پرند پروین

به نام نگارگر هستی و پدید آورنده بینش و بینائی مصوری كه بر پرند نیلی آسمان زر ریز ستاره می نگارد: «انازینا السماء الدنیا یزینه الكواكب» (صافات ، آیه ۶) و در گوشه ای از آن مجموعه پروین نموداری از مهر و هم آهنگی و پیوستگی است خداوند آموزش دهنده ای كه برگهای دانش را به دست باد پیام آور به این سو و آن سو می فرستد این دست مهربان كه برگهای نوشته چهارگل را به خانه ما انهداخت مرا با یوسف اعتصام الملك آشنا كرد زیبایی و سادگی داستان بی كران بود و در یاد ماندنی سالهای بعد در كلاسهای چهارم و پنجم دبستان گفتگوی عدس و ماش و سیر و پیاز و داستان گربه ای كه گم شده بود و كودكی كه كوزه ای شكسته بود و پای خانه رفتن نداشت ما را با حقیقت زندگی و آنچه بود آشنا كرد و شعر زندگی را شناختم آنچه را می توانستم ببینم و بشناسم و باور كنم و این شعرها از پروین بود. دختر نویسنده چهارگل كوتاه زمانی پس از آن گور هر دو را زیارت كردم آن كنار امن و این همنشینی مایه زشك و حسدم گردید برای من دختر نماند نظم و پدر نمود نثر گردید.
در پی آن همچنان كه با نوشته های دیگر اعتصام الملك آشنا می شدم ارزش و اعتبار پروین را در جامعه دریافتم نشانه و نمودار هر دختر پی جوی دانش و هر زن رهنورد انسانیت و در یك سخن ادبیات برای زنان یعنی پروین شاعری كه از زن و مسائل زندگی اشت كم سخن گفته اما پیشرو و پرچمدار زن فرهیخته و آگاه است.
از این رو آنگاه كه استاد فقیدئ روانشاد آقای دكتر حسن سادات ناصری مرا به سخن گفتن از پروین فرمان دادند پذیرفتم چون در گفتار او نه نشانه مدح دیدم و نه از خود سخن گفتن و این بسیار گرانبهاست.
دربررسی سخن پروین هوشیاری و دقت و زیركی بیشتر نمایان است او حتی تحت تأثیر «ارزش زن» و «میهن پرستی» فرستاده از غرب نشده و آنچه صلاح می داند و به چشم ژرف نگرش درست است می گوید.
پروین پهزادی است كه به گوش شنوندگان خویش از حقیقتها سخن گفته و از آنچه می خواهد محقق شود مگر نه اینكه مربی و آموزندگان و قصه گویان قوم و قبیله ها و پاسداراران گنجینه امثال زنان اند؟
برای شناخت پروین و زمان او به مطبوعات هم زمان او پیش از او باید روی آورد تا زمانه و هم زمانانش را شناخت از كتابها و مجله ها و روزنامه ها بهره گرفت تا در اندیشه خویش روزگار او را دید و سخن آنان كه او را دیده یا شناخته اند دریافت پس از چند سال كه با كتابهای خود سرگرم بودم كتابخانه ها را برای كتابها و مأخذ كمیاب جستجو كردم و سعادت دوستی با بهترین افراد كه یكی از زیباترین كارهای جهان را دارند یعنی كتابدارها دریافتم . كتابهای تذكره و شرح حال شعرا را خواندم گذشتگان و معاصران پروین در پی آن بودم كه زنان شاعر را بشناسم و نیز دریابم كه چرا بسیار سخنان كه مردان توانند گفت بر زنان روا نیست آیا این ناروایی از سرشت زنان بر می خیزد یا از دید جامعه؟ به واقع هم از این است هم از آن جایی كه سخنان سنگین و متین و والالی پروین ر برنتابند تنها برای آنكه او زن است به نمونه كتاب «تهمت شاعری» آقا گركانی كه پیامش این است كه یك زن نمی تواند این همه تواانا باشد . دو بیت پروین در پاسخ گویی به مدعیان:
از غبار فكر باطل پاك باید داشت دل
تا بداند دیو كاین آیینه جای گرد نیست
مرد پندارند پروین را چه برخی اهل فضل
این معما گفته نیكوتر كه پروین مرد نیست
این دو بیت چهاردهمین و آخرین نمونه شعر از اشعار پروین در دوره دوم مجله بهار است كه از سال ۱۳۳۹ هـ ق آغاز شده و آخرین شماره اش در ۱۳۴۱ هـ ق است در آن زمان پروین ۱۴ – ۱۵ ساله است.
شعر زن دیر باور می شود
در حالی كه در ۱۳۱۴ ش همزمان با چاپ اول دیوان پروین چاپ دوم اشعار استاد محمد حسین شهریار كه همسال پروین است در دسترس خواهندگان قرار گرفته است. (روزنامه ایران ۲۸ مرداد ۱۳۱۴ طبع دوم دیوان شهریار منتشر شد. قیمت ۵ ریال كتابخانه خیام).
نویسندگان تذكره و شرح حالها همگی با احترام و تواضع از او یاد كرده اند و توانایی در گفتار و سخنان خردآمیزش را ستوده اند.
در كتاب گرانقدر «الذریعهٔ» دانشمند بزرگ و سخت كوش شیخ آقا بزرگ تهرانی او را چنین شناسانده : «دیوان اعتصامی پروین اعتصامی بنت میرزا یوسف خان اعتصامی پروین كانت شاعرهٔ‌فاضلهٔ‌ادیبهٔ‌تربت فی بیت علم و تعلمت العربیهٔ‌و الا نگلیزیهٔ‌و لها شعر رقیق ماتت فی شبابها اربع سنین بعد موت ابیها ۱۳۲۰ ش ۱۳۶۰ ق لها «زاغ و طاووس » و « جوان و پیر» قال سالار حیدری فی تاریخ فوتها تاریخ فوت هجری جستم ز حیدری گفت:
مرده ادیبه پروین اعتصامی ۱۳۶۰ (جلد ۹ الذریعه قسمت ۱)
از سخنان پروین در كتابهای درسی (پیش از انقلاب ) بسیار آمده بود. در كتاب سال او دبیرستان (سال ۱۳۳۵ چاپ امیر كبیر) تالیف آقایان خزائلی نیرسینا و سادات ناصی ۸۲ بیت از اشعار پروین وجود داشت وكتاب دیگری همان سال و همان كلاس (انتشارات كیهان) شرح حال پروین را در ۲۰ سطر آورد اما به اشتباه مرگ او را سوم فروردین ذكر می كند. این اشتباه ها در سال ومحل تولد در كتابهای دیگر از جمله در ریاحین الشریعه ذبیح الله محلاتی نیز به چشم می خورد كه او رامتولد سال ۱۳۲۰ ق می دانند و كتاب چاپ ۴ جلد ۴ ص ۷۴-۷۹
ادبیات معاصر رشید یاسمی تولد او را ۱۳۲۸ ق در تهران ضبط كرده است. به گمان نگارنده پس از آموزش پدر و بررسی سخن متقدمان آدب پارسی بیشترین چیزی كه در روح پروین و پرورش اندیشه او كارساز بود روزنامه و مجلات ادبی زمان او بودند به نظر می رسد او الفبا را با مطالعه دوره اول مجله بهار آموخت و در باغ جان كاشت و سپس به گل نشاند و سرود. اشعار پروین در دوره دوم این مجله منعكس است از جمله ای مرغك ، ذره گوهر و سنگ ، صاعقه ما ستم اغنیاست، اشك یتیم ، سعی و عمل ، كودك آرزومند ( دی مرغكی به مار خود گفت تا به چند...) ، و نیز این چند بیت:
وظیفه زن و مرد ای حكیم دانی چیست؟
یكی است كشتی و آن دیگری است كشتیبان
چون ناخداست خردمند كشتی اش محكم
دگر چه باك ز امواج و ورطه و طوفان
به روز حادثه اند یم حوادث دهر
امید سعی و عملهاست هم از این هم از آن
همیشه دختر امروز مادر فرداست
ز مادر است میسر بزرگی پسراننا گفته نماند كه این ابیان بخشی از قصیده « فرشته انس» است كه در دیوان پروین موجود است. علاون بر اینها انرزهای من (گویند عارفان هنر و علم كیمیاست) چند بیت از یك غزل (سوی بتخانه مرو ، پند برهمن مشنو) مادردوراندیش (با مرغكان خویش چنین گفت ماكیان) خزان (دگر باره شد از تاراج بهمن) و اندوه فقر( با دوك خویش پیرزنی گفت وقت كار) نیز در مجله بهار چاپ شده است. به انضمام آن دو بیتی كه خودرا معرفی می كند و می گوید:« مرد پندارند پروین را چه برخی اهل فضا...»
اولین شعر پروین در دوره دوم مجله بهار« ای مرغك» است كه با زبانی ساده و بیانی دلنشین می گوید:
ای مرغك خرد ز آشیانه
پرواز كن و پریدن آموز
تا كی حركات كودكانه؟
در باغ و چمن چمدن آموز
رام تو نمی شود زمانه
رام از چه شدی؟ رمیدن آموز
مندیش كه دام هست یا نه
بر مردم چشم دیدن آموز
شد روز به فكر آب و دانه
هنگام شب آرمیدن آموز
از لانه برون مخسب زنهار
این شعر بلند با هر شش بندش به چاپ رسیده است و شر تعلیمی با مقدمه و موضوع و نتیجه است كه با توصیفی كامل لحظه به لحظه و مرحله به مرحله را بیان می كند آن هم به صورت شناخت تجربه ای و عینی (نه صرفاً ذهنی وتصوری) با كلماتی در خور سن و سال تصویرگری حركات و نمایش زمان و نتیجه گیری مناسب كه به راستی در خور پرورده چارده ساله باغ اعتصام الملك است. بنیاد بسیاری از اشعار پروین مطالب و مقالات و داستانهای این دو دوره مجله بهار است . برای نمونه شعر «جولای خدا» بی شك از مقاله بریزیان به نام « عزم و نشاط عنكبوت» در دوره دوم صفحه ۴۳۵ تاثیر پذیرفته است اما مایه شعر و استخوان بندی آن راسوره عنكبوت در قرآن ساخته است. سراسر این سوره بیدار باش به انسان است و آگاه كردن او با ذكر و یاد كرد. امتهای گذشته و پیامبران پیشین و دعوت به پویش و پویایی جستجو و یافتن خدا و نشانه های او.
علم ره بنمودن از حق پا زما
قدرت و یاری از او یارا زما
در تكاپوییم ما در راه دوست
كارفرما او و كار آگاه اوست
مجله دانشكده به مدیریت استاد ملك الشعرای بهار و مطالب و اقتراحهای آن مایه بعضی از اشعار پروین است « گوهر اشك» كه در سال دوم مجله مهر تیر ماه ۱۳۱۳ شماره ۲ چاپ شده (یك سال پیش از چاپ دیوان ) از آن جمله است.
آن نشنیدید كه یك قطره اشك
صبحدم از چشم یتیمی چكید
گاه در افتاد و زمانی دوید
گاه درخشید و گهی تیره ماند
گاه نهان گشت و گهی شد پدید
عاقبت افتاد به دامان خاك
سرخ نگینی به سر راه دید
گفت كه ای ؟ پیشه ونام تو چیست؟
گفت : مرا با تو چه گفت و شنید
من گهر ناب و تو یك قطره آب
من ز ازل پاك و تو پست و پلید
در شماره اول مجله دانشكه مقاله ای وجود دارد كه ممكن است مایه این اشعار باشد « اشك خون دو قطره یكی سفید ، شفاف ، نیمه گرم، دیگری قرمز، تیره ، سرد مژگان دختر خردسالی آویزان دومی قطره خونی به شكل نگین انگشتری یا قوتین بر روی سینه جوانی واقع این دو قطره با هم گفتگو می كنند ما هر دو یك چیز بودم دو تا بودن ناممان به واسطه اختلاف رنگ بود ما هر دو عشق بودیم آری ، آری عشق ( از ع . تلگرافی زاده). دیگر مجله شوق با مدیریت مرحوم سعید نفیسی و ارمغان با مدیریت مرحوم وحید دستگردی و مجله تعلیم و تربیت و غیره در سال ۱۳۱۴ مجله تعلمیم و تربیت گزارش می دهد اعطای مدال و نشان بنابر پیشنهاد اداره تعلیمات ولایات شورای عالی معارف خانم پروین اعتصامی و آقای مجد العلی بوستان به اخذ نشان سوم علمی و آقای پروفسور لنگ استاد سابق دانشسرای عالی به اخذ نشان دوم علمی نایل گردیدند.
( مجله تعلیم و تربیت سال ۵-۱۳۱۴ صفحه ۶۵۳-۶۵۴ شماره ۱۱-۱۲ ) پروین نمی پذیرد و این از هوشیاری و آگاهی اوست چون دام را بادانه می بیند و به دام نمی افتد و ارج و بهای خویش را به این پشیز سودا نمی كند. نشان به مناسبت شعر « زن در ایران » اهدا شده بود و چه به جا بازپس فرستاده شده كه به راستی در خور او نبود و او را كم نگریسته بودند.
پروانه سادات

منبع : بنياد انديشه اسلامي