پیشینه تاریخی حماس

● تاریخچه شكل‌گیری
حماس (جنبش مقاومت اسلامی) در سال ۱۹۸۷ توسط شیخ احمد یاسین پایه‌گذاری شد. ایدئولوژی حماس ریشه در اخوان‌المسلمین مصر دارد. در سال ۱۹۷۳، یاسین ابتدا «الجماعه الاسلامی» را برای همكاری با فعالیت‌های سیاسی اخوان‌المسلمین در غزه پی‌ریزی كرد.
وی سپس جنبش مقاومت اسلامی (حماس) را به‌عنوان بازوی سیاسی و منطقه‌ای اخوان‌المسلمین در دسامبر ۱۹۸۷ به‌دنبال آغاز انتفاضه اول در سرزمین‌های اشغالی بنیان نهاد. عمده شهرت حماس بیشتر به دلیل انجام حملات انتحاری علیه اهداف و نیروهای اسرائیلی است.
این جنبش ابتدا دنباله‌رو مدل اخوان‌المسلمین بود به این معنا كه به‌عنوان یك «نهاد رفاه اجتماعی» عمل می‌كرد هرچند در حال حاضر، همچنان به فعالیت‌های رفاهی و اجتماعی خود ادامه می‌دهد، اما با واردشدن به فاز مسلحانه بیشتر فعالیت خود را در حوزه مبارزه با اسرائیل متمركز ساخت.
حماس، ستیز اعراب – اسرائیل را به مثابه ستیز اسلام و یهودیت تلقی می‌كند كه تنها با نابودی اسرائیل است كه می‌توان این ستیز را حل و فصل كرد.
● نگرش‌ها، باورها و منشور حماس
برخی بر این باورند كه دو نگرش حماس «ناسیونالیسم فلسطینی» و «بنیادگرایی اسلامی» درهم‌‌آمیخته است. این گروه خود را به «نابودی اسرائیل»، «هویت صهیونیستی» و «جایگزینی حكومت خودگردان فلسطین با یك دولت اسلامی» و «افراشتن بیرق الله در وجب به وجب فلسطین» متعهد می‌داند.این جنبش فلسطین را سرزمین اسلامی می‌داند كه از سوی غیرمسلمانان به اشغال درآمده است.
حماس، «جهاد» را تنها راه‌حل مساله فلسطین می‌داند. همچنین خارج ساختن فلسطین از كنترل اسرائیل را وظیفه مذهبی تمام مسلمانان می‌داند. حماس، برخلاف سازمان آزادیبخش فلسطین (PLO) كه در سال ۱۹۸۸ اسرائیل را به رسمیت شناخت، نه‌تنها مخالف مشروعیت این رژیم است بلكه خواهان نابودی آن و مخالف ماهیت وجودی اسرائیل است.
حماس معتقد به تشكیل دولتی ا سلامی و پیاده‌ساختن تمام ابعاد اسلام و تمام جوانب زندگی است. جنبش مقاومت همچنین علاوه بر اینكه مقاومت را وظیفه یك‌یك مسلمین می‌داند، معتقد به نقش‌‌‌های انقلابی برای تمام افراد جامعه اعم از زن و مرد، معلم و دانشجو و غیره است.
الف) فعالیت‌ها و اقدامات رفاهی حماس
از جمله دلایل معروفیت و حسن شهرت حماس در فلسطین اقدامات رفاهی و خدمات اجتماعی است كه ارائه می‌‌دهد. حماس از بدو تاسیس خود در سال ۱۹۸۷، اقدامات گسترده اجتماعی، سیاسی و حتی نظامی انجام داده است.
از جمله آنها می‌توان به ساخت مدارس و بیمارستان‌ها اشاره كرد. بخشی از بودجه سالانه تقریبا ۷۰ میلیون دلاری حماس صرف اقدامات ذیل می‌شود: بسط شبكه خدمات اجتماعی، اجرای برنامه‌های آموزشی و رفاهی، تامین مدارس و یتیم‌خانه‌ها و مساجد، كلینیك‌های بهداشتی، مكان‌های اطعام فقرا و مكان‌های ورزشی؛چنانكه یك دانشمند یهودی به‌نام «روون پاز» معتقد است: «تقریبا ۹۰ درصد كار جنبش مقاومت در فعالیت‌های اجتماعی، رفاهی، فرهنگی و آموزشی خلاصه می‌شود.»
در واقع، با فراهم‌آوردن این اقدامات و فعالیت‌هاست كه حماس موفق شده تا در میان مردم محبوبیت كسب كرده و وفاداری سیاسی مردم را به دست آورد. این جنبش همچنین كمك‌های مالی و بورسیه به دانشجویانی می‌دهد كه خواهان ادامه تحصیل در عربستان یا غرب هستند.
افزون بر این، حماس خدمات بهداشتی و درمان پزشكی ارزان یا رایگان را به مردم ارائه می‌دهد. این گروه همچنین موسسه‌های خیریه اسلامی، كتابخانه‌ها و مراكز آموزش برای زنان می‌سازد. ضمن اینكه توانسته در زمینه ساخت كودكستان‌ها و شیرخوارگاه‌ها فعالیت‌هایی انجام داده و مدارس مذهبی‌ای را تاسیس كند كه غذای رایگان به كودكان می‌دهد.
ب) نگرش رهبران حماس به اسرائیل
برخی رهبران و سران حماس خواهان «محو و نابودی اسرائیل» هستند. پس از پیروزی حماس در انتخابات ۲۵ ژانویه ۲۰۰۶ یكی از رهبران حماس به‌نام «محمود الزهار» در مصاحبه‌ای با تلویزیون المنار درخواست‌های خارجی مبنی بر شناسایی حق موجودیت اسرائیل را رد كرد.
پس از تشكیل دولت از سوی حماس، دكتر الزهار اظهار داشت: «آرزو دارم نقشه جهان را روزی بر دیوار خانه‌ام بیاویزم كه در آن نامی از اسرائیل نباشد... امیدوارم كه آرزوی ما برای تشكیل دولت مستقل فلسطینی كه شامل تمام مرزهای تاریخی فلسطین است، به حقیقت بپیوندد. من به این امر معتقدم كه روزی دولت فلسطین تشكیل خواهد شد و جایی برای دولت اسرائیل در این سرزمین نخواهد بود.»
وی در دیدگاه خود كه ادامه استراتژی حماس مبنی بر عدم شناسایی اسرائیل است، می‌گوید: «این احتمال وجود دارد كه با تشكیل دولت اسلامی فلسطین تمام یهودیان، مسیحیان و مسلمانان در كنار هم و در لوای یك دولت اسلامی زندگی كنند.»الزهار در ادامه مصاحبه با المنار گفت: «فلسطینیان از یهودیان هیچ تنفری ندارند و ما تنها با اشغال سرزمین‌مان از سوی اسرائیل مخالفیم.»
شیخ احمد یاسین پیش از ترور از سوی جوخه‌های مرگ اسرائیل در سخنانی گفت كه سال ۲۰۲۷ سال نابودی اسرائیل است. حتی عبدالعزیز الرنتیسی نیز فراتر رفته و گفت: ما خواهان حذف اسرائیل از روی نقشه هستیم. الرنتیسی همچنین در ادامه سخنان خود افزود: هولوكاست یك موضوع نازی – صهیونیستی است با هدف ترغیب یهودیان به مهاجرت به اسرائیل.
خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی حماس نیز ابراز داشت: حماس تنها زمانی نزاع مسلحانه با اسرائیل را ترك می‌كند كه این رژیم به مرزهای سال ۱۹۶۷ خود بازگردد و از سرزمین‌های فلسطینی عقب‌نشینی كرده و «حق بازگشت فلسطینیان» را بپذیرد.
● منشور حماس
منشور ۳۶ ماده‌ای حماس در سال ۱۹۸۸ تصویب شد. هدف آن «افراشتن بیرق الله در تمام خاك فلسطین» و تاسیس حكومت اسلامی است.
در این منشور، شعار حماس اینگونه بیان شده است: «خداوند هدف ما، پیامبر مدل ما و قرآن قانون ماست؛ جهاد راه ما و مرگ در راه خدا والاترین آرزوی ماست.» همچنین در این منشور هدف حماس «حمایت از منكوب‌شدگان، اجرای عدالت و مبارزه با بی‌عدالتی» بیان شده است.
حماس بر این باور است كه فلسطین سرزمینی است كه تا روز قیامت برای نسل آینده مسلمانان نهاده شده است. جنبش مقاومت اسلامی، جنبش فلسطینی متمایزی است كه تنها به «الله» وفادار و شیوه زندگی‌اش نیز مبتنی بر اسلام است.
ما می‌كوشیم تا بیرق الله را در تمام فلسطین برافرازیم تا پیروان تمام ادیان بتوانند در ذیل حكومت اسلام در همزیستی مسالمت‌آمیز و در صلح و امنیت با یكدیگر به حیات خود ادامه دهند.
جنبش مقاومت اسلامی بر این باور است كه سرزمین فلسطین، وقفی اسلامی است كه تا روز رستاخیر برای نسل‌های آینده مسلمین به ودیعه گذاشته شده است. هیچ بخشی از آن نباید به دیگری واگذار شود.
● رهبران اصلی حماس
حماس دارای دو جناح سیاسی و نظامی است اما تمایز میان این دو جناح ظاهرا آسان نیست. ارزیابی ساختار رهبری حماس كمی دشوار است اما می‌توان رهبران آن را به این ترتیب نام برد: الف) خالد مشعل:
وی در سال ۱۹۵۶ در اراضی غربی متولد و در رشته فیزیك از دانشگاه كویت فارغ‌التحصیل شد. او در كویت «رهبر جنبش اسلامی دانش‌آموختگان فلسطینی» بود. می‌توان مشعل را رهبر حماس نامید.
وی در دمشق ساكن است جایی كه او از دهه ۱۹۹۰ در تبعید به سر می‌برد.
ب) اسماعیل هنیه:
او كه دهه ۴۰ عمر خود را می‌گذراند از دانش‌آموختگان دانشگاه اسلامی غزه در رشته ادبیات عرب است. هنیه از جمله كسانی است كه به همراه چند چهره معروف دیگر در اوایل دهه ۱۹۹۰ به لبنان تبعید شد. او دارای رویكردی متعادل و آرام است، اما برخی بر این باورند كه این تاكتیكی بیش نیست.
ج) موسی ابومرزوق:
وی كه در سال ۱۹۵۱ در غزه متولد شد، دكترای خود را در رشته مهندسی صنعتی در ایالات متحده اخذ كرد. او معاون رهبر سیاسی حماس است و در سوریه مستقر است. سال‌ها در آمریكا و اردن زیست و در نهایت در سال ۲۰۰۴ دادگاهی در آمریكا او را به طور غیابی محاكمه و اخراج كرد. دادگاه مدعی بود كه وی از فعالیت‌های حماس، حمایت مالی می‌كند.
د) محمود الزهار:
در غزه متولد و در قاهره پزشكی خواند. وی یكی از اعضای بنیان‌گذار حماس است. او رهبر فراكسیون حماس در پارلمان است.
و) عزیز دویك:
در ۱۹۴۸ متولد و در دانشگاه پنسیلوانیا به درجه دكترا رسید. در سال ۱۹۹۲ به لبنان تبعید و سخنگوی دیپورت‌شدگان لبنان شد.
ن) شیخ حسن یوسف:
دهه ۵۰ عمر خود را می‌گذراند و از سال ۲۰۰۱ به بعد مسوول حماس در اراضی غربی بود و اكنون در زندان اسرائیل است. برخی بر این باورند كه اگر وی آزاد شود، میانه‌روی وارد سیستم حماس خواهد شد.
غرب معتقد است این كمك‌ها زمانی از سر گرفته می‌شود كه حماس، تروریسم را رها كند، اسرائیل را به رسمیت بشناسد و تمام توافقات پیشین میان فلسطین و اسرائیل را بپذیرد. این احتمال وجود دارد كه با توافق میان اسرائیل و آمریكا كمك‌های بشردوستانه از سر گرفته شود. این در حالی است كه كشورهای عربی مثل قطر ۱۳ میلیون دلار و عربستان ۲۰ میلیون دلار كمك به دولت فلسطین اختصاص داده‌اند.
دولت عربستان اما اعلام كرده‌ كه ۲/۱ میلیارد دلار كمك مالی طی ۲ سال آینده اختصاص می‌دهد. اتحادیه اروپا نیز با كمك ۱۴۵ میلیون دلاری موافقت كرده اما اعلام كرد كه بخشی از آن را به «آژانس آوارگان سازمان ملل» خواهد داد. هرچند كمك‌هایی پراكنده به فلسطین صورت می‌گیرد اما حجم عظیمی از كمك‌ها با پیش‌شرط‌های گفته شده در بالا انجام خواهد شد.

محمدحسین باقی

منبع : روزنامه هم‌میهن