نمازهایم بی حضور قلب است

من موقع نماز خواندن دچار اضطراب می‏شوم و آرامش ندارم و این باعث از دست دادن تمركز و حضور قلبم می‏شود؛ دوست دارم كه حضور قلب بیشتری داشته باشم و نمی‏دانم كه آیا نمازهای بدون حضور قلب، صحیح است یا خیر و علاوه بر این، چه كار باید بكنم كه حضور و عظمت خداوند را بیشتر احساس كنم؟
نخست باید دانست كه اصطلاح «قبولی اعمال»، با «صحت اعمال»، تفاوت دارد. صحت اعمال، بیشتر مربوط به ظاهر اعمال و جهت ظاهری و فیزیكی احكام شرعی است؛ به طور مثال، نماز باوضو باشد و لباس و بدن نمازگزار پاك باشد؛ اما قبولی اعمال، بیشتر مربوط به باطن اعمال و مراتب و درجات قبولی اعمال است و بستگی به اخلاص و حضور قلب دارد. تشخیص این امر، برای دیگران مشكل است و بیشتر اختصاص به خداوند دارد.
بنابراین، همین مقدار كه شرایط ظاهری نماز رعایت شود، نماز صحیح است و تكلیف را از او ساقط می‏كند و حداقل فرد نمازگزار را از جهنم نجات می‏دهد.
حضور قلب، از عوامل كمال نماز است و در این مورد، نباید آن چنان بر خود سخت بگیرید كه دچار اضطراب و خدای ناكرده بیماری شوید. بنابراین، به هر مقدار كه حضور قلب بیشتری داشته باشید و اخلاص ما فزون‏تر باشد، درجات بهشتی شما بالاتر خواهد بود.
اگر در نمازهایی حضور قلب نداشته‏اید، ولی اصل نماز - اجزا و اذكار - را به صورت صحیح به جا آورده باشید، نمازتان صحیح است؛ اما آن نماز، از ثواب كمتری برخوردار است و اعاده یا قضا ندارد. سعی كنید نمازهای دیگر (مستحب) را با حضور قلب بخوانید.
تكرار نمازهایی كه بی‏حضور قلب خوانده شده، ممكن است همراه با حضور قلب نباشد و باعث تشویش و نگرانی بیشتر انسان گردد و شاید این خود دامی از دام‏های شیطان باشد كه به این وسیله بخواهد فرد مؤمن را گرفتار وسواس كند و او را به این دام سخت و دشوار گرفتار سازد. بهتر این است كه سعی و كوشش كنیم تا نمازهای حال و آینده خود را با حضور قلب بخوانیم و در واقع، این نقصان و كوتاهی را با دقت در نمازهای آینده و انجام آنها با حضور قلب، جبران نماییم. به دست آوردن حضور قلب در نماز، امری تدریجی است و هرگز نباید انتظار داشت كه بعد از عمری نماز خواندن بی‏حضور قلب، در مدتی كوتاه بتوانیم نمازهایمان را با حضور قلب كامل بخوانیم؛ بلكه باید از مقدار كمی شروع كنیم و به تدریج، میزان حضور را بعد از تثبیت حضور قلب در قسمت‏های قبلی نماز، افزایش دهیم؛ مثلاً می‏توان در ابتدا حضور قلب در نماز را از سجده‏ها شروع كرد و سعی كنیم كه اگر در بخش‏های دیگر نماز حضور قلب نداریم یا حضورقلبمان كم است، حداقل در سجده‏ها حضور قلب‏مان را حفظ كنیم و بعد از تسلط بر حضور قلب در این مرحله، به بخش‏های دیگر نماز، مثل ركوع و قرائت بپردازیم و حضور قلب در این قسمت‏ها را با تمرین و تكرار و مواظبت، به دست آوریم. نمازهایی را كه بدون حضور قلب خوانده‏اید، اگر به صورت درست و طبق دستورات شرعی خوانده‏اید، در برابر آن وظیفه‏ای ندارید و اعاده یا قضا ندارند و تكلیف خود را نسبت به آنها انجام داده‏اید.
برای حضور قلب در نماز، باید از راه‏های زیر استفاده كنید:
۱) دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوی با معنویت و انجام مستحباتی چون اذان، اقامه و... .
شخصی از پیامبر صلی‏الله‏علیه‏وآله درخواست كرد كه راهی به او بنمایاند تا حضور قلب بیشتری در نماز پیدا كند و حضرت او را به شاداب گرفتن وضو فرمان داد. بنابراین، وضوی شاداب و با آداب كامل، برای حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
۲) گزینش مكان مناسب برای نماز و دوری از جاهای شلوغ و پر سر و صدا و پرهیز از هر چیزی كه موجب انحراف توجه از خداوند شود.
۳) گزینش وقت مناسب و در صورت امكان، خواندن نماز در اول وقت.
۴) نماز خواندن در مسجد و باجماعت (به ویژه در جماعاتی كه بعد معنوی بیشتری دارند).
۵) خواندن نماز با طمأنینه و دقت در مفاهیم و معانی آن.
۶) نگاه به مهر، در حال قیام، نگاه به پایین پا، در ركوع و نگاه به دامن خود در هنگام تشهد.
۷) تخلیه دل از حب دنیا و امور دنیوی و آن را مالامال از عشق خدا ساختن؛ زیرا ذهن انسان همواره متوجه چیزی است كه به آن عشق می‏ورزد؛ همانند عاشقی كه آنی از فكر معشوق خود بیرون نمی‏رود. این كه ما در نمازهایمان همواره به فكر مسائل دیگر هستیم، به خاطر تعلق شدید نفس به دنیا و حب آن است؛ اما آن كه عاشق حق شد، در هر حال و در هر كاری، به یاد خدا خواهد بود؛ به طوری كه گویی همیشه در نماز است.
۸) توجه به این كه مبدأ و منتهای انسان، خداوند است و آن چه در این بین است، برای امتحان آدمی و ابزاری در جهت رشد و كمال اوست.
۹) ضبط قوه خیال؛ پرنده لجام گسیخته خیال، چكاوكی است كه هر آن بر شاخساری می‏نشیند. ازاین‏رو، همیشه افكار انسان به این طرف و آن طرف متوجه است و قرار و آرام ندارد؛ اما اگر آدمی با دقت و هوشیاری در كنترل آن بكوشد، پس از چند صباحی، رام و مطیع شده، به هر سو كه اراده كند، متوجه می‏گردد. بنابراین، انسان باید در نماز، از اول با قاطعیت بنا را بر این بگذارد كه تمام توجه خود را به سوی پروردگار معطوف دارد و هر گاه پرنده خیال از چنگ او گریخت، بی‏درنگ آن را به همان جهت برگرداند. اگر چندین مرتبه و در ایام متوالی، چنین كند، كم‏كم ذهنش عادت خواهد كرد.
۱۰) توجه به عظمت و هیبت پروردگار و نیاز خود.
اگر آدمی بداند با چه وجود بزرگی روبه‏رو است كه خود در مقابل او هیچ، بلكه عین احتیاج و نیاز است، با تمام وجود خاضع خواهد گردید.
یكی از اولیای خدا در توصیه‏ای در این باره چنین می‏گوید:
در مرحله اول، مدتی قبل از شروع نماز، حداقل ۱۵ دقیقه به حساب‏رسی و تخلیه درون بپردازید و به صورت ارادی، عوامل پریشانی خاطر را تعدیل بخشید؛ مثلاً اگر كار ناشایستی (مثل فریاد زدن بیهوده) انجام داده‏اید، از كرده خود اظهار ندامت كنید؛ منظور این است كه آن چه در باطن شما رسوب كرده و با نماز برانگیخته می‏شود، با اختیار خود شما، مورد ارزش‏یابی و حساب‏رسی قرار گیرد و برای موارد مشابه، تصمیم بگیرید كه رفتار خود را كنترل كنید؛ پس منظور از این مرحله، این است كه خود را برای نماز مهیا سازید.
در مرحله دوّم، همان طور كه در ابتدای سخن، ذكر شد، شرایط را فراهم كنید و در طول مدت نماز، ابتدا همان اذكار نماز را در درون حاضر كنید و بعد الفاظ را ادا كنید. امام خمینی(ره) این عمل را این گونه تشبیه می‏كند: نمازگزار [باید] اذكار نماز را به درون خود تلقین كند؛ مثل این كه طفلی در درون او هست و اذكار را به او عرضه می‏كند.

برای مطالعه بیشتر به كتاب‏های زیر مراجعه كنید:
۱) حضور قلب در نماز، علی‏اصغر عزیزی تهرانی‏
۲) حضور قلب در نماز، محمد بدیعی‏
۳) اسرار نماز، محسن قرائتی.
۴) علل و درمان حواس‏پرتی در نماز، علی‏اصغر عزیزی تهرانی.

منبع : نشریه الکترونیکی پرسمان