احکام مسجد

مسجد پایگاه پیوند انسان و الله،و مركز ارتباط‏انسانهای مؤمن است.مساجد،خانه‏های خدا و خلق‏خداست كه در كویر ظلم و ظلمت‏سرپناه بشریت‏مظلوم در برابر طوفان جهل و جور و آزمندی‏محسوب می‏شود. انسان‏های دور مانده از وطن اصلی‏در غربت زندگی،سایبانی با صفاتر و خانه‏ای زیباتراز مساجد پیدا نمی‏كنند.
مساجد،جایگاه عبادت است و عبادت حركت قرب‏جویانه انسان به سوی آستان قدس ربوبی. ساختن‏مسجد،تعمیر و نگهداری آن،حضور در مساجد،مدیریت و امامت و مسائل مالی و بهداشت و نظافت‏مساجد،همه باید متناسب با اهداف الهی و بر اساس‏رهنمودهای قرآن و اهل بیت علیهم السلام باشد،تا این شبكه‏گسترده و سراسری ارتباط زمین و آسمان و نقطه‏های‏پیوند مؤمنان جامعه را به سوی اهداف عالی الهی‏پیش برد و نقش مسجد با انتظار اسلام از آن‏هماهنگ شود.
فقهای بزرگوار اسلام از صدر تاریخ‏امامت،در كشف و بیان قوانین الهی در رابطه با ابعادگوناگون زندگی از جمله مسائل مسجد،تلاش فراوان‏كرده و با تكیه بر منابع دینی وظیفه امت را روشن‏ساخته.
شناخت وظیفه مؤمنان نسبت‏به مسائل‏گوناگون مساجد یكی از حوزه‏های اجتهاد و پژوهش‏علمی فقهای بزرگوار بوده كه در این زمینه به صدهامساله فقهی پاسخ گفته‏اند.
«مؤسسه عمران مساجد»كه نیاز عموم مسلمین به‏آشنایی با احكام فقهی مساجد را به خوبی احساس‏می‏كند از برادر محترم و فاضل پرتلاش‏جناب حجهٔ الاسلام محمد حسین فلاح زاده كه سالهاست‏در این زمینه كوشش و پژوهش دارند،درخواست كردكه،احكام مساجد را در همه ابعاد بر اساس دیدگاههای‏اسوه فقیهان حضرت امام خمینی قدس سره و برخی از مراجع‏بزرگوار معاصر از جمله مقام معظم رهبری حضرت‏آیت الله العظمی خامنه‏ای حفظ الله تعالی گردآوری كنند وبه شكلی ساده و روشن در اختیار امت اسلامی قراردهند.
آنچه در این نوشته به صورت مساله یا استفتاءبدون علامت،آورده شده مطابق با فتوای حضرت‏امام خمینی قدس سره است.
فتوای سایر مراجع بزرگوار با ذكرنام مشخص شده است.
رساله حاضر كه دفتری درباره احكام مساجد است،به این صورت برای اولین بار در اختیار جامعه‏فارسی زبان قرار می‏گیرد و طبعا بدون كم و كاستی‏نخواهد بود.امیدواریم در آینده دیدگاه سایر فقهای‏عزیز به این مجموعه افزوده شود تا متولیان مساجد وهیئت امنای محترم و مسؤولان فرهنگی و اداری ودیگر خدمتگزاران این‏«خانه‏های الهی‏»با احكام‏فقهی قلمرو كار خویش بهتر و بیشتر آشنا شوند.
در پایان از برادر بزرگوار حجهٔ الاسلام جناب‏آقای غلامرضا نیشابوری كه مجموعه استفتائاتی راكه از مراجع عظام پرسش كرده بودند در اختیارمان‏گذاشتند،تشكر می‏كنیم.
● مسجد سازی
▪ ثواب ساختن مسجد
۱) ساختن مسجد،از مستحبات مؤكد است وپاداشی بزرگ و ثوابی بسیار دارد.
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
«من بنی مسجدا فی الدنیا اعطاه الله بكل شبر منه-او قال بكل ذراع منه-مسیرهٔ اربعین الف عام مدینهٔ‏من ذهب و فضهٔ و در و یاقوت و زمرد و زبرجد ولؤلؤ...»
«هر كه در دنیا مسجدی بسازد،خداوند در برابر هروجب-یا فرمود:هر ذراع-به مقداری كه چهل هزارسال پیموده می‏شود،شهری از طلا و نقره و در و یاقوت و زمرد و زبرجد و لؤلؤ به او عطا می‏كند...» (۱)
▪ تحقق عنوان مسجد
۲) اگر زمینی را به قصد قربت(قربهٔ الی الله)به‏نیت مسجد بودن بسازند و حداقل یك نفر به اذن بانی‏در آن نماز بخواند،مسجد می‏شود و باید احكام مسجدنسبت‏به آن مراعات شود (۲) .
۳) گر چه مطابق آنچه در مساله قبل گفته شد،عنوان مسجد تحقق می‏یابد،ولی مشهور بین فقها آن‏است كه باید صیغه وقف بخواند،یعنی بگوید:«وقفتهامسجدا قربهٔ الی الله‏»یعنی این زمین یا ساختمان رابرای رضای خداوند وقف كردم برای آنكه مسجدباشد (۳) .
۴) مساجد تمام گروههای مسلمان،اعم از شیعه‏و غیر آن در احكامی كه برای مسجد گفته می‏شود فرقی ندارد (۴) .
۵) اگر انسان بداند كه واقف،سقف و صحن ودیوار مسجد را جزء مسجد قرار نداده،یا نداند جزءمسجد قرار داده یا نه و نشانه‏ای بر اینكه جزء مسجداست نباشد،احكام مسجد را ندارد. هر چند در صورت‏شك،احتیاط مسحتب است،احكام مسجد را نسبت‏به این مكانها نیز مراعات كنند (۵) .
۶) س: زمینی است كه جزء موقوفه یك امامزاده‏می‏باشد و بین خانه‏های مسكونی قرار گرفته، با توجه‏به این كه محل،بزرگ می‏باشد و فاقد مسجد است،نظرتان را راجع به بنای مسجد در این زمین موقوفه‏بیان نمایید.
ج: اگر وقف است مسجد نمی‏شود (۶) .
۷) س: اگر اصل وقف مشخص نباشد-برای‏مسجد مثلا-آیا حكم مسجد دارد یا نه؟و اگر اصل وقف معلوم باشد ولی مورد تصرف و مصرف آن‏مشخص نباشد چه باید كرد؟
ج: تا عنوان مسجدیت در وقف محرزنشود حكم مسجد مترتب نمی‏شود و درصورت معلوم نبودن مصرف،صوری داردكه در تحریر(ج ۲،ص ۱۰۹،م ۲.)مذكور است (۷) .
▪ زمین مسجد
۸) اگر مسجدی ویران شود،زمین آن از مسجدبودن خارج نمی‏شود و احكام مسجد در برخی موارد برآن جاری است،و همچنین اگر تمام روستا یا شهری‏كه مسجد در آن است،خراب شود مكانی كه مسجدبوده همچنان عنوان مسجد دارد (۸) .
۹) زمین بدون دیوار و ساختمان را نیز می‏توان‏مسجد قرار داد،بنابر این اگر زمینی را برای مسجد وقف كنند و به همین قصد در آن نماز خوانده شود،مسجد است و احكام آن باید مراعات شود،هر چنددیوار كشی نشده باشد و ساختمان هم نساخته باشند (۹) .
۱۰) س: اینجانب یك قواره زمینی را كه ۳۱۲ مترمربع می‏باشد برای مسجدی خریداری نمودم،چون‏مردم این محل بودجه نداشتند،نتوانستند بسازند،حالابا كمك مردم می‏خواهند مسجد را بسازند می‏بینند كه‏این زمین برای مسجد كوچك است،آیا اجازه است كه‏این زمین را بفروشیم و در همین محل زمین بیشتری‏خریداری نماییم؟البته در موقع خرید زمین، صیغه‏خوانده نشده ولی با عقیده كامل خریداری شده برای‏مسجد.
ج: خرید زمین به قصد بنای مسجد كافی‏در وقف نیست.اگر بعد از خرید،وقف نشده‏و تحویل وقف نگردیده به ملك مالك باقی است و اختیار آن با مالك است (۱۰) .
۱۱) س:در روستایی كه اهالی آن روستا،محل‏سكونت‏خود را رها كرده‏اند و نزدیك همان محل درزمین موات خانه ساخته‏اند،من در یك قطعه از همان‏زمین موات با كمك اهالی،مسجدی بنا كردم بطوری‏كه قسمتی از دیوار مسجد آماده است و ضرری هم‏ندارد عده‏ای دیگر از همان محل،روی مقاصد و یاغرض شخصی،از به پایان رساندن مسجد جلوگیری‏می‏كنند،آیا از نظر شرع مقدس اسلام می‏توانندجلوگیری نمایند یا خیر؟
ج: اگر زمین موات بوده و متعلق حق كسی‏نبوده،با تحجیر(سنگ چین و حصار كشی).
و آماده شدن برای‏مسجد،دیگران حق مزاحمت ندارند،لاكن‏چنانچه دولت اسلامی در این باره مقرراتی‏دارد باید مراعات شود (۱۱) .
۱۲) س:مقداری از بیابان برای مسجد تعیین‏می‏شود و به عنوان مسجد در آن نماز اقامه می‏شود،سپس از آنجا می‏روند،برای كسانی كه موضوع رامی‏دانند اگر به آنجا گذرشان بیفتد حكم مسجد دارد؟
ج: به مجرد تعیین مقداری از بیابان برای‏مسجد و نماز در آن،حكم مسجد پیدانمی‏كند (۱۲) .
۱۳) س:هر گاه شخصی در قبرستان مسلمین‏كه وقف است مسجدی روی قبور اموات بنا كند، آیاجایز است‏یا خیر؟و اگر چنین مسجدی بنا شد آیا نمازدر آن صحیح است؟
ج-ساختن مسجد در قبرستان كه زمین آن‏وقف قبرستان است جایز نیست،و نبش‏قبور مسلمین حرام است،و به مجردساختن،مسجد نمی‏شود،ولی نماز خواندن‏در آن مانعی ندارد (۱۳) .
۱۴) س:آیا روی زمین اصلاحات ارضی‏می‏توان مسجد و سایر اماكن عمومی از قبیل حمام، مدرسه دینی طلاب و اماكن فرهنگی درست كرد؟
ج: چون مبنای دولت جمهوری اسلامی‏ایران بر ملكیت اراضی مذكوره است لازم‏است معامله ملكیت‏شود (۱۴) .▪ حیاط مسجد
۱۵) س: مسجدی كه علاوه بر شبستان،دارای‏حیاط و صحن و راهرو است و در عرف،همه آنها رامسجد می‏خوانند،آیا احكام مسجد بر آنها بار است‏یانه و در صورتی كه قصد بانی معلوم نباشد،ساختن‏مستراح و امثال آن در یك طرف آن صحن چه‏صورت دارد.دلیل و قرینه بر عدم مسجدیت لازم‏است‏یا نه؟
ج: با شك در آنكه صحن را جزء مسجد قرار داده،اگر اماره‏ای(نشانه،علامت)بر مسجد بودن‏نباشد،محكوم به مسجدیت نیست و اماره‏بر عدم،لازم نمی‏باشد (۱۵) .
▪ مسجد و حسینیه(باهم)
۱۶) س: احتراما به استحضار می‏رساند كه درمحلی از زیر زمین تا كف به نام حسینیه و از كف به‏بالا به نام مسجد از مردم پول گرفته شده و ۶۵ درصدر آن را جهاد،جهت احداث مسجد پرداخته است،چه حكمی دارد،مسجد است‏یا حسینیه؟
ج) اگر از ابتدا مقداری به حساب حسینیه‏و مقداری به عنوان مسجد ساخته شده ووقف گردیده اشكال ندارد و هر یك ازحسینیه و مسجد حكم خود را دارد (۱۶) .
▪ تغییر و تبدیل مسجد
۱۷) س: مسجدی كه در آن استفاده جماعت‏نمی‏شود و به ندرت كسی یا كسانی در آن نمازمی‏خوانند،آیا می‏توان از آن برای مدتی به عنوان‏فروشگاه تعاونی استفاده نمود؟
ج: تبدیل مسجد به فروشگاه جایزنیست (۱۷) .
۱۸) س: مسجدی است كه زیر زمینی دارد كه‏متروكه است،جمعی از افراد خیر تصمیم دارند با كسب‏اجازه از مرجع عالیقدر،امام خمینی قدس سره،این زیر زمین راتبدیل به صندوق قرض الحسنه عام المنفعهٔ نمایند،آیا امام اجازه می‏دهند یا خیر؟
ج: جایز نیست (۱۸) .
۱۹) س: آیا در پشت‏بام مسجد غیر از ساختمان‏برای مسجد،می‏توان ساختمان دیگری بنا نمود،مثلا ساختن اتاق برای بسیج و غیره.
ج: جایز نیست (۱۹) .
۲۰) س: اگر مسجدی كه از قرنها پیش محل‏عبادت و مسجد مسلمین بوده،خراب یا به وسیله‏عمال حكومت گذشته تخریب شده باشد،آیا می‏توان‏در محل آن،ساختمان دیگری برای سكنی و یا باعناوین مذهبی دیگر مثل حسینیه،تكیه و غیره‏ساخت؟یا باید آن را به حالت اول و به صورت مسجددر آورد و برای سكنه محل كه مسجدی هم ندارند،به‏صورت سنگر دینی و عبادتگاه الهی قرار داد؟
ج: تبدیل مسجد به غیر آن جایز نیست (۲۰) .
۲۱) س: در طرح توسعه یكی از خیابانهای كه‏برای راحتی عبور وسائل نقلیه اجرا خواهد شد تعدادی‏مسجد قرار دارد كه بعضی از آنها كلا و بعضی قسمتی‏از آن خراب می‏شود،نظر شریف در این مورد چیست؟
ج: از بین بردن مسجد یا جزئی از آن‏جایز نیست،مگر مصلحتی در كار باشد كه‏نتوان از آن مصلحت دست كشید و چشم‏پوشی كرد (۲۱) .
▪ تبدیل مسجد به حسینیه
۲۲) س: ما یك حسینیه داریم كه تقریبا خراب‏شده و مكانش هم جای خوبی نیست،آیا می‏شود آن‏را بفروشیم و كنار مسجد یك زمینی است‏حسینیه‏ای‏از نو بسازیم؟و اگر می‏شود چون وصل مسجد است‏یك متر هم از حیاط مسجد داخل حسینیه قرار بگیردتا بتوانیم در عزاداری امام حسین علیه السلام حسینیه خوبی‏داشته باشیم؟
ج: فروش حسینیه و همچنین جزء حسینیه‏قرار دادن مسجد جایز نیست (۲۲) .
▪ تغییر حسینیه به مسجد
۲۳) س: زمینی را به نام ساختن حسینیه خریداری‏كرده و ثلث قیمت آن را می‏پردازند،و از مؤمنین هم به‏نام حسینیه پول جمع آوری می‏كنند،ساختن بنا شروع‏شد و به خاطر تشخیص قبله،محرابی ساخته شد وهمینكه بنا نیمه تمام شد،عده‏ای گفتند:اگر مسجدبشود بهتر است و صاحب زمین هم گفت:اگر مسجدبشود،بقیه پولم(دو ثلث‏باقیمانده)را نمی‏خواهم،لذاقبض را به نام مسجد صاحب الزمان علیه السلام نمودند و بقیه‏بنا را به نام مسجد تمام نمودند و در حال حاضر از این‏بنا به نام مسجد استفاده می‏نمایند ولی اختلاف هنوزبر طرف نشده است،استدعا می‏شود،آنچه را كه حكم‏خداست مرقوم فرمایید تا تكلیف خود را بدانیم.
ج: وقف زمین برای حسینیه اگر تمام نشده‏و قبض وقف حاصل نشده،تغییر آن به عنوان‏مسجد اشكال ندارد،ولی اگر تغییر بعد ازتمامیت وقف حسینیه حاصل شده باشد، باطل است و آن محل مسجد نمی‏شود،اگرچه نماز در آنجا اشكال ندارد (۲۳) .
۲۴)س: شخص خیری در جنب مسجد،زمینی به‏نیت‏حسینیه در اختیار مؤمنین قرار داده است،بعداامنای مسجد،آن زمین را با اجازه صاحب آن،جزءمسجد قرار داده‏اند،آیا احكام مسجد بر آن جاری است‏یا خیر؟
ج: اگر وقف حسینیه،تمام شده و لو به‏این نحو كه به قصد حسینیه تحویل داده‏باشد،مسجد نمی‏شود و احكام مسجد برآن جاری نیست (۲۴) .
▪ تغییر نام مسجد
۲۵)س: مسجدی حدود بیست‏سال قبل ساخته‏شده است و به نام مبارك صاحب الزمان علیه السلام نامگذاری‏شده و معلوم نیست كه این نام در صیغه وقف هم ذكر شده یا نه،حكم تغییر نام این مسجد ازصاحب الزمان علیه السلام به مسجد جامع چیست؟
ج: مجرد تغییر نام مسجد مانعی ندارد (۲۵) .
▪ تخریب و بازسازی مسجد
۲۶) س: اهالی یكی از روستاها در نظر دارندمسجد محقری كه تكافوی اهالی محل را نمی‏نمایدتخریب كنند و مجددا مسجد مناسبی در همان محل‏بسازند با توجه به اینكه برای توسعه مسجد مزبور تنهاراه،تخریب آن است،لذا خواهشمند است تكلیف‏شرعی را اعلام فرمائید.
ج: خراب كردن به منظور توسعه،درصورت احتیاج مردم اشكال ندارد (۲۶) .
▪ تغییر محل شبستان مسجد
۲۷) س: اهالی روستایی تصمیم گرفتند بنای فعلی مسجدشان را به عللی تغییر بدهند و چون به جهاتی‏ساختن شبستان در محل كنونی مشكل است،آیامجازند زمین مجاور را شبستان و از مكان قبلی به‏عنوان محوطه استفاده كنند.
ج: مانع ندارد ولی احكام مسجد بر آن‏مترتب است (۲۷) .
۲۸) س: مسجدی است دارای شبستان وصحن،چون به صورت ساختمان قدیمی و كهنه است‏جمعی از مؤمنین تصمیم دارند آن را خراب و تجدیدبنا نمایند ولی طبق نقشه معمار، صحن مسجد به‏صورت شبستان و شبستان به صورت صحن درمی‏آید و این عمل از نظر اصول معماری و زیبایی‏مسجد،به صلاح مسجد است،در این صورت اشكال‏دارد یا نه؟
ج: تبدیل شبستان مسجد به صحن، جایز نیست (۲۸) .
▪ تعمیر و توسعه مسجد
۲۹)س: تعمیر مسجدی كه نزدیك به خرابی‏می‏باشد مستحب است و اگر مسجدی طوری خراب‏شود كه تعمیر آن ممكن نباشد،می‏توانند آن را خراب‏كنند و دوباره بسازند بلكه می‏توانند مسجد را كه خراب‏نشده،برای احتیاج مردم خراب كنند و بزرگتر بسازند (۲۹) .
۳۰)س: در شهرستان ما مسجد جامعی است كه‏در قدیم بنا شده و الآن حیاط مسجد جهت اقامه نمازجمعه در زمستان و تابستان احتیاج به سقف دارد،ضمنا از نظر واقف هم هیچ اطلاعی در دست نیست واین عمل هم لازم است،سقف زدن چه صورتی دارد؟
ج: مانعی ندارد (۳۰) .
▪ مسجد قبیله‏ای
۳۱)اگر واقف مكانی را به عنوان مسجد طایفه و قبیله یا گروه خاصی وقف كند كه تنها همان افراد از آن‏استفاده كنند،هر چند وقف صحیح است و تنها همانهامی‏توانند در آن به عبادت خداوند بپردازند ولی بنابراحتیاط واجب چنین مكانی مسجد نخواهد شد واحكام مساجد را نخواهد داشت (۳۱) .
۳۲) س: نماز خواندن در مسجدی كه عده‏ای ازكسانی كه در ساختن این مسجد مشاركت داشته‏اندادعا می‏كنند،كه مسجد را برای خود و قبیله خودشان‏ساخته‏اند،چه حكمی دارد؟
ج: مسجد،پس از آنكه به عنوان مسجدساخته شد اختصاص به قوم و قبیله و افرادخاصی ندارد،بلكه برای تمام مسلمانان‏استفاده از آن جایز است (۳۲) .

منبع : بلاغ