تفاوت سیرک و فیلم بیلی وایلدر

۱ راه دشوار برای یك كارگردان موفق راهی نیست
كه پیموده تا اثری را كه ساخته ما ببینیم. راه سخت برای او همان راهی است كه پس از موفقیت كارش پیش رو دارد. وقتی كارگردانی، فیلمی خوب می سازد مخاطبانش پس از آن انتظار بیشتری از او دارند. او باید در اثر بعدی اش بهتر از قبل باشد. این قاعده درباره هر هنری و در هر درجه ای صادق است. اگرچه سریال هایی كه به صورت نودشبی از تلویزیون پخش می شوند غالباً فاقد ارزش های هنری هستند و فقط برای برآوردن كاركرد اصلی تلویزیون یعنی سرگرمی ساخته می شوند اما در همین حیطه نیز با در نظر گرفتن قید نسبیت می توان به ارزیابی كار سازندگان این سریال ها پرداخت. مهران مدیری اخیراً با «شب های برره» مهمان شب های تلویزیون است. او پس از ساخت نودشبی موفق «پاورچین» در مجموعه «نقطه چین» فضای دیگری را تجربه كرد. تجربه مدیری در «نقطه چین» بار دیگر بر عوامل موثر در موفقیت «پاورچین» صحه گذاشت. انبوه بازیگران در نقطه چین هر چند با هنجارشكنی مدیری در خلق شخصیتی از بطن واقعیت های جامعه یعنی بامشاد همراه بود اما فقدان صمیمیتی كه دیگر شخصیت ها را هم باورپذیر سازد، «نقطه چین» را به نسخه ای ابتر از «پاورچین» تبدیل كرد. هنرنمایی رضا شفیعی جم در نقش بامشاد اما مدیری را بر آن داشت كه همچنان سوژه آدم های بد، رذل، خبیث، دورنگ و... را در سطحی وسیع تر از یك شخصیت، در بعد ناشناخته ای پی بگیرد. «شب های برره» حاصل این تلاش بود. مدیری در این سریال نودشبی مجموعه ای از آدم های ناتو را در كنار هم جمع می كند. آنها اهالی روستایی من درآوردی به نام برره هستند. از آنجایی كه تقابل رفتارهای عجیب آدم های این روستا به اندازه كافی برای خنداندن كافی نیست، زبانی به نام «برره ای» هم ابداع شده كه نوع تشدید شده همان زبانی است كه در «پاورچین» به كار گرفته می شد.اما چرا «شب های برره» خوب از كار درنمی آید. اولین دلیل اینكه نویسندگان مجموعه زحمت خلق شخصیت ها و موقعیت های جدید را تقبل نكرده اند. بله! شب های برره موقعیت جدیدی را تجربه نمی كند. اگرچه داستان در فضای فیزیكی نامانوس و طبعاً جدیدی اتفاق می افتد اما موقعیت ها تفاوت چندانی با موقعیت هایی ندارد كه قبلاً در پاورچین و نقطه چین تجربه شده بودند. اگر داوود «پاورچین» به خاطر روآمدن بی پرده صفت پاچه خواری كه یكی از رفتارهای رایج جامعه امروز ماست، به دل می نشست و اگر بامشاد، رواج دورویی و پلیدی را به عنوان صفت هایی به رخ می كشید كه به مرور زمان وجه رذیله بودن خود را از دست داده اند و كم كم به فضیلت تبدیل می شوند، شخصیت های «شب های برره» چه كرده اند؟ تاكید بیهودگی سنت های كهنه و جهالت عده ای كه خود مظهر جهالتند نمی تواند نگاهی هنرمندانه به جامعه باشد. این نگاه سطحی نگرانه به هیچ وجه هنرمندانه نیست و یادآور میان پرده های تكراری و كسالت بار «جنگ هفته» است. پیش كشیدن بحث بالابرره ای ها و پایین برره ای ها و تصویر كردن تقابل نادانی آدم های ناكجاآباد با یك روزنامه نگار تبعید شده، در یك سریال نودشبی محلی از اعراب ندارد. زدن حرف های ظاهراً بزرگ (بهتر است بگوییم حرف های گنده!) نمی تواند جایی در مجموعه ای نودشبی داشته باشد. در سریال نودشبی وجه سرگرمی بیشترین اهمیت را دارد. كما اینكه در بسیاری از آثار بزرگ تاریخ سینما هم بر خلق هنرمندانه موقعیت ها و آفرینش ظریف درونیات شخصیت ها تاكید می شود. اگر در سریال های پاورچین و نقطه چین تماشاگر رفتارهای داوود و بامشاد را خنده آور می یافت به خاطر این بود كه ظرفیت سرگرمی به خوبی در این شخصیت ها گنجانده شده بود. تماشای وجهی از رفتارهای شخصیتی در موقعیت اجتماعی فعلی كه بر پنهان كردن آن زیر پوست رفتاری رسمی اصرار ورزیده می شود می تواند برای تماشاگر سرگرم كننده باشد. اما جدای از خنده هایی كه به خاطر برخی كژتابی های زبان برره ای در نسبت با زبان فارسی امروز ایجاد می شود كدام افشاگری را در رفتار شخصیت های «شب های برره» می بینیم؟ قرار بوده «شب های برره» سفری به گذشته و در واقع فلاش بكی برای «پاورچین» باشد. آیا انتخاب چنین طرحی كافی است تا نویسندگان، سریال را بی نیاز از خلق شخصیت های جدید بدانند؟ این ضعف به بازی بازیگران مجموعه نیز سرایت كرده است. جز مهران مدیری كه این بار بازیگری اش بهتر از كارگردانی اش از كار درآمده، فقط بازیگر نقش سالارخان است كه می تواند به نقش خود جذابیت ببخشد. او كه قبلاً در سریال «جایزه بزرگ» نقش متفاوتی داشته، در اینجا به خوبی توانسته از آن نقش بیرون بیاید و نقش دیگری را بیافریند. بازیگر نقش سردارخان آن قدر شیفته نقش رئیس در مجموعه پاورچین است كه می توان انتظار داشت اگر مدیری ده تا نودشبی هم بسازد و ده نقش متفاوت هم برای او خلق كند او همچنان نقش رئیس پاورچین را بازی می كند. بازیگر نقش سردارخان چنان از این نقش فاصله دارد كه گاهی اصلاً یادش می رود كه باید برره ای حرف بزند.
۲ هجمه شدید علیه «شب های برره» در نخستین
شب های نمایش اش به خاطر مسائلی كه غالباً حاشیه ای و (گاهی حتی سیاسی) بود سبب شده كه این سریال كمتر مورد نقد جدی قرار گیرد. عمده انتقادهایی كه تا به امروز علیه شب های برره صورت پذیرفته بدآموزی (!) و همچنین به تخریب زبان فارسی در این سریال معطوف بوده است. اولاً تلویزیون به عنوان یكی از رهاوردهای عصر مدرن به هیچ وجه نمی تواند آموزنده (در معنای مثبتش) باشد. این رسانه حداقل در حیطه هنر نقش یكی از مصائب دنیای امروز را بازی می كند. حتی اگر برخی مسئولان هم در خواب خوش هدایتگری تلویزیون خوابیده باشند نمی توان انكار كرد كه تلویزیون ذاتاً مخرب است. نكته دیگر درباره تاثیر مخرب این سریال بر زبان فارسی است كه در كمال تعجب انجمن منتقدین نیز در این مورد اظهار نگرانی كرده است. ظاهراً كسانی كه نگران خراب شدن زبان فارسی (به خاطر یك سریال نودشبی!) هستند زبان را پدیده ای ایستا تصور می كنند كه لابد در سریال های تلویزیونی شكل می گیرد. یعنی زبان این قدر متزلزل است كه با یك سریال دچار دگرگونی شود؟ اگر این طور بود كه پس از این همه فراز و نشیب در تاریخ ایران، نمی بایست چیزی از زبان فارسی باقی می ماند. همین حالا چند نفر از سینه چاكان مجموعه «ساعت خوش» یكی از تكیه كلام های بازیگران محبوب آن سریال را به یاد دارند؟ ضمن اینكه زبان از تمام امكانات پیرامونش تغذیه می كند و در همین جریان است كه پویاتر می شود پس نباید واهمه داشت كه پخش یك سریال نودشبی با زبانی من درآوردی، بر زبان فارسی تاثیری منفی بگذارد. بهانه هایی از این دست تنها سبب می شود كه امكان نقد «شب های برره» از بین برود و حاشیه بر متن غلبه كند.
۳ برای توصیف اعمالی كه بازیگران یك سیرك
انجام می دهند هم از عبارت «هنرنمایی» استفاده می شود حال آنكه تفاوت زیادی بین هنرنمایی در سیرك و هنرنمایی جك لمون در «بعضی ها داغشو دوست دارن» اثر جاودانه بیلی وایلدر وجود دارد. هر دو ممكن است مخاطب را بخندانند. اما تفاوت بین این از زمین تا آسمان است. این روزها شنیده می شود كه چون «شب های برره» مردم را می خنداند پس سریال خوبی است. اما حتماً مهران مدیری پس از سال ها تجربه می داند كه برای خنداندن می توان چیزهای زیادی «در وكرد» اما آیا باید هر چیزی را در وكرد؟
مجتبی پورمحسن

منبع : روزنامه شرق