مسیر ناهموار مهاجرت به نرم‌افزار آزاد

از نگاه معتقدان به نرم‌افزار آزاد در جایــگزین کردن نرم‌افزارهایی با مجورهای آزاد یا باز به جای نرم‌افزارهایی با پروانه‌های بسته هیچ تردیدی نیست. گروهی بـــه یکباره استفاده از چنیــن نــرم‌افزارهایی را کــنـار می‌گذارند و تنها از نرم‌افزار آزاد استفاده می‌کنند و گروهی دیگر حرکت تدریجی را ترجیح می‌دهند.
شـاید جایگزین کردن بسیاری از نرم‌افزارهای اختصاصی با معادلهای آزاد برای بعضی اشخاص چندان مشکل‌زا نباشد. اما اکثر کاربران عادی و کـــاربران تــجــاری امـــکان انتقال یکباره را ندارند. چنین انتقالی ممکن است برای اشخاص مشکلات مختلف و برای شرکتها هزینه‌ها و خسارات گوناگونی به همراه داشته باشد.
در نتیجه بیشتر کاربران معتقد به استفاده از نـــرم‌افزار آزاد معمولاً در رایانه‌های خـود ترکیبی ار نرم‌افزارهای آزاد و غیرآزاد دارند و البته اکثراً همواره در پی جایگزین کردن معادلهای آزاد بــه جـــای غـیــر آزادها هستند. در این میان جایگزین کردن بعضی از نرم‌افزارها یا به عبارت دیگر داده‌ها غیر از مشکلات فنی دچــار اشـکالات و وابستگیهایی می‌شود که کار انتقال را پیچیده‌تر و کندتر می‌کند.
برای اینکه بتوانیم این بحث را پیش ببریم اجازه هید یــک نـــوع تقسیم‌بندی از ابـــزارهای نـرم‌افزاری لازم در یک سیستم رایانه‌ای داشته باشیم. این تقسیم‌بندی از منظـــر امـــکان استفاده از یک رایانه – بــویژه به عنوان یک رایانه شخصی انجام شده است .
▪ به ترتیب زیر است:
۱) نرم‌افزارهای اســاســی مـانند هسته سیستم‌عامل و کامپایلرها؛ در این تقسیم‌بندی منظور از نرم‌افزارهای اساسی، نرم‌افزارهایی است که رایانه بودن آن قــابــلـیت ارتباط با کاربر را ندارد. به عبارت دیگر رایانه‌ای بدون این نرم‌افزارها یا فقط چند قطعه بی‌مصرف است و یا امکان ارتباط با کسی را دارد که زبان ماشین می‌داند.
۲) نرم‌افزارهای اصلی مانند رابط گرافیکی، ویرایشگرهای مــتــن، واژه‌پردازها، ویـــرایشــگـرهای تصویر و...؛ این بخش که شامل قسمت بزرگی از نرم‌افزارهای مورد استفاده یک کاربر اسـت هر نرم‌افزاری را که برای کاربردی خاص لازم است در بر می‌گیرد. به عنوان مثال برای ویرایش یــک فــایل ساده متنی نیاز به ویرایشگر متن هست. همچنین نمی‌توان مقاله یا کتابی را بدون یک واژه‌پرداز قوی به راحتی نوشت یـــا ویراست. همینطور نمی‌توان یک قطعه موسیقی یا یک تکه فیلم را بدون پخش کننده موسیقی یا فیلم، شنید یا دید. و البته تصــور اینکه یک کاربر عادی امروزی بدون رابط گرافیکی و فقط با دستورات متنی توان استفاده موثر از رایانه را داشته باشد خیال خامی بیش نیست – متاسفانه یا خوشبختانه.
۳) مجموعه داده‌ها و اطلاعاتی کـه نرم‌افزارهای گوناگون در انجام وظایف خود از آنها استفاده می‌کنند مانند کتابخانه‌ها و مبدلها؛ در این بخش تمام مجموعه‌هایی قرار می‌گیرند کــه به خودی خود نرم‌افزار نیستند اما اطلاعات و داده‌هایی دارند که نرم‌افزارهای دیگر از آن استفاده می‌کنند. به عنوان نمونـــه می‌توان از مثـــال معـــروف Qt و gtk استفـاده کرد. بعضی نرم‌افزارها از امکانات کتابخانه‌های مجموعه Qt استفاده می‌کنند و برخـــی دیـگر از gtk. مبدلهای مورد بحث ما در ابتدای نوشته هم در این دسته‌بندی جای می‌گیرند. چـه که نرم‌افزارهای MultiMedia Player مانند Totem بدون این مبدلها هم کار می‌کنند و فرمتهای صدا و تصویر بسیاری را می‌خـــوانـنـد. امــا با افزودن این مبدلها می توانند فرمتهای دیگری را هم پخش کنند.
حال اجازه دهیــد ببــینیم در جــایگزنی هر کدام از بخشهای این تقسیم‌بندی سه‌گانه چه مشکلات و پیچیدگیهایی وجود دارد. در بخش اول تقسیم‌بندی معمولاً کمترین مشکلات بروز می‌کند. شاید دلایل آن را بتوان یکی در قدمت این دسته از نرم‌افزارها و دیگر در معدود بودن نرم‌افزارهای لازم در این بخش خـــلاصه کرد.
اما از دسته دوم مشکلات شروع می‌شود. انواع نارسایی‌های فنی، نیاز به پیشرفت و تکمیل پروژه‌ها و تــوســعه نـــرم‌افزارهای متنـــوعی کــه تـــوان بــرابری با آن نسخه‌های اختصاصی را داشته باشند که بازار را تسخیر کرده‌اند و در نتــیجه ســـرمایه‌ای بـــزرگ پشـتیبان آنان است از جمله مشکلات این گروه از نرم‌افزارهاست. همچنین امکان پشتیبانی خـــوب از پرونده‌هایی با فرمتهای گوناگون و معمولاً با مجوزهای محدود کننده یا بشدت محدود کنــنده مانـنـد پتنت عــلاوه بـــر مشــکلات فنی معضلات حقوقی را نیز نصیب توسعه‌دهندگان خواهد کرد. اما موضوع در گروه سوم از تقسیم‌بندی سه‌گانه ســـویه‌ای بیشــتر حـقوقی و کمتر فنی به خود می‌گیرد. هر چه که در این دسته‌بندی کتابخانه‌ها بی‌مشکل و با پـــروانه‌های آزاد یــا بـــاز وجـود دارند، مبدلها درگیر پروانه‌های بسته یا محدودیتهای حقوقی دیگر می‌شوند.
مشکل دیگـــر اســتــفاده از فرمتهای اختصاصی صدا و تصویر در ابزارهای الکترونیک است. به عنوان مثال شما می‌توانید قطعات یــک رایـانه شخصی را یکی یکی خریداری کنید، سر هم نمایید و هـر نرم‌افزاری روی آن بکار برید. اما اگر یک MP۳ Player بخرید معمولاً هیچ کنترلی روی نرم‌افزار آن ندارید.
یا بدتر از آن اگــر یــک دوربین فیلمبرداری دیجیــتال بخریــد تــقــریباً غیــرممــکن اســت نــرم‌افزاری – حـتــی اختـصاصی – برای سیستم‌عاملهایی غیر از ویندوز مایکروسافت و سیستـم‌عامل Apple برای انتقال تصاویر به همراه داشته باشد. در چنین حالتی، توسعه‌دهندگان نرم‌افزارهای آزاد مورد نیاز برای استفاده از این ابزارها در اتاقی تاریک هستند که هر موفقیتی در انتقال صحیح داده‌ها را بــاید بـــا آزمـــون و خــطا بدست آورند و البته خطر پیگرد حقوقی یا ادعای نقض پروانه استفاده یا مهندسی معکوس یا دعاوی دیگر همواره وجود دارد.
تسلط سرمایه بر بازار تجهیزات الکترونیک عامل دیگری اســت کــه امـکان استفاده و توسعه فرمتهای آزاد صدا و تصویر را کندتر می‌کند. در حالی که شرکتی چون مایکروسافت با قرارداد فرمـــت صوتی خود WMA را در بیشتر MP۳ Playerها جا می‌کند، فرمـــت آزاد OGG در MP۳ Playerهای معدودی پشـتیبانی می‌شود.
گر چه پروانه‌های آزاد فرمتهایی نظیر OGG باعث شده که گـــروهی از تولیدکنندگان نـــرم‌افزار به اسـتفاده از این فرمتها علاقمند شوند. به عنوان مثال در حال حاضر برخی از شرکتهایی کـــه بـازیهای رایانه‌ای ارائه می‌کنند بجای فرمت صوتی پتنت شده MP۳ از فرمت آزاد OGG استفاده می‌کنند و به این ترتیب موفق به صرفه‌جویی مالی می‌شوند.
به نظر می‌رسد آینده نــرم‌افزار آزاد همــراه بیم و امید است. همچنان که مدل توسعه این نوع نرم‌افزارها بازارهایی جدید می‌آفریند و طرفداران تازه‌ای می‌یابد سایـه پروانه‌های محدود کننده و نرم‌افزارهای بسته بر محیط ابزارهای الکترونیک هر روز گسترده‌تر می‌شود.

منبع : نشریه لینوکس ایران