نظام آموزش دختران در عصر قاجار

نظام تعلیم و تربیت در ایران از ظهور اسلام تا بروز انقلاب مشروطیت بر پایه سنت و مذهب قرار داشت و جامعه به‌گونه‌ای سنتی كودكان را برای در دست گرفتن نبض حیاتی آینده این مرز و بوم تربیت می‌كرد.
پدر و مادر به صورت فطری از همان آغاز تولد، نخستین و مهم‌ترین آموزگاران فرزندان خود بودند. پسر، علم و فنون و صنعت را از پدر می‌آموخت و دختر تا ۹ سالگی رموز و فنون خانه‌داری را از مادر كسب می‌كرد. در این میان مساجد و جلسات مذهبی یكی از عمده‌ترین محل‌های تعلیم و تربیت كودكان به شمار می‌رفتند.
دختر براساس فرهنگ و سنن جاری در جامعه از سن ۹ سالگی شوهر داده می‌شد و زمان كمتری را در كانون خانواده به‌سر می‌برد و كمتر مورد توجه قرار می‌گرفت. البته در سطوح بالاتر اجتماع و طبقات مرفه، دختران علاوه بر آموزش‌های ابتدایی به فراگیری شرعیات و قرآن و در صورت روشنفكر بودن پدر خانواده به آموزش ادبیات فارسی، كتب اخلاقی و تاریخی و در نهایت آشنایی با دواوین شعرای بزرگ پارسی زبان می‌پرداختند. این آموزش‌ها وظیفه معلمین سر خانه بود و بیشتر جنبه شنیداری داشت. چرا كه تفكر سنتی مرد سالارانه نوشتن را برای زنان جایز نمی‌دانست و آن را خطری بزرگ برای بیان احساسات عاطفی و نامه‌نگاری‌های پنهان می‌پنداشت.
در سطوح پایین‌تر جامعه و طبقات متوسط این آموزش‌ها وظیفه مكتب‌خانه‌ها بود. در این مكتب خانه‌ها كه توسط ملا باجی اداره می‌شد، تعلیم و آموزش علوم بسیار محدود بود و به قرائت قرآن و روخوانی چند كتاب ادبی چون كلیله و دمنه، گلستان سعدی و اشعار حافظ بسنده می‌شد.
هیچ‌‌گونه تشكیلات دولتی و غیردولتی كه نظاره‌گر این مكتبخانه‌ها باشد وجود نداشت. تنوع و میزان مواد درسی مكتب ‌خانه‌ها بستگی به ذوق و وجدان مكتبداران داشت تا به چه ترتیب كودكان را به علم آشنا سازند و شوق علم جویی را در آنان بپرورانند. البته این امكان نیز تنها در شهرها وجود داشت و دختران روستایی و عشایر از آن محروم بودند.
عصر قاجار، عصر آشنایی با فرهنگ و تمدن غربی و شناخت شیوه جدید زیستی بود. این آشنایی با تفكرات و تمدن غربی كه از جنگ‌های ایران و روس آغاز شد و با اعزام محصلان ایران به خارج از كشور و رفت و آمد خارجیان به ایران گسترش یافت‌، نوعی دگرگونی و اصلاح‌طلبی در عقاید رجال عصر قاجار به وجود آورد و در این بین پاره‌ای از دولتمردان كشور چون عباس میرزا، میرزا ابوالقاسم فراهانی، میرزا
تقی خان امیركبیر و... به تحول در نظام آموزشی معتقد و از مشوقان تحول نظام فرهنگی و اصلاح آن در جامعه شدند.
از سوی دیگر پاره‌ای از روشنفكران ایرانی چون میرزا آقاخان كرمانی به بازنگری در شیوه زیستی زنان عصر قاجار پرداخته‌اند و تحول در آن را امری ضروری دانسته‌اند.
و پاره‌ای از زنان چون بی‌بی خانم استرآبادی، تاج السلطنه و فروغ السلطنه (دختران ناصرالدین شاه) و... به لزوم این دگرگونی پی برده و از آن سخن گفتند.
حضور چشمگیر زنان در نهضت تنباكو و انقلاب مشروطیت روح عدالت ‌خواهی و مساوات طلبی را گسترش داد و آنان را به اعتراض علنی كشاند. اما اعتراضات راه به جایی نبرد و حتی درخواست به حق زنان برای ایجاد مدارس دخترانه در مجادلات ابتدایی نمایندگان مجلس گم گشت. پس زنان آزاده ایرانی در نخستین قدم پس از تاسیس انجمن‌ها به تاسیس مدارس دخترانه و سوادآموزی دختران پرداختند تا از این طریق آگاهی و علم‌اندوزی را به داخل خانه‌ها بكشانند و با آگاه نمودن زنان و دختران ایرانی، نسل‌های بعد را برای كسب حقوق خود آماده سازند.
● تاسیس مدارس دخترانه
در دوره محمدشاه نخستین مدارس به شیوه جدید در ایران توسط مسیونرهای آمریكایی و سپس فرانسوی تشكیل شد. ‌ نخستین مدرسه دخترانه را یك كشیش آمریكایی به نام پركینز در شهر ارومیه در سال ۱۲۱۷هـ . ق تاسیس كرد. این مدرسه در ابتدا مخصوص اقلیت‌های مذهبی بود و هیچ دختر مسلمانی اجازه تحصیل در آن را نداشت. چرا كه جامعه آن عصر به هرگونه تحولی با دیده شك می‌نگریست و تحصیل دختران را جایز نمی‌دانست و به آیات قرآن مجید كه در آن، هنگام سخن از « یا ایها الذین آمنوا » هم مردان را مخاطب قرار می‌دهد و هم زنان را، توجهی نمی‌كردند و كلام مقدس نبوی «اطلب العلم و لو بالصین» و یا «طلب العلم فریضه » را مدنظر قرار نمی‌دادند.
به هر صورت پركینز این مدرسه را با چهار دانش‌آموز نستوری در ارومیه تاسیس نمود. این تعداد تا سال ۱۲۱۹ق به ۲۴ دانش‌آموز رسید. در این مدارس علاوه بر علوم مذهبی، مهارت‌های خانه‌داری و صنایع دستی چون قالیبافی، خیاطی، گلدوزی، آهنگری و... نیز تعلیم داده می‌شد. موفقیت‌های پركینز در این زمینه باعث شد كه محمدشاه فرمانی مبنی بر حمایت از مدارس آمریكایی در سال ۱۲۵۵ هـ . ق صادر كند‌ .
هیات مبلغان آمریكایی به تدریج فعالیت خود را در سایر شهرهای ایران چون تهران، همدان و رشت گسترش دادند و در ۲۴آوریل ۱۸۷۴ م/ ۱۲۹۱ هـ .ق مدرسه‌ای دخترانه در تهران تاسیس نمودند. این مدرسه مجانی بود. بعدها این مدرسه به محل جدیدی در نزدیكی باغشاه كه موسوم به لاله‌زار بود انتقال یافت و به صورت مدرسه شبانه‌روزی درآمد. در هنگام انتقال، این مدرسه دارای ۹ شاگرد بود كه به‌طور شبانه‌روزی در همان محل زندگی می‌كردند و سرپرستی آنان بر عهده «سارا باست» بود.
در سال ۱۲۹۲ هـ . ق / ۱۸۸۵ م دوشیزه دیل از آمریكا برای اداره مدرسه دخترانه به تهران آمد و قرار شد كه مخارج آموزشگاه را مدرسه تامین كند و در نتیجه مبالغی به عنوان شهریه دریافت گردد. در سال ۱۲۹۴ هـ . ق/ ۱۸۷۷ م بنا به خواهش بنجامین وزیر مختار آمریكا، ناصرالدین‌شاه اجازه داد كه دختران مسلمان نیز به این مدرسه راه یابند. و این اولین آموزش علمی ‌دختران مسلمان به حساب می‌آمد.
به دنبال صدور این فرمان و مخالفت پاره‌ای از رجال درباری، ناصرالدین‌شاه خود به بازدید از مدرسه رفت اما پس از بازرسی از مدرسه و پرسش از دختران محصل چنان به وجد آمد كه وعده داد سالی ۱۰۰ تومان به بودجه آموزشگاه دخترانه كمك كند. پس از آن عده‌ای از خانواده‌های سرشناس مسلمان دخترانشان را به این مدرسه فرستادند. چنانچه در سال
۱۳۱۴هـ .ق/ ۱۸۹۶ م ۱۶ تن از دختران مسلمان برای ثبت‌نام به این مدرسه مراجعه كرده و تعداد محصلان مسلمان آموزشگاه بیش از محصلان مسیحی و ارمنی و یهودی شد.
در سال ۱۳۲۱ هـ . ق/ ۱۹۰۳ م مظفرالدین‌شاه فرمان داد كه تمام خانواده‌های مسلمان دخترانشان را از این مدرسه كه در آنجا به دختران پوشیدن دامن و كفش‌های پاشنه‌بلند را یاد می‌دهد، بیرون بیاورند. تمام دختران مسلمان آموزشگاه را ترك گفتند ولی ۱۰ روز طول نكشید كه همه آنان دوباره به مدرسه بازگشتند. تا اینكه بالاخره اولین گروه دختران مسلمان از مدرسه دخترانه آمریكایی تهران در سال ۱۳۲۵هـ . ق/ ۱۹۰۷م فارغ‌التحصیل شدند.
سومین مركز فعالیت مسیونرهای آمریكایی در سال ۱۳۰۰ هـ .ق/ ۱۸۸۱ م را مستر هاواكس در شهر همدان تاسیس كرد. تعداد شاگردان آن بالغ بر ۶۵ نفر شد. اولین گروه دختران مسلمان این آموزشگاه در سال ۱۳۲۵ هـ .ق/ ۱۹۰۷م فارغ‌‌التحصیل شدند.

منبع : روزنامه تهران امروز