتباط با مرحله ۲ و ۳ در بالا مجسم می گردند . هر سناریویی باید انسجام درونی داشته باشد .
مرحله ۷ : در نظر گرفتن استلزامات گروه سناریو . مرتب کردن احتمالات جاری به منظور بررسی ماهیت مربوطه در هر سناریو . در کدام سناریو ها احتمالات عملی می باشد ؟ در کدامیک ، ماهیت مزبور آسیب پذیر می باشد ؟ کدام یک از سناریوها بیشترین ریسک را دارا می باشند ؟ برای یک سرمایه گذاری بزرگ با دوره بازپرداخت طولانی ( مانند احداث یک پالایشگاه نفت در کشوری بی ثبات ) سرمایه گذاری صورت نخواهد گرفت مگر اینکه تمام سناریو ها نتایج مطلوبی را نمایش دهند .
مرحله ۸ : شناسایی مجموعه ای از شاخص های پیشرو ، تا زمانیکه یک سناریو پیش بینی شده در حال آشکار شدن باشد ، بتوانند به سرعت هشدار دهند .
همانطور که عنوان " سناریو متخصصین " دلالت می کند ، عمده هشت مرحله فوق بوسیله متخصصین انجام می گیرد . آنها نوعا با داشتن تجربه در طراحی سناریو برای دامنه ای از ماهیت های مختلف ، متخصص در تدوین سناریو هستند .
● سناریو های استاندارد شده :
در حوزه سناریو ، برخی از مجموعه سناریو ها چندین بار اتفاق می افتند . بنابراین روش سناریوهای استاندارد شده ( دیتور ، ۱۹۹۸) به این صورت می باشد که با سه یا چهار سناریو آغاز نموده و سوابق و پیامدهای هر یک را در ارتباط با ماهیت مورد مطالعه بررسی می نماید . چهار سناریوی دیتور عبارتند از : ( الف ) استمرار وضع موجود ، ( ب ) فرو پاشی ، ( ج ) اجتماع منضبط ( سازماندهی شده پیرامون مجموعه ای از ارزشها یا اقتدار ) ، و ( د ) اجتماع در حال تغییر ( با ظهور اشکال نوینی از عقاید ، رفتار و . . . ) .
● متد عدم قطعیت های بحرانی :
این روش شاید به دلیل داشتن دستورالعمل های ساده ، تبدیل به رایج ترین متد گردید ، و بدینگونه سناریو ها میتوانند بدون نیاز به متخصصینی که تعدادشان هم کم است ، طراحی گردند . مراحل تدوین سناریو های این شیوه عبارتند از :
مرحله ۱ : فهرست نمودن روندها و موقعیت هایی که احتمال دارد بر موجودیت ماهیت مورد مطالعه اثر گذار باشند .
مرحله ۲ : گروه بندی آنها در یک ماتریس دو در دو : ( بحرانی / غیر بحرانی ) در ( بسیار قطعی / غیر قطعی )
مرحله ۳ : از ناحیه غیر قطعی و بحرانی ، ۲ یا ۳ روند یا موقعیت بسیار مهم را انتخاب می نماییم . اینها محور های سناریو ها را شکل می دهند .
مرحله ۴ : اگر شما ۲ متغیر را انتخاب نموده اید ( a و b) ، یک ماتریس دو در دو با چهار ناحیه ایجاد نمایید ، به همین ترتیب برای متغیر های بیشتر .
مرحله ۵ : آنگاه گوشه بیرونی هر ناحیه یک سناریوی شکل گرفته را ارائه می نماید .
بعضی وقتها تعدادی از چهار ( یا هشت سناریو ) انسجام منطقی ندارند ، بنابراین سناریو های کمتری مشتق می گردند. همچنین تاکید زیادی بر قابلیت پذیرش سناریو ها وجود دارد .
یک مثال آموزنده در این خصوص مطالعه آینده فن آوری اطلاعات در سال ۲۰۰۰میلادی توسط رندال می باشد . چهار سناریو از متغیرهای محوری : ( a ) تدارک فعالانه در برابر تدارک منفعلانه و ( b) استفاده انبوه در برابر استفاده اقلیت ، مشتق گردیدند . چهار سناریو رندال عبارت بودند از :
ـ " دنیاهای شبکه ای " : استفاده عمومی گسترده از تفریحات و سرگرمی ، مانند بازی های چند نفره ( فعالانه ، استفاده انبوه )
ـ " قطعه بندی های کوچک " : تدارک برای اقلیت متخصص علاقه مند ، عمدتا عرضه اطلاعات ( منفعلانه ، استفاده اقلیت )
ـ " دیوارهای در حال ریزش " : تطابق ظرفیت با رسانه ها ، که مساوی برنامه های تلوزیونی آن لاین می باشد ( منفعلانه ، استفاده انبوه )
ـ " شبکه وحشی وحشی " : آشفته و بدون قانون ، بنابراین قابل عرضه به بسیاری از استفاده کنندگان بالقوه ( فعالانه ، استفاده اقلیت )
نتیجه – که باید برای کسانی که در توسعه اینترنت ذینفع هستند ، آشکار باشد – به طور شفاف این است که تمام چهار سناریو عملی می باشند . شبکه هم فعالانه بوده ( در برخی حوزه ها ) و هم منفعلانه ( در حوزه های دیگر ) . دارای عناصری است که هم برای اکثریت و هم برای اقلیت ایجاد جذابیت می نماید . بنابراین چیزی که بعنوان مجموعه ای از احتمالات عرضه می شود به سادگی به یک دسته بندی دو بعدی تبدیل می گردد . مثال مذکور به این دلیل انتخاب گردید که محدوده زمانی کوتاهی را شامل می گردید و احتمالات را به روشنی ترسیم نموده بود . در عمده مثال های دیگر از تدوین سناریو ، نتایج بسیار نامعلوم بوده و زمان وقوع آن طولانی تر است .
● دشواری های موجود در متدهای متعارف تدوین سناریو :
نمونه رندال غیر عادی نمی باشد و در آن غالبا تمام سناریو ها به طور همزمان صدق می کنند . متد مذکور توسط نویسندگانی مانند بود و پوستما ( ۱۹۷۷) و لیبل ( ۲۰۰۲) مورد انتقاد قرار گرفته است . دو انتقاد کلیدی عبارتند از :
۱) هیچگونه ارتباط درونی بین سناریو ها ترسیم نگردیده است . هر سناریو کاملا در فضای مستقلی قرار دارد .
۲) پیشرفت در تدوین سناریو بسیار سنگین و کند می باشد . برای مثال ، کمپانی نفتی شل بیش از یکسال وقت صرف چنین کاری نمود . هر چند این موضوع فی نفسه مشکل تلقی نمی گردد ، اما موجب می شود فرایند مذکور بسیار پرهزینه گردد ، و سناریو های تدوین شده در هر یک از سه روش فوق به سادگی قابلیت تغییر ، متناسب با شرایط غیر قابل پیش بینی ، بدون آغاز کار از ابتدا را نداشته باشند .
● طراحی شبکه سناریو ها :
وجود مشکلات مذکور منجر به شکل گیری متدی کاملا متفاوت از تدوین سناریو گردید یعنی متد طراحی شبکه سناریو ها . در عوض تدوین سناریو های گروهی اندک ( همانند متد های متعارف فوق ) ، تعداد بیشتری سناریو تدوین گردیدکه هر کدام جزئیات بسیار کمتری داشتند . بنابراین ، این اجزاء کوچک بسیار آسانتر قابل جایگزینی و اصلاح می باشند . به جای اینکه هر سناریو یی ماهیتی مستقل داشته باشد ، آنها به طرز هوشمندانه ای با هم در ارتباط می باشند . هیچ استدلالی وجود ندارد که فقط یکی از سناریو های حاصله در آینده به حقیقت بپیوندند .
فرایند تدوین طرحهای شبکه سناریو ها از ابتدا به این منظور طراحی گردید تا ابزاری مناسب برای سناریو سازان بی تجربه باشد . طرحهای شبکه ای برای کارتدوین سناریو نسبتا سریع و آسان می باشند .
درخت واقعه ، قلب این متد است ؛ مفهومی که از الگوهای ارزیابی پیشرفت ، خصوصا از الگوی " برنامه ریزی هدف گرا " اخذ گردیده است . روشی که بمنظور تحول در رهیافت شبکه منطقی بوسیله یک آژانس آلمانی فعال در امور اجتماعی به نام GTZ بنیان نهاده شد . یک عنصر از این الگو ، درخت مسئله است : وقتی یک مسئله اجتماعی بعنوان تنه ای از درخت ترسیم می گردد ، ریشه ها می توانند به عنوان سلسله مراتب علت ها نمایش داده شوند ، در حالی که شاخه ها نشاندهنده سلسله مراتبی از نتایج و اثرات می باشند . در متد طراحی شبکه سناریو ها ، درخت مسئله به درخت واقعه تبدیل گردیده است . این درخت شامل یک واقعه اصلی ( بدنه درخت ) ، سلسله مراتبی از علت ها ( ریشه ها ) و سلسله مراتبی از نتایج ( شاخه ها ) می باشد .
اصل اساسی این است که هیچ واقعه ای تنها به یک دلیل منفرد اتفاق نمی افتد و هر واقعه ای به ندرت یک نتیجه منفرد دارد . قبل از اینکه واقعه بتواند اتفاق بیافتد ، قالبا مجموعه ای از پیش شرط ها مورد نیاز است . به عنوان مثال در استراتژی های نظامی ، یک حمله موفقیت آمیز مستلزم داشتن فرصت ، قابلیت و اراده می باشد .
در الگوی طراحی شبکه سناریو ها ، تغییرات مرتبط با زمان یک عنصر مهم می باشد : درختهای واقعه معمولا در برخی مسیرها با هم مرتبط هستند ، به نحویکه ، خروجی یک واقعه محتمل ، تبدیل به ورودی واقعه دیگر می گردد . چون زمان حاضر می تواند نامعین باشد ، سناریو ها می توانند در گذشته نزدیک آغاز گردند . در عمل ، شبکه سناریو ها در سه مرحله طراحی می گردند : کار کردن رو به جلو از زمان حاضر ، به عقب از تاریخ تحقق هدف در آینده و سوم ، باوارد کردن وقایع محتمل در آینده نزدیک .
در مرحله اول ، مجموعه ای از موضوعات زمان حاضر شناسایی شده و تصویری از آینده از هر کدام طراحی می گردد . این معادل شاخه ها ( خروجی های ) یک درخت واقعه می باشد .
مرحله دوم با شناسایی مجموعه ای از خط سیر ها آغاز می گردد . اینها از برخی جهات با سناریو های استاندارد شده مشابهت دارند ، اما به سادگی در راستای تاریخ تحقق هدف ، مهار گردیده اند و مسیر هایی به سوی عقب از آنها به زمان حاضر ترسیم گردیده است . برای مثال ، وقتی شبکه سناریو ها برای گروهی از یک کلوپ طراحی گردید ، اعضاء سه مسیر را برای آینده پیشنهاد کردند : حداقل تغییر ، انظباط منطقی و تحول با بهره مندی مجدد از اهداف اولیه اعضاء کلوپ . گرچه نقاط پایان مشابه بوده ، و زمان های حاضر استنباط شده بسیار مشابه تر ، اما مسیر های ترسیم شده کاملا متمایز بودند . حرکت به سمت عقب ( رابینسون ، ۱۹۸۸) از نقطه پایان هر مسیر به سوی زمان حاضر صورت گرفته است . این در حکم ریشه ها ( بخش علّی ) یک درخت واقعه می باشد . در آغاز مرحله سوم ، طرحی از یک سناریو با تصویری از آینده ها که از زمان های حاضر به جلو گسترش یافته اند ، چند مسیر شاخص از زمان های حال به تعدادی زمان های آینده ، و حرکت به عقب از این آیندها در طول این مسیرها وجود دارد .
در مرحله سوم ، درخت های واقعه ایجاد می گردند و در هر جایی از شبکه که بنظر بیشترین ارتباط – یا بیشترین احتمال خلق مشکل را برای ماهیت مربوطه داشته باشند گنجانده می شوند . سپس درخت های واقعه می توانند به یکدیگر مرتبط گردند و یک شبکه را تشکیل دهند : بنابراین طرحی از شبکه سناریو ها مجموعه ای به هم پیوسته از وقایع می باشد . طراحی سناریو ها نوعا حدود ۲۰۰ واقعه را شامل می گردد . این کار باعث افزایش قابلیت درک استدلال ها شده و در نهایت می توان چند صد سناریو موجود را به ۴۰ یا ۵۰ سناریو جامع تر کاهش داد .
در مرحله نهایی طراحی شبکه سناریو ها ، شبکه از طریق استفاده از لایه بندی مورد کنکاش قرار می گیرد . اگر هر واقعه یک گره ( یا جعبه ) باشد ، هر ارتباطی بین وقایع یک بردار را تشکیل می دهد . ارتباطات اکنون در جزئیات خود تحلیل می گردند . برای هر رابطه ، مشارکت کنندگان می اندیشند که : تا چه حدی واقعه A منجر به وقوع واقعه B می گردد ؟ کدام گروه عمل کننده می توانند وقوع آن را موجب گردند ؟ چه ابزاری را می توانند به کار برند ؟ و چرا آنها این کار را انجام می دهند ؟
دراین راه ، یک لایه زیر وقایع مشتق می گردد : که شامل انگیزه ها ، تمایلات ، و محرک های مشابه هستند . معمولا این نتیجه حاصل می گردد که تعداد کمتری از این عوامل نسبت به ارتباطات بین وقایع وجود دارد ، در عوض انگیزه هر گروه عمل کننده در دامنه گسترده ای از وقایع به کار می روند .
با گردآوری دامنه ای از انگیزه ها و به کار بستن آنها در درخت های وقایع ، غالبا امکان پذیر می گردد که وقایع محتمل بیشتری را متصور کرد . در حقیقت هیچ محدودیتی در این زمینه وجود ندارد ، اما تا حدی مهم به نظر می رسد ، چون لایه فوقانی شبکه می تواند گسترش یابد .
در نهایت ، لایه زیرین مشتق می گردد . بعلاوه ، در ارتباط با تعداد گروه های فعال ، معمولا اجزاء کمتری وجود دارد . سوالی که مشارکت کنندگان در نهایت می پرسند ، این است که : انگیزه های فعالین از کجا نشات می گیرد ؟ پاسخ در جهان بینی ، ارزشها و آگاهی های ( و عدم آگاهی ها ) گروه نهفته است . فرایند لایه بندی مشابه تحلیل علّی لایه ای می باشد .
قابل توجه است که هر چه لایه ها ژرف تر باشند تغییراتشان آرام تر است . وقایع به سرعت اتفاق می افتند ، تمایلات انسانی بسیار آهسته دگرگون می شوند ، و ارزش ها و جهان بینی هایی که انگیزه ها را ایجاد می نمایند صرفا در یک زایش جدید دگرگون می گردند . با حرکت به سوی بالا در میان مجموعه لایه ها امکان پیش بینی آینده هایی که تصویر آنها دشوار می بود ، فراهم می گردد .

نویسنده : دنیس لیست ، دانشگاه آدلایت ، فوریه ۲۰۰۷
ترجمه : رضا نیک سیرت