مقتضیات متفاوت در سنین مختلف

حضرت علی (ع) می فرماید: «كودك هفت سال آزاد است و هفت سال مورد ادب و توجه و هفت سال دیگر مورد خدمت و یاور است» (بحار الانوار ج ۲۳ ص ۶۵) از روایات اسلامی استفاده می شود كه آغاز تعلیم مدرسه‌ای كودك در هفت سالگی است. امام صادق می‌فرماید: «كودك هفت سال بازی می كند و هفت سال خواندن و نوشتن می‌آموزد و هفت سال (مقررات زندگی) حلال و حرام را یاد می گیرد».(اصول كافی ج ۴۷ و ۴۶)
در هفت سال دوم كودك آمادگی لازم را برای فراگیری معلومات و آداب اسلامی پیدا می كند. نكته ای كه باید در همه مراحل در نظر گرفته شود این است كه محتوای آموزشی و تعلیم باید با مسائل روز و مورد نیاز فراگیران و نیز شرایط محیطی و اجتماعی آنها مرتبط باشد. علی (ع) می‌فرماید:« فرزندان خود را به عادات و آداب خود مجبور نكنید، زیرا آنها برای زمانی غیر از زمان شما خلق شده اند»‌ (نهج البلاغه گفتار ۲۴۰)
تربیت و پرورش كودكان یكی از اموری است كه در سنت اسلامی بسیار مورد اهمیت واقع شده است. این در حالی است كه بیشتر والدین تنها به طور غریزی به تربیت كودكان خود می‌پردازند و هیچ آموزش یا مطالعه ای در این زمینه ندارند. برای رفع این كمبود كارهای بسیار زیاد و عمیقی لازم است تا پاسخگوی مشكلات روزمره كودكان و نوجوانان باشد. آنچه در این نوشتار خواهد آمد نگاهی بسیار كوتاه به دیدگاه های سنت اسلامی در زمینه تعلیم و تربیت است. امید است كه قدمی در نشان دادن خلاء موجود و ایجاد انگیزه ای برای تحقیق در این زمینه برداشته باشیم.
۱ – فطرت كودكان : از جمله مهمترین نكاتی كه در خصوص آموزش دینی كودكان در روایات آمده است مساله فطری بودن توجه به دین و خداست.
رسول اكرم (ص) فرمود:«هر نوزادی با فطرت خدایی به دنیا می آید و پرورش می یابد، مگر این كه پدر و مادر او را به سوی یهودی گری یا مسیحی گری بكشانند.» (بحارالانوارج ۳ ص ۲۸۱) و نیز آمده است كه موسی به خدا عرض كرد:« پروردگارا !‌كدامیك از اعمال نزد تو برتر است؟ خطاب رسید: محبت به كودكان چرا كه من فطرت آنها را بر پایه اعتماد به یگانگی خود قرار دادم.» (آیین تربیت ص ۳۸۱)
تمام این احادیث نشان می دهد كه باید پدر و مادر محیطی مناسب برای كودك فراهم آورند تا حقایقی یا عقایدی كه ریشه های آن در نهاد و فطرت كودك نهفته است به منصه ظهور برسد.
۲ – كنجكاوی و چراجویی: كودك از دنیای بسته پا به دنیای وسیع می گذارد بنابر این می‌خواهد از اسرار آنها سر درآورد بدین سان غریزه اوست كه از منشا پدیده ها بپرسد از روابط علت و معلولی آن سؤال كند این زمینه مناسبی برای كودك است كه والدین فرصت را غنیمت شمارند و واقعیت ها را برای او توضیح دهند.
۳ – رغبتها : انسان به طور كلی موجودی است اجتماعی و خواهان زیستن در اجتماع است از این رو اگر بخواهد با آنها بجوشد و در پس آنها عرض وجود كند باید تقلید كند. این زمینه ای مناسب برای آموزش جنبه های مذهبی است. كودك می خواهد رفتار افراد بزرگتر را تقلید كند پس در حضور او نمازتان را بخوانید و با او را همراه خود به مسجد ببرید. كودك رغبت دارد خود را در جای بزرگترها قالب بزند پس زمینه ارتباط او را با بزرگتران فراهم كنید تا آداب زندگی، معاشرتی، اخلاقی و در كل آداب و رسوم مذهبی را از این طریق بیاموزد.
۴ – ارائه اگلوهای مثبت: در این روش از داستان انبیاء و ائمه بخصوص دوران طفولیت امام حسن (ع) و امام حسین (ع) استفاده می شود.
۵ – حس غرور و خود پسندی : امری است كه بدون شك در بین تمام انسانها وجود دارد می‌توان از حس غرور مثبت كودك استفاده كرد مثلاً به او گفت كه من مطمئنم كه تو می توانی نماز بخوانی.
۶ – مراحل پرورش مذهبی كودك : رسول خدا (ص) فرموده اند:« فرزندان خود را به سه خصلت تربیت كنید: محبت پیامبران و محبت خاندان او و قرائت قرآن » شك نیست كه هر سنی مقتضای برای خودش دارد وباید طبق آن برنامه ریزی كرد. در كتب روایتی دوره ۲۱ ساله تعیین شده است كه به ۳ دوره ۷ ساله تقسیم می شود و هر كدام به دوره جزیی تری قابل تقسیم است.
۷ سال اول: دوره تكوین است
پرورش مذهبی در حقیقت از همان روز تولد با گفتن اقامه و اذان در دو گوش كودك آغاز می‌شود و بتدریج این آموزش ها تا ۳ سالگی تكامل می یابد. مرجله رشد دیگری از ۵ سالگی آغاز می شود كه در این مرحله باید متوجه تفاوت كودكان در امر رشد و نمو باشیم تحقیقات روان شناسی تفاوت های كودكان را از نظر میزان و ظرفیت یادگیری و نیز رشد و نمو عقلی آنها مد نظر قرار داده است. اصول تربیتی اسلام از همان ابتدا توجه و نظر خود را به وجود تفاوت های رشدی در ۵ سالگی با مطرح كردن سؤال زیر جلب كرده است. الیهمایمینك من شمالك ؟ راستت از چپت كدام است؟ اگر كودك بتواند به این سؤال پاسخ بدهد مرحله رشد قبلی خود را پشت سر گذاشته است. امام صادق (ع) سفارش كرده اند كه در ۵ سالگی به كودك سجده آموزش داده شود همچنین امام می فرمایند كودك خود را تا ۶ سالگی فرصت دهید سپس او را در فراگیری كتاب به مدت شش سال تربیت كنید. (وسائل باب ۸۲ حدیث۲) شارع اسلام در زمینه های دیگر تشریعی نیز به تفاوت بین كودكان توجه دارد مانند حدیثی كه درباره اقامه نماز میت برای كودك متوفای ۵ ساله وارد شده است. از حضرت صادق (ع) سؤال شد؟ « آیا كودك ۵ ساله ای بمیرد باید نماز میت بر او خواند؟ حضرت فرمود: اگر نماز را فهمید و درك می كرد بر او نماز خواند شود». (وسائل باب ۱۳ حدیث ۴)
۷ سال دوم دوره پرورش دینی است
در این دوره است كه كودك از حكم وضعی به حكم تكلیفی باید عمل كند. علاوه بر آموزش اعمال واجب اعم از روزه و نماز در ۷ سالگی امام صادق (ع) در زمینه تعلیم احادیث اسلامی می فرماید:« احادیث اسلامی را به فرزندان خود هر چه زودتر بیاموزید قبل از آن كه مخالفان بر شما سبقت گیرند » (كافی ج ۶ ص ۷۶)
امام صادق (ع) درباره روزه گرفتن كودكان می فرمایند: « ما به كودكان خود در ۷ سالگی می‌آموزیم كه هر قدر طاقت دارند. نصف روز باشد یا بیشتر و یا كمتر روزه بگیرند و هرگاه گرسنگی بر تشنگی بر آنان غلبه كرد افطار كنند. تا این كه به روزه گرفتن عادت كنند و آن را به تحمل نمایند. پس شما از كودكان خود بخواهید كه در ۹ سالگی هر قدر كه طاقت روزه دارند،‌روزه بگیرند و هرگاه كه تشنگی بر آنان غلبه كرد افطار كنند»( فروع كافی ج ۲ ص ۱۲۴ ). ایمان واقعی به مذهب از حدود ۱۲ سالگی در كودك پیدا می شود و در این سن تا حدود قابل توجهی می توان معنای اصیل مذهب را به او منتقل كرد. ضمناًٍ مبانی اخلاقی و تربیتی به آداب معاشرت و رسوم و سنن در همین دوره باید به كودك آموزش داده شود. پایان این دوره همزمان با دوره نوجوانی است و كودك با تجاربی كه در زمینه های مختلف به دست آورده بالنسبه به فردی مستقل و صاحب نظر می شود.
۷ سال سوم دوره تمرین و عمل است
در این دوره نیز كه خود به ۳ مرحله پایانی نوجوانی ،‌دوران بلوغ و دوره جوانی تقسیم می‌شود بیشتر توجه والدین باید به دوران بلوغ باشد كه دوره ای است كه نیاز آنان به راهنمایی به اوج خود می رسد.
ایمان به مذهب از ۱۶ سالگی اوج می گیرد و در صورتی كه به الگوی كاذبی برخورد كردند در جنبه مذهب خطراتی برایشان وجود خواهد داشت . پایان بلوغ و از حدود ۱۸ سالگی دوره استقلال تقریبی است . دقت و استدلال منطقی در او رشد می كند و می توان از این طریق به آموزش مذهبی و دینی او پرداخت.

زهرا عبادی

منبع : بنياد انديشه اسلامي