سلامت معنوی معنا بخشیدن به زندگی است

در خصوص سلامت معنوی مطالب زیادی گفته و نوشته شده است. حتی برخی چنان در به کارگیری این واژه اغراق‌ کرده‌اند که آن را بعدی از ابعاد سلامت انسان‌ها برشمرده‌اند. یعنی علاوه بر سلامت جسمانی، ‌روانی و اجتماعی، سلامت معنوی را به عنوان یکی دیگر از این ابعاد می‌دانند. البته تا به امروز ما سند علمی قابل قبولی بر این ادعا پیدا نکرده‌ایم، اما به هر حال به صورت شفاهی در محافل مختلف علمی‌ و غیرعلمی ‌از سلامت معنوی به عنوان یکی از ابعاد سلامت یاد می‌شود...
تلاش‌های بسیاری شده که مفهوم نظری و همچنین مفهوم کاربردی سلامت معنوی در چارچوب‌های معینی تعریف و شناخته شود، اما به نظر می‌رسد که تلاش‌ها در این زمینه کمتر به نتیجه رسیده و اجماع چندانی در ادبیات علوم‌پزشکی و بهداشتی برای این تعاریف نظری و کاربردی وجود ندارد، لذا با در نظر گرفتن این دو ابهام تلاش می‌کنیم در این مختصر چند نکته را یادآوری ‌کنیم که ممکن است به محققان و پژوهشگران کشور کمک کند.
● قدرت لایتناهی
نکته اول اینکه تجربه نشان می‌دهد که اعتقاد به یک قدرت لایتناهی و توجه به قدرت یگانه‌ای که منشأ جهان و هستی است و به طور فطری در همه انسان‌ها وجود دارد در بسیاری از تلاطمات روحی و جسمی‌ و آشوب‌های درونی می‌تواند آرام‌بخش و موثر باشد.
در این چارچوب در واقع از یک بعد جدید در سلامت در کنار سایر ابعاد ‌بحث نمی‌کنیم، بلکه ما از نقش یک قدرت بی‌انتهایی صحبت می‌کنیم که اتصال و توجه به آن در همه حال می‌تواند به ما توان، انرژی و آرامش بدهد و خود این آرامش و توجه طبیعتا بر مجموعه سلامت تاثیرگذار است. به این ترتیب سلامت معنوی در واقع یک نوع معنا بخشیدن به زندگی تلقی می‌شود و به نظر می‌رسد که به لحاظ فطری همه انسان‌ها بدون استثنا از چنین مکانیسم و ساز و کاری برای تسکین آلام خود استفاده می‌کنند. طبیعی است در این چارچوب اگر افراد به خدا ایمان نداشته باشند، نمی‌توانند از این موهبت استفاده کنند (اگر چه معتقدیم همه انسان‌ها چه آنها که معتقدند و چه آنها که ادعا می‌کنند اعتقادی به خدا ندارند به صورت فطری یکتاپرست هستند).
نکته دوم بحث دیگری در موضوع سلامت معنوی است که به نقش اعتقادات مذهبی مربوط است. عده‌ای تلاش کرده‌اند بین معنویت و اعتقادات مذهبی تفاوت قایل شوند. از این دیدگاه لزومی ‌ندارد که افراد حتما دارای اعتقاد مذهبی باشند و می‌توانند بدون اعتقادات مذهبی به یک معنویت و یا نوعی از معنویت باور داشته باشند که این باور درنهایت می‌تواند به آنها کمک نماید تا در تجربه خود از بیماری و سلامت از آن بهره‌مند شوند. در مقابل گفته شده است که اصولا بدون داشتن اعتقادات مذهبی، داشتن باورهای معنوی مضحکه‌ای بیش نیست و ممکن است درنهایت این نوع نگاه که در جای خویش با ریشه‌های ارزشمندی شکل گرفته ما را به سحر و جادو و خرافات مبتلا سازد. به عبارت دیگر معنویتی که از پشتوانه اعتقادات مذهبی برخوردار نباشد، نوعی مغالطه بوده و درنهایت ممکن است به شیادی و یا ده‌ها ناهنجاری و بی‌اخلاقی در حوزه طب و طبابت و سلامت انسان‌ها منجر گردد. بنا براین باید توجه داشت که اگر بدون چارچوب‌های نظری و عملی مشخص بخواهیم به سلامت معنوی و ابعاد آن بپردازیم، ممکن است به ورطه ناهمواری مبتلا شویم.
● معنویت با رشد شخصیتی متناسب است
در مقاله‌ای که اخیرا در یکی از ژورنال‌های معتبر منتشر شده رابطه عمل مذهبی و معنویت در سلامت روان مورد بررسی قرار گرفته است.دراین مطالعه که روی ۱۵۶۴ نفر در آمریکا انجام شد، نشان داده شده که هر قدر دریافت انسان‌ها از معنویت بیشتر بوده، سلامت روان آنها بهتر و قوی‌تر بوده و این قوت در زنان بیشتر از مردان گزارش شده است. همچنین دراین مقاله نشان داده شده که عمل مذهبی به طور مستقل با داشتن هدف در زندگی و رشد شخصیتی ارتباط مستقیمی‌ داشته است.
نکته آخر اینکه متاسفانه امروز ما نیز باید به صرف اینکه دیگران، امروزه نقشی برای این مسایل در حوزه سلامت قایل شده‌اند درگیر چارچوب‌های نظری و عملی آنان باشیم. اگر چه ممکن است مشترکاتی نیز بین ما و دیگران در این زمینه وجود داشته باشد،اما اصولا نگاه ما به مذهب و معنویت با آنچه که در جهان امروز به ویژه در غرب وجود دارد، بسیار متفاوت است.آنها در چارچوب دیدگاه‌ها و نظرات خود و نیازهایی که دنیای مادی آنها برایشان فراهم کرده به معنویت نگاه می‌کنند و به آن رسیده‌اند و شاید بدون آنکه بخواهیم آنها را سرزنش کنیم، باید بگوییم که از سر نیاز به چنین موضوعی توجه پیدا کرده‌اند. آیا ما هم از همین دریچه و نیاز به اهمیت سلامت معنوی پی برده‌ایم یا اینکه این نیز نوعی کپی‌برداری ناقص و غلط از یک امر بسیار مهم و تعیین‌کننده در زندگی بشر است؟
● معنویات در سلامت موثرند
به هر حال آنچه که در این زمینه می‌توان گفت، این است که بدون شک معنویت و اعتقادات مذهبی می‌تواند نقش بسیار موثری در سلامت ما ایفا کند و این نقش همان‌گونه که گفته شد از چند جهت می‌تواند تعیین‌کننده باشد:
اول اینکه در هر حال چه در سلامت و چه در بیماری به زندگی ما معنا و مفهوم می‌بخشد و اینکه ما زندگی را با یک بیماری یا حادثه، پوچ و بی‌معنا تلقی نخواهیم کرد.
دوم اینکه معنویت و اعتقادات مذهبی می‌تواند به ما توانی ببخشد که با بیماری و ناخوشی خود و مشکلات آن سازگاری پیدا کنیم. در واقع معنویت واعتقادات مذهبی در اینجا به عنوان یک راهبرد سازگاری می‌تواند موثر باشد و نقش ایفا کند.
موضوع دیگر این است که معنویت و اعتقادات مذهبی می‌تواند تنظیم‌کننده روابط ما با خدا، با خود، با دیگران و محیط باشد. بدون شک همه این زمینه‌ها و ابعاد در سلامت و بیماری می‌تواند نقش‌آفرین باشد.
توصیه کلی من این است که ما با توجه به منابع غنی و سرشاری که در اختیار داریم، حداقل در این زمینه مولف باشیم و نه مترجم و با استفاده از توانایی‌های خویش نه تنها برای محققان و پژوهشگران داخلی کشور، بلکه برای سایر پژوهشگران مسلمان و جهان بتوانیم دیدگاه جدید و نگاه جدیدی را پیش روی خود و آنها بگشاییم. اگر سلامت معنوی با عرفان کاذب و دعانویسی و رمالی مخلوط شود، مطمئن باشید که هم معنویت و هم سلامت انسان‌ها را به خطر خواهد انداخت. این حوزه، حوزه بسیار دقیق و حساسی است و اگر ما بدون توجه تکرار کنیم که «امروزه سلامت معنوی جزئی از اجزا سلامت است ...» و ندانیم که از کدام سلامت و کدام معنویت سخن می‌گوییم، امری بسیار خطرناک و مضر هم برای سلامت و هم برای معنویت افراد جامعه است.

دکتر علی منتظری
استاد پژوهش و رییس پژوهشکده علوم بهداشتی جهاد دانشگاهی

منبع : هفته نامه سپید