دانشجویان و کنش اجتماعی عقیده

«انسان جانوری است سیاسی» (ارسطو)
چه رابطه ای است میان آموختن دانش و رخداد های اجتماعی، سیاسی؟ حدود دخالت و اثر گذاری دانشجویان تا چه میزان هست و باید باشد؟ در تحولات و تغییرات اجتماعی _ سیاسی عمده نقش و کارکرد دانشجویان به عنوان طبقه فرهیخته جامعه و رابطه بین روشنفکران و توده چه می تواند باشد؟ اصولاً چه نسبتی برقرار است میان آموزش و کنش اجتماعی؟
● مقدمه
تفکر سیاسی و اندیشه ورزی در باب سیاست از عصر باستان آغاز گردید و در یونان نمود یافت.اصولاً از آن لحظه که اجتماع بشری شکل یافت و گروهی از آدمیان یا با کسب و تصرف آب و زمین و ثروت افزون تر و دستیابی به قدرت بیشتر و یا صلاحدید جمعی برای اداره و رهبری در مسند فرمانروایی و یا نمایندگی قرار گرفتند، مفهوم سیاست زاده شد.در این دوران اولاً بررسی حوزه سیاست و کنش های اجتماعی مربوط به آن در انحصار طبقه اشرافی و خانواده حاکم بود (آریستوکراسی) و عموم مردم در این امور نه دخالتی و نه گزینشی داشتند- شخص حاکم حکم می راند و مردم رعیت بر این حکم محکوم بودند _ و ثانیاً حاکم و فرمانروایان (از جمله وزیران و فرماندهان و...) تنها وظیفه شان حفظ حریم حاکمیت و قلمرو و جدال با اقوام متجاوز بود. آنان هیچ نقشی در تامین زندگی معیشتی مردم نداشتند و به سبب این امتیاز (حفظ قلمرو) از شهروندان خود براساس سلسله مراتب خراج و مالیات دریافت می نمودند.بعد از گذشت چندین قرن و پیچیده تر شدن ساخت ها و بافت های اجتماعی _ اقتصادی و از همه مهم تر با پیدایش دموکراسی و ناسیونالیسم در جهان انحصار سیاست به پایان رسید و سیاست همگانی شد. همچنین توجه به مفهوم تامین رفاه اجتماعی در فرهنگ دولت ها متولد گردید.بدون شک عمده ترین دلیل این تحول مهم را می توان در رشد فزاینده آگاهی سیاسی در بین مردم به سبب گسترش آموزش و پرورش دانست. در این شرایط سیاستمداران دیگر نمی توانستند نسبت به پدیده عظیم اجتماعی مردم بی توجه و یا حتی کم توجه باشند. بالا رفتن مطالبات توده در باب انتخاب حکمرانان و نظارت دقیق بر آنها اقتدار سیاسی را از طبقه اقلیت به طبقه اکثریت یعنی مردم منتقل ساخت. البته این تحولات با پایان یافتن سیستم حکومت های توتالیتر و ایجاد دموکراسی در کشور های غربی شکل یافت و بالید.دامنه این تغییرات در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ به کشو ر های تحت استعمار دوبلوک شرق و غرب نیز رسوخ یافت. افزایش امکان ارتباطات فرهنگی- سیاسی در جهان و آشنایی عمومی مردم شرق با تحولات جامعه غربی به این حرکت سرعتی افزون بخشید و با ایجاد و افزایش اعتراضات مردمی بساط استعمار در کشور های آسیایی و آفریقایی و همچنین آمریکایی برچیده شد و کشور های جدید از دل این تغییرات سربرآوردند.
● کنش سیاسی دانشجو
▪ معنای سیاست و بستر های آن
«دوورژه» جامعه شناس سیاسی بزرگ فرانسه، سیاست را به ژانوس پادشاه دو چهره و اساطیری تشبیه می کند که یکی از چهره های آن نشان دهنده نظم و همگونی اجتماع و چهره دیگرش نماینده مبارزه، پیکار، تعارض و تضاد است۱این تمثیل به روشنی دو کارکرد اجتماعی سیاست را در جامعه بشری نشان می دهد. اول کارکرد نظم و سامان دهی اجتماع که توسط قدرتمندان سیاسی به اجرا و محک گذارده می شود. حکام چه مردمی و چه غیر مردمی برای اداره یک اجتماع انسانی مجبور و موظف هستند که به وظایف و تکالیف آدمیان سامان داده و آنان را در یک دستگاه مشخص تعریف شده جاسازی نمایند تا چرخ اجتماع بر محور نظم به درستی به گردش درآید.دوم کارکرد جنبشی و مبارزه ای سیاست است. درآمیختن با آنچه که مطلوب به نظر نمی آید، پیکار برای دستیابی به قدرت و یا اصلاح سازمان قدرت سیاسی. وقوع انقلاب های بزرگ، شورش های مردمی، کودتا های جهانی در گذشته و انتخابات در جوامع مدنی امروزی از بازتاب های مهم این کارکرد سیاست است. نکته مهم در این اصل این است که پیکار و مبارزه سیاسی الزاماً با فاکتور عصیان همراه نیست. پیکار سیاسی می تواند مانند آنچه که در جوامع دموکراتیک و نیمه دموکراتیک به وقوع می پیوندد، مدنی و بر سر صندوق های رای و انتخابات تحول آفرین باشد.این پیکار و مبارزه در دو بستر جریان دارد؛ از یک سو میان افراد جای گرفته در قالب احزاب و گروه ها که برای دستیابی و یا تقسیم و یا نفوذ در قدرت با یکدیگر در جدال اند. این کشمکش در جوامع دموکراتیک با داوری نهایی مردم و در اغلب حالات با توسل به روش های مدنی صورت می گیرد.در بستر دیگر جدال میان صاحبان قدرت از یک سو و عموم شهروندان از سوی دیگر است. این جدال در مرحله انسداد سیاسی که امکان تغییر در بافت حاکمیت برای شهروندان مسدود می شود و عموم آدمیان از پیگیری مطالباتشان از ناحیه کلیه احزاب در بستر سیاست جامعه ناامید و مایوس می شوند، ممکن است واکنشی انقلابی و شورشی پیدا نماید و دایره تحولاتش بسیار گسترده شود، مانند آنچه که در اولین سال قرن حاضر در یوگسلاوی به وقوع پیوست. نکته مغفول در نظریات بیشتر مدافعان کارکرد برتر انقلاب و شورش تنها گزاره هایی در عالم سیاست هستند که به وجود آوردنی نیستند. بلکه به وقوع پیوستنی هستند. به لسان دیگر این پدیده از نوعی نیست که بتوان برای صورت گرفتنش از قبل برنامه ریزی و سازماندهی کرد. بلکه پدیده ای است که بدون هماهنگی قبلی و با به پایان رساندن ظرفیت های جامعه به وجود می آید و نمی توان از چندی قبل به آن سازماندهی منظم بخشید.
▪ تحول معنای سیاست و نقش کنش
در فرهنگ لیتره۲ در اواخر قرن ۱۹ میلادی (۱۸۷۰) سیاست، علم حکومت بر کشور ها معرفی شده است. یک قرن بعد یعنی در سال ۱۹۶۲ در فرهنگ روبر۳ سیاست را فن و عمل حکومت بر جوامع انسانی نامیده اند.به دید صاحب نظران تفاوت عمده در این دو تعریف که با فاصله یک قرن نسبت به یکدیگر ارائه شده گزاره علم بودن و گزاره فن و عمل بودن سیاست است. با آنکه تعریف دوم در زمانی ارائه شده که سیاست جایگاه نظری رفیعی در نزد عالمان علم اجتماع یافته اما تاکید آن بر روی عمل و کنشی بودن آن است. این تفاوت در دو عبارت سیاست و علم سیاست در سال های اخیر متجلی شده و علم سیاست به معنای نگرش نظری به سیاست و سیاست یادآور توجه به بعد عملی سیاست انگاشته شده است. نکته در اینجا است که این دو فاکتور به هیچ عنوان نمی توانند از یکدیگر منفک گردند. هر کنش آدمی محصول اعتقاد وی است و این حقیقت است که نگارنده را متقاعد می سازد که تعریفی وسیع تر از سیاست را در بستر جامعه و به خصوص دانشگاه ارائه نماید. در بخش اول تعریف ما از سیاست، سیاست یعنی کنش اجتماعی عقیده.۴ بدین معنا که هرآنچه انسان با قدرت تفکر و تحلیل خود آموخت و پذیرفت و نگرش فکری بدان یافت، آن را در سطح اجتماع بشری به منصه ظهور رساند.وقتی آدمی در نظر به معیارها و انگاره هایی برای رسیدن به هدفی متعالی- از دیدگاه خویش- رسید به ضرورت عقلانی و عرفی، در عمل نمی تواند مطلق، آزاد و رها باشد. او به سبب التزام به آرمان های خویش در عمل و کردار و یا به عبارتی دیگر در کنش اجتماعی خود می باید نشان دهد که تا چه میزان به آرمان ها و تعهداتش وفادار است.وی در سطح جامعه خویش باید کردار و رفتاری خاص را برای رسیدن به مقصد برگزیند تا نسبت به آنانی که عقیده ای همچون وی ندارند، متمایز شود. تمایزهای اجتماعی بی شک زاده اندیشه و سبک های زندگی است.نظریه فارغ از کنش نوعی پارادوکس و رابطه تناقض نما است. انسانی که به آزادی بیان ایمان یافت، باید در عمل نیز این عقیده خود را در سطح جامعه منعکس سازد وگرنه اعتقاد بی عمل و یا همچنان که پیشتر گفته شد عدم اعتقاد به عمل سیاسی و سیاست هیچ جایگاه و سودی نه برای شخص معتقد و نه جامعه او دارد. اعتقادهای کنش یافته تک تک افراد است که جامعه را می سازد و برای اجتماع بشری هدفی برمی گزیند. «ژان بشلر» در کتاب «ایدئولوژی چیست» خود تصریح می کند: «چگونه می شود مردمان از سیاست چشم بپوشند و نسبت به سرنوشت خود و دیگران بی اعتنا شوند و خلاصه شهروند نباشد.»۵جامعه فرهیخته و دانشگاهی هر کشور- به ویژه- باید بی شک سیاسی ترین مردمان هر جامعه باشند زیرا که بیشتر از هر طبقه اجتماعی دیگری در معرض آموزش ها و یادگیری ها هستند و مطمئناً بیش از دیگران به باورها و نتایج تئوریک و عقلانی نائل می شوند. تبلیغ و ترویج این تفکر که «کار سیاسی در جامعه ما هیچ نتیجه ای ندارد» ثمره چه اعتقادی است و چه نتایجی را به دنبال دارد؟ شاید ابهامی که باعث به بارنشستن اینگونه نتایج در فکر برخی از دانشجویان می شود، در این نکته نهفته باشد که مفهوم کار سیاسی را معادل دفاع و یا حمایت از جریان، گروه و یا منش و فرد سیاسی خاصی تعبیر می نمایند و چون با اعتقاد و عمل این جریان مخالف اند- که حقی است مسلم و قانونی- تمامی عمل سیاسی را مذموم و قبیح می انگارند. و بالطبع کسی را که اعتقاد خود را در کنش اجتماعی خویش به نمود می گذارد، عمله سیاسی و انسانی غیرعلمی و غیرتئوریک مطرح می نمایند.اندیشه و آرمان و عقیده ذاتاً معطوف به عمل است. به بیان دیگر تئوری ها و نظریات در بستر کنش ها و اشکال نمود و ظهور می یابند و امکان داوری را فراهم می نمایند. کسی که به سیاست علاقه دارد بدین معنا است که به مسائل جاری و کنش های به وقوع پیوسته اجتماعی توجه دارد و بی تفاوت نیست. این نگاه به سیاست فراتر از یک علم به عنوان یک عمل می نگرد. بی هیچ توهمی بی تفاوتی نسبت به تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بهترین هدیه برای دستگاه های استبدادی و انگیزیسیون در هر جامعه و در هر دوره زمانی بوده است.«رابرت دال» در کتاب «تجزیه و تحلیل جدید سیاست» خویش بعد از برشمردن کارکرد و نتایج سیاست به این نتیجه می رسد که: «سیاست یکی از حقایق غیرقابل اجتناب زندگی بشر است. انسان ها در هر لحظه از زمان به نوعی با مسائل سیاسی درگیر هستند.» همچنین می گوید: «تنها از راه روند سیاسی است که انسان می تواند امیدوار باشد زندگی خود را بر پایه خرد و کمال مطلوب ها قرار دهد.»۶
▪ جایگاه برتر سیاست در دنیای امروز
امروزه با تقسیم قدرت در میان اجتماعات بشری و حجیم شدن اصل توجه به «مردم» در ساختار قدرت در دنیای مدرن امروزی مفهوم سیاست محدودتر و خاص تر ارائه و به عنوان زبانی واحد در مکالمات فی مابین انسانی مطرح می گردد.در قرون اخیر مهم ترین عنصر تعیین و اجرای سیاست، قدرت و بی شک همه کشمکش های موجود در دنیای سیاسی امروز بر سر جایگاه قدرت است. قدرت سیاسی، قدرت اقتصادی و یا حتی قدرت اجتماعی. این توجه به سبب اهمیت یافتن نقش حاکمیت در مناسبات اجتماعی مردم است. پس می توان برای تعریف خود از سیاست در اینجا شرط دومی را نیز اضافه نمود که همان کنش اجتماعی معطوف به امر قدرت است. بنابراین سیاست را در اینجا «کنش اجتماعی عقیده معطوف به امر قدرت» ارزیابی کردیم. گزاره تعیین حاکمیت و اعمال قدرت حاکمین پدیده ای نیست که بتوان آن را با پدیده های دیگر اجتماعی مقایسه نمود. چرا که حاکمیت سیاسی و قدرت های ملی در بلندترین جایگاه در میان دیگر واقعیت های اجتماعی قرار دارند. واقعیت این است که با ظهور دولت- ملت های جدید و حکومت های مرکزی و تشکیل دولت های رفاه که کلیه مناسبات و سازمان های اقتصادی و فرهنگی را در اختیار و یا حداقل تحت کنترل و نظارت کامل خود داشتند، حکومت ها (چه دموکرات و چه الیگارشی) در کلیه شئون ملی و فراگیر به عنوان تنهاترین و یا قوی ترین تصمیم گیرنده معرفی شده و هرم های قدرت شکل گرفتند. در اینجا بود که همگی تعاملات در سطحی وسیع تر به حاکمیت ها و نوع آنها ختم می شد. حکومت توتالیتر جامعه خاموش و خفه، و حکومت دموکرات جامعه باز و آزاد را به وجود آورد و می آورد (البته نسبی). بی تفاوتی نسبت به عمل و رفتار حاکمیت از سوی هر کس و هر نهادی و به هر علت و بهانه ای کمک به ساختار محکوم شده بر اجتماع است. سخن از انجام کار فرهنگی به جای کار سیاسی و اثبات رودررو بودن انگاره های سیاسی و فرهنگی و سلب یکی به سبب دفاع از دیگری، از این نوع است. این نوع ایده یا حقیقتاً یک نوع عقیده است و یا الزاماً نوعی استراتژی است که با توجه به شرایط جامعه برگزیده می شود. در شکل نخست باید پرسیده شود که کدام عقیده و کدام اندیشه می تواند در جامعه ای با حکومت آزادی ستیز، رشد و جولان یابد. اساساً فرهنگ در این جامعه چه معنایی غیر از ترویج ایده و فرهنگ حاکم، حاکمین و حاکمیت می تواند داشته باشد.رشد آگاهی و تحکیم پایه های اعتقادی با کنش اجتماعی شخص رابطه ای دیالوگ وار و متقابل دارد. آدمی می اندیشد و براساس اندیشه اش عمل می کند.افزایش آگاهی صرف همانگونه که گفته شدند فرد را می بالاند و نه جامعه را. زیرا پذیرفته ایم که بیشترین تاثیر را بر روان و یافته های وجودی و فرهنگی شخص، اجتماع و گزاره های اجتماعی می گذارند. ایمان به عدالت در صورتی که تبلیغ نشود و کنشی اجتماعی نیابد، تنها یک اعتقاد است و هیچ کمکی به تعالی اجتماعی نمی کند.همچنین اعتقاد به کنش فارغ از نظریه، آدمی را به هرج و مرج فردی به نوعی آنارشیسم شخصیتی و اجتماعی می کشاند.در شکل دوم چنانچه اعتقاد داشتن به کار فرهنگی به سبب شرایط محکوم بر جامعه باشد و به عبارتی دیگر با وجود محدودیت ها راهی غیر از عدم توجه به مسئله قدرت برای عالمان و فرهیختگان جامعه مفروض نباشد، در این حال نیز نتایج آن با گزاره اول تفاوت فاحشی نخواهد داشت.در این شکل هرگونه اقدام و عمل فرهنگی با توجه به تمامیت خواه بودن نوع حکومت می تواند به عنوان اقدامی سیاسی و علیه منابع کشور قلمداد شود و مرز ها به کلی به هم آمیخته گردند. اصولاً در جوامع بسته و الیگارشی میان دگراندیشان سیاسی (اپوزیسیون) و دگراندیشان فرهنگی تفاوتی ملموس گذاشته نمی شود. مهم برای این نوع حکومت ها دگراندیش بودن آنان است.کار فرهنگی و کار سیاسی (به معنای کنش اجتماعی عقیده و توجه به مسئله قدرت) نه تنها در تقابل با هم بلکه در کنار یکدیگر و ملازمه هم هستند. نکته دیگری که در باب توسعه سیاسی و توسعه فرهنگی می توان گفت غیرقابل قبول بودن تقدم یکی نسبت به دیگری است. از این دیدگاه که عمل و کنش آدمی محصول تفکر و آگاهی او است و برای ایجاد این تفکر و آگاهی، کار فرهنگی لازم است، کار فرهنگی بر عمل سیاسی مقدم انگاشته می شود؛ اما از آن سو که همین کار فرهنگی، بستری اجتماعی می طلبد که توسط قدرت و حاکمیت تحکیم و تنظیم می شود (فی المثل چنانچه حاکمیت راه ترویج و تکثیر و اندیشه غیررسمی را سرکوب کند) عمل سیاسی و انگشت گذاردن به شاخص های قدرت بر کار فرهنگی متقدم می شود. در اصل روابط فرهنگی و مناسبات فرهنگی، نوعی روابط سیاسی محسوب می گردند. در هر حال همان گونه که قبلاً ابراز شد این دو فاکتور در هارمونی اجتماع رابطه ای اندام وار و دو سویه دارند.
● نتیجه
بدنه سیاست را شاید بتوان به اجمال به دو شاخه بزرگ تقسیم کرد؛ یکی سیاست به معنای خاص و دیگری سیاست به معنای عام. در معنای خاص آن منظور تفکرات، تاملات و کلیه فعالیت ها و اقداماتی است که هدف خود را حفظ و یا کسب قدرت و رسیدن به جایگاه و مرتبه ای از حاکمیت گذارده است که در شکل احزاب سیاسی در جهان مدرن امروز می توان تجلی آن را دید. در این شاخه نتیجه فعالیت کسب ابزار قدرت است. در معنای عام از سیاست، سیاست و عمل سیاسی لزوماً به معنای کسب قدرت نیست بلکه توجه به قدرت در اینجا تاکید بیشتری می یابد. تعمق و تفکر نسبت به واقعیت های اجتماعی و کنش متناسب با آن که در وهله اول با امر قدرت درگیر است، داشتن دیدگاه انتقادی و بیان نقطه ضعف ها و احیاناً آلترناتیوهای حکومت، مجموعه کار هایی است که در حیطه نگاه روشنفکرانه به مقوله سیاست می توان آنها را گنجاند. با توجه به این تقسیم بندی توجه به امر سیاست در معنای خاص آن امری کاملاً شخصی و فردی و توجه به امر سیاست در معنای عام نوعی مسئولیت پذیری و تاثیرگذار بودن با توجه به جایگاه و منزلت اجتماعی معنا می شود.البته و صد البته کنش اجتماعی عقیده که معطوف به امر قدرت است (عمل سیاسی) بدون نظریه، نتایج منفی را به بار خواهد آورد، اما بر این اصل نیز تاکید است که ایجاد آگاهی و ترویج فهم سازنده عمل باید با اقدام و کنش اجتماعی نهادینه گردد. بدین معنا که عمل من، سخن و کردار و رفتار من باید ترویج دهنده نوعی اعتقاد باشد که آگاهی سیاسی نام دارد. در این شکل شاید بتوان سخن «پریکلس» حکیم یونانی را پذیرفت که می گفت: «آدمی که به کار سیاست نپردازد شایسته صفت شهروند بی آزار نیست بلکه باید او را شهروندی بی خاصیت بدانیم.»مخلص کلام اینکه برای مدرن تر کردن جامعه مدرن امروزی مان می باید، فکر و اندیشه بتواند آزادانه جولان و حرکت کند و مهم ترین فاکتور جامعه آزاد، دارا بودن حق حاکمیت و اراده انتخاب برای مردمان آن جامعه در ساختار قدرت است که این با کنش اجتماعی، محقق و پایدار می گردد.دانشجویان و جامعه دانشگاهی باید نه تنها بر طبل بی تفاوتی نسبت به حقایق اجتماعی نکوبند بلکه می باید به کنش اجتماعی عقیده شان به عنوان راهی برای پیمودن فرایند مدرنیته تاکید ورزند و سستی فضای غیر کنشی که در بین دیگر عناصر بدنه ایجاد می گردد را از بین ببرند. به تعبیر هابرماس عرصه عمومی سیاست زدا شده را از نو سیاسی کند.دوم اینکه دانشجویان باید با عمق بخشیدن به کنش ها، عمل خود را هرچه بیشتر به سوی عقلانیت متمایل و سیاست را در قامت «کنش اجتماعی عقیده» در سطح جامعه خویش رواج دهند.

امین بزرگیان
http://aminbozorgian.blogfa.com/
پی نوشت ها:
۱- موریس دوورژه، اصول علم سیاست، ترجمه ابوالفضل قاضی، انتشارات جامعه و اقتصاد، چاپ پنجم، ۱۳۵۸.
۲- Littre
۳- Robert
۴- منظور از عقیده در اینجا نظام فکری یا مجموعه باور هایی نیست که در آن آدمی به یقین رسیده باشد. بلکه ممکن است به راحتی تغییر کند. در اینجا منظور از عقیده مجموعه افکار است.
۵- عبدالرحمن عالم، بنیاد های علم سیاست، نشر نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸.
۶- رابرت دال، تجزیه و تحلیل سیاست، ترجمه حسین ظفریان، نشر مترجم