استفاده از علوفه ارقام اصلاح شده گیاه تاج‌خروس در تغذیه نشخوارکنندگان

یکی از گیاهانی که جدیداً به عنوان خوراک دام در کشور مطرح گردیده، شبه‌غله‌ای به نام تاج‌خروس (Amaranth) است. بخشهای رویشی و دانه گیاه در تغذیه دام و طیور اهمیت دارد. این گیاه تثبیت‌کننده ازت نوع C۴ است که فتوسنتز موثرتر و متابولیزم شدید ازت را دارا بوده و کارایی فتوسنتز آنها بالاست. گیاه به شرایط خشکی مقاوم بوده و برای کشت در مناطق خشک و کم باران و برای کاهش هزینه‌های آبیاری مناسب است.
دانه حاوی انرژی بالائی است و مقادیر زیادی پروتئین با کیفیت بسیار بالا در برگ و دانه وجود دارد. برخی واریته‌های تاج‌خروس به عنوان محصولات علوفه‌ای مورد توجه قرار گرفته‌اند که به خاطر رشد سریع، محتوای پروتئین بالا، سلولز پائین و غیاب مواد سمی در بخشهای رویشی گیاه می‌باشد. ارزش غذایی این علوفه از لحاظ دیواره سلولی، دیواره سلولی بدون همی‌سلولز، لیگنین، قابلیت هضم، پروتئین خام و پروتئین غیرقابل تجزیه در شکمبه از علوفه‌های معمول مورد استفاده بهتر است. پروتئین گیاه از لحاظ لایزین و آمینواسیدهای گوگرد‌‌دار غنی است. تاج‌خروس می‌تواند به صورت علوفه خشک یا سیلو مصرف شود. مطالعات تغذیه‌ای در نشخوارکنندگان عملکرد خوب را نشان داده است. فقط باید در مورد نیترات و اگزالات احتیاط لازم به عمل آید زیرا در برخی مراحل رشد این دو عامل ممکن است در برخی واریته‌ها در حد مسمومیت‌زا باشد. به هر حال وقتی کلیه عوامل کیفی علوفه با هم در نظر گرفته شوند، تاج‌خروس یک علوفه با کیفیت خوب تا عالی در مراحل خاصی از رشد و نمو خواهد بود.
گیاه تاج‌خروس حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در مکزیک همگام با ذرت، لوبیا و کدو اهلی شده است. اهلی شدن گیاه به طور مستقل در آند انجام شده است[۴]. گیاه تاج‌خروس جزء خانواده Amaranthaceae می‌باشد که شامل گیاهان پرطاقت، علف هرز، علفی، سریع‌الرشد و شبه‌غله است[۱۶]. جنس Amaranthus شامل ۶۰ گونه گیاهی است که تنها تعداد محدودی از انواع آن کشت شده، درحالیکه بیشتر به عنوان گونه‌های علف هرز مطرح هستند[۱۳]. برخی گیاهان تا بیش از ۲ متر ارتفاع دارند و تا ۵۰ هزار دانه بالغ می‌گردند. طول خوشه تا بیش از ۱ متر می‌رسد[۱۵]. تاج‌خروس به گیاهان تثبیت‌کننده CO۲ نوع C۴ تعلق دارد که فتوسنتز موثرتر، متابولیزم شدید ازت، به همراه صفات اختصاصی فیزیولوژیکی و بیولوژیکی طی فرایندهای متابولیکی را دارا هستند[۱۵].
ترکیب ظاهری ریخت آناتومیکی و متابولیسم C۴ در این گیاه موجب افزایش کارایی مصرف C۰۲ تحت دامنه وسیعی از شرایط حرارتی و رطوبتی شده است و در سازگاری جغرافیایی وسیع گیاه با شرایط محیطی مختلف نقش دارد[۱۳]. مشخصه مقاومت به خشکی این گیاه را به یک محصول آینده‌دار در مناطق خشک تبدیل می‌کند. محققان در چین گزارش کرده‌اند که نیاز آبی برای رشد تاج‌خروس دانه‌ای ۴۲ تا ۴۷% گندم، ۵۱ تا ۶۲% ذرت و ۷۹% پنبه است[۵]. نیاز آبی تاج‌خروس حدود یک‌دوم ذرت می‌باشد. این گیاه برای نواحیی که سورگوم و ارزن به خوبی رشد می‌کنند مناسب است[۱۸]. توانایی تاج‌خروس در سازش با شرایط نامناسب مثل خاکهای فقیر از مواد مغذی و یک محدوده وسیع حرارتی و تابش به همراه مقاومت آن به تنش خشکی استفاده از آن را به عنوان یک محصول سبز مغذی در مناطق نیمه خشک ممکن ساخته است[۸].
● استفاده از تاج‌خروس به عنوان علوفه
چندین مطالعه نشان داده که کیفیت تغذیه‌ای تاج‌خروس از غلات معمول و محصولات علوفه‌ای بالاتر است[۱۲]. رشد برّه‌های تغذیه شده با تاج‌خروس مشابه یونجه بوده است[۱۳]. ارزش غذ‌ائی علوفه تاج‌خروس معمولاً ازلحاظ دیواره سلولی، دیواره سلولی بدون همی‌سلولز، لیگنین، قابلیت هضم ماده خشک به روش in vitro، پروتئین خام و پروتئین غیر قابل تجزیه در شکمبه از علوفه‌های معمول مورد استفاده بهتر است. مطالعات تغذیه‌ای با گوساله‌ها [۹] و گوسفند [۷] به ترتیب نشان داده که برگهای A. hybridus L. و A. retroflexus L. ، رشد طبیعی را در مقایسه با آنچه که از علف یولاف و یونجه بدست آمده افزایش داده است. پروتئین خام بالا و سلولز کم در A. cruentus موجود بوده و قابلیت پذیرش آن برای برّه‌های در حال رشد بالاست که پیشنهاد می‌کند این گیاه پتانسیل ارزشمندی به عنوان خوراک نشخوارکنندگان دارد. پروتئین خام بالا، محتوای سلولز پائین و غیاب ظاهری مواد سمی در بخشهای رویشی گیاه آن را تبدیل به یک جایگزین مناسب برای علوفه‌های مرسوم مثل یونجه کرده و یک منبع انرژی‌زای مناسب برای برّه‌های در حال رشد در سطوح بالای ۵۰ درصد ماده خشک جیره می‌باشد[۱۱].
● قدرت تولیدی و ارزش غذایی علوفه تاج‌خروس
تاج‌خروس توانایی تولید ۱ تا ۶ تن دانه در هر هکتار را دارد و ماده سبز برداشتی تا بیش از ۷۰ تن می‌باشد[۱۵]. تاج‌خروس نوع cherginsky عملکرد بالایی از نظر تولید ماده سبز داشته و تا ۸۵ تن در هر هکتار ماده سبز تولید می‌کند[۱]. پروتئین گیاه از ۱۳ تا ۱۹ درصد در دانه و از ۱۲ تا ۲۷ درصد در گیاه کامل متغیر است[۱۲]. پروتئین برگ و دانه گیاه کیفیتی برابر با تخم مرغ دارد[۱۵]. برگهای تاج‌خروس حاوی ۴/۱۷ تا ۳/۳۸% پروتئین بر اساس ماده خشک است[۱۶].
پروتئین گندم، ذرت و برنج دارای کمبود در آمینواسیدهای ضروری لایزین و آمینواسیدهای گوگرددار متیونین و سیستئین هستند، اما تاج‌خروس از نظر این آمینواسیدها غنی است[۱۲]. قابلیت هضم و نسبت کارایی پروتئین (PER) در صورتی که دانه‌ها توسط حرارت فراوری شوند بهبود می‌یابد[۵]. میزان پروتئین خام در A. hypochondriacus در ۲۵ روزگی ۵/۲۹% و در ۴۰ روزگی ۷/۲۲% بوده است. میزان PER ۳/۲ با کازئین (۵/۲) قابل قیاس است[۱۰]. محتوای کلی چربی تاج‌خروس دانه‌ای از ۴/۵ تا ۱۷ درصد ماده خشک متغیر است که سطح بالایی از چربی غیر اشباع (حدود ۷۵%) دارد و شامل تقریباً ۵۰% اسیدلینولئیک می‌باشد[۲]. مواد معدنی شبیه پتاسیم، آهن، منیزیم و کلسیم در غلظتهای معنی‌داری در A. hypochondriacus وجود دارد[۱۶].
برگهای تاج‌خروس حاوی سطوح بالایی از ویتامین A و C است. مقادیر محدودی فعالیت شبیه ویتامین B۱۲ در برگهای A. hypochondriacus یافت شده که طبیعت دقیق این فعالیت مشخص نیست[۱۶]. تاج‌خروس در مقایسه با یونجه از لحاظ همی‌سلولز و خاکستر بالاتر و از لحاظ دیواره سلولی بدون همی‌سلولز پائین‌تر است. متوسط دیواره سلولی (NDF)،دیواره سلولی بدون همی‌سلولز (ADF) و لیگنین (ADL) برای چندین گونه تاج‌خروس به ترتیب ۴۲/۳۷، ۷۱/۲۴ و ۵۴/۳ درصد بوده است[۱۴]. میزان NDF نسبت به گراسهای فصل سرد کمتر است. میزان NDF برگ چندین گونه تاج‌خروس به طور خطی با افزایش سطوح کاربردی کود ازته کاهش ‌یافته است. این امر می‌تواند یک مورد مدیریتی برای بهبود کیفیت علوفه تاج‌خروس تغذیه‌شده به دام باشد. مقادیر ADF برای گندم، یولاف، تریتیکاله و جو نسبت به برخی انواع تاج‌خروس مورد بررسی بالاتر بوده است. متوسط لیگنین (ADL) این گیاه ۵۴/۳% گزارش شده است. یونجه با کیفیت خوب ۶٪ و یولاف ۶/۳٪ ADL داشته‌اند.
مقادیر ADL بدست آمده برای انواعی از تاج‌خروس در تاریخهای مختلف برداشت اساساً نسبت به یونجه کمتر است و نشانه مثبتی از کاربرد تاج‌خروس به عنوان علوفه می‌باشد[۱۲]. نشاسته در این گیاه یک توده هموژنوس را تشکیل داده که به صورت بسیار قوی با هم پیوند شده، اما بسیار مستعد به حمله آمیلاز است[۱۶]. متوسط قابلیت هضم به روش آزمایشگاهی برای علوفه تاج‌خروس ۲۸/۷۱% گزارش شده است. این پارامتر بطور معنی‌داری تحت تاثیر نوع تاج‌خروس قرار دارد. میزان قابلیت هضم in vitro در طول فصل از میزان بالای ۷۹٪ برای A. cruentus (Rwanda) و A. hybridus (Puebla Mexico) در ۴۲ و ۵۶ روزگی تا مقدار کم ۶۳٪ برای A. cruentus (Zimbabwe) در ۱۱۲ روزگی کاهش یافته است[۱۲]. در مقایسه با یونجه و سنفیتون (Symphytum officinale L.) میزان بیشتری از پروتئین در تاج‌خروس با اجزای دیواره سلولی پیوند شده است. این امر پیشنهاد می‌کند که شاید گیاه پروتئین عبوری بیشتری داشته باشد.

جواد رضائی، یوسف روزبهان
مراجع
[۱] Anonymous. ۲۰۰۵. Cherginsky, Amaranth cultivar for Siberia. In: Siberian Branch of Russian Academy of Sciences.
[۲] Becker, R; Wheeler, E.L; Lorenz, K; Stafford, A.E; Grosjean, O.K; Betschart, A.A. and Saunders, R. M. ۱۹۸۱. A compositional study of amaranth grain. J. Food Sci. ۴۶: ۱۱۷۵-۱۱۸۰.
[۳] Cervantes, S.L.M. ۱۹۹۰. Amaranth (Amaranthus spp.) as a forage. p, ۴۷-۵۴. In Proc. ۴th Natl. Amaranth Symp: Perspective on productin, processing, and marketing, Minncapolis, MN. ۲۳-۲۵. Aug. ۱۹۹۰. Univ. Minn., St. Paul, MN.
[۴] Early, D.K. ۱۹۹۰. Amaranth production in Mexico and Peru. P, ۱۴۰-۱۴۲. In: J. Janick and J.E. Simon (eds). Advances in new crops. Timber Press, Portland, OR.
[۵] Kauffman, C.S. and Weber, L.E. ۱۹۹۰. Grain amaranth. P,۱۲۷-۱۳۹. In: J. Janick and J.E. Simon (eds). Advances in new crops. Timber Press, Portland, OR.
[۶] Lorenz, K. and Wright, B. ۱۹۸۴. Phytate and tannin content of amaranth. Food Chem. ۱۴: ۲۷-۳۴
[۷] Marten, G.C. and Andersen, R.N. ۱۹۷۵. Forage nutritive value and palatability of ۱۲ common annual weeds. Crop Science. ۱۵: ۸۲۱-۸۲۷
[۸] Meyers, R.L. ۱۹۹۶. Amaranth, New Crop Opportunity. In: Janick, J (eds), Progress in new crops. ASHS Press. Alexandria, VA, pp. ۲۰۷-۲۲۰.
[۹] Odwongo, W.O. and Mugerwa, J.S. ۱۹۸۰. Performance of calves on diets containing amaranthus leaf meal. Anim. Feed Sci. Tech. ۵: ۱۹۳-۲۰۴.
[۱۰] Osuntogun, A.B. and Oke, O.L. ۱۹۸۳. A note on the nutritive value of amaranth seed. Food Chemistry. ۱۲(۴): ۲۸۷-۲۸۹.
[۱۱] Pond, W.G. and Lehmann, J.W. ۱۹۸۹. Nutritive value of a vegetable amaranth cultivar for growing lambs. Journal of Animal Science. ۶۷: ۳۰۳۶-۳۰۳۹.
[۱۲] Sleugh, B.B; Moore, K.J; Brummer, E.C; Knapp, A.D; Russell, J. and Gibson, L. ۲۰۰۱. Forage nutritive value of various amaranth species at different harvest dates. Crop Science. ۴۱: ۴۶۶-۴۷۲.
[۱۳] Stallknecht, G.F. and Schulz-Schaeffer, J.R. ۱۹۹۳. Amaranth rediscovered. P,۲۱۱-۲۱۸. In: J. Janick and J.E. Simon (eds). New Crops. Willey, New York.
[۱۴] Stordahl, J.L; Sheaffer. C.C; DiCostanzo, A. ۱۹۹۹. Variety and maturity affect amaranth forage yield and quality. Journal of Production Agriculture. ۱۲: ۲۴۹-۲۵۳.
[۱۵] Svirskis, A. ۲۰۰۳. Investigation of amaranth cultivation and utilization in Lithuania. Agronomy Research. ۱: ۲۵۳-۲۶۴.
[۱۶] Teutonico, R.A. and Knorr, D. ۱۹۸۵. Amaranth: composition, properties, and applications of a rediscovered food crop. Food Technol. ۳۹: ۴۹-۶۰.
[۱۷] Van Soest, P.J. ۱۹۹۴. Nutritional ecology of the ruminant. Comstock Publ.,Ithaca, NY.
[۱۸] Weber, L.E. ۱۹۸۷. Amaranth grain production guide ۱۹۸۷. Rodale Research Center. Rodale Press, Inc. ۲۱p.

منبع : موسسه مرغداری ایران