ارتباط دانشگاه و صنعت ، تنگناها و راهکارها

۱) مقدمه
بدون تردید دانشگاه در هزاره سوم نقش‌آفرین اصلی تحولا‌ت خواهد بود و كانون اصلی تربیت نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده می‌باشد كه با برخورداری از ایده‌ها و اندیشه‌های نو می‌تواند هرلحظه در شریان‌های حیاتی جامعه كه حركت روبه رشد دارد نیروی نوینی را تزریق نماید و صنعت نیز با به كاربستن ایده‌های نوظهور دانشگاهیان می‌تواند اندیشه توسعه اقتصادی و پیشرفت جامعه را محقق سازد.
بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد كه در كشورهایی كه امروزه به عنوان كشورهای توسعه یافته از آن یاد می‌شود تحولا‌ت صنعتی ابتدا از دانشگاه‌ها آغاز شده است. به عبارت دیگر نیروهای علمی آن كشورها پیشگام توسعه صنعتی بوده‌اند و از هنگامی كه صنعت روبه شكوفایی گذاشت حل مشكلا‌ت خود را در گرو همكاری با دانشگاه دانست. میزان ارتباط دانشگاه و صنعت در هر كشور از شاخص‌های تعیین‌كننده توسعه‌یافتگی آن كشور به شمار می‌آید و پرواضح است كه این ارتباط به خودی خود شكل نمی‌گیرد مگر آنكه با ایجاد سازوكارهای مناسب و در پیش گرفتن سیاست‌های مدون و راهبردی صحیح آن را ایجاد كرد. ارتباط دانشگاه و صنعت، پایه و اساس مناسبی را می‌طلبد كه بر مبنای آن بتوان این ارتباط را در راستای رشد و توسعه كشور هماهنگ كرد. بدیهی است هرگونه كاستی، خواه مقطعی و خواه مستمر در استمرار همكاری بین این دو نهاد مستقیما و بلا‌واسطه توسعه همه جانبه را به چالش می‌كشد. ‌
در كشور ما ارتباط دانشگاه و صنعت به طور ریشه‌ای شكل نگرفته و با توجه به ساختار دانشگاه كه عمدتا مبتنی بر فعالیت‌های آموزشی سامان داده شده‌اند و نیز ساختار صنعت كه شكل وارداتی و مونتاژ داشته این ارتباط ضعیف بوده است. افزون برآنكه در مقایسه با كشورهای صنعتی كه شكل‌گیری دانشگاه‌ها و صنایع سابقه طولا‌نی داشته و بسترهای تاریخی ارتباط دانشگاه و صنعت به سال‌های دور برمی‌گردد، دانشگاه و صنایع ما جوان هستند و از قدمت تاریخی چندانی برخوردار نیستند. با این حال موضوع ارتباط دانشگاه و صنعت به عنوان یك راهبرد اساسی در بهبود شیوه‌های آموزش و تحقیقات در دانشگاه‌ها و مدیریت سازمانی و فعالیت‌های صنعتی می‌تواند نقش موثری در توسعه همه جانبه یك كشور داشته باشد. ‌
۲) نقش دانشگاه در توسعه صنعتی ‌
امروزه ارتباط مطلوب بین صنعت و دانشگاه به عنوان مقوله‌ای كارآمد در جهت توسعهِ اقتصادی ـ اجتماعی و موفقیت برنامه‌های آتی یك جامعه، ضرورتی انكارناپذیر شده است. ارتباط صنعت با دانشگاه، با توجه به نقشی كه این دو نهاد در جامعه بازی می‌كنند، نیازمند ساز و كارهای ویژه‌ای است كه بدون پرداختن به آنها و نیز بدون ایجاد زمینه‌های مناسب به عنوان حلقه‌های واسط این ارتباط، نمی‌توان بركارآمدی آنها دل خوش داشت. صنعت برای شكوفایی خود و روی آوری به دانشگاه نیازمند زمینه سازی و بلوغ خاصی است كه بدون آن، چنین چیزی ممكن نمی‌گردد. دانشگاه نیز برای جذب صنعت، توانمندی‌های خاصی نیاز دارد كه در صورت بروز شكوفایی آن‌می‌تواند بر روی‌آوری صنعت، امیدوار باشد. در نهایت امر، اتحاد و آمیختگی این دو نهاد است كه به تأثیرپذیری و تأثیرگذاری متقابل از همدیگر، زمینه‌های رشد خود و توسعه جامعه را به دنبال می‌آورد.
بنابراین دانشگاه و صنعت دو ركن اساسی توسعه در هر جامعه‌ای محسوب می‌شوند و همكاری بین این دو، شرط لا‌زم برای موفقیت و شتاب بخشیدن به فرآیند توسعه، بویژه توسعه پایدار است.
برای برقراری و پایداری این ارتباط، لا‌زم است فعالیت های آموزشی و پژوهشی دانشگاه ها براساس نیازهای حال و آینده جامعه، بویژه نیازهای صنعتی، تدوین شود. همچنین بقا و رشد مراكز صنعتی در گرو همگامی با تحولا‌ت علمی و فناورانه است. با توجه به روند سریع تحولا‌ت علمی و فناورانه، بویژه در چند دهه اخیر، این نكته اهمیت خاصی یافته است.
اندكی مطالعه و تأمل، ما را به این نكته رهنمون می‌كند كه این ارتباط نتایج و خدمات گسترده‌ای در كشورهای صنعتی دربرداشته، یا در توسعه و پیشروی این تحولا‌ت نقش عمده‌ای داشته اند. به عبارت دیگر، صنعت همواره در حال توسعه و دانشگاه‌ها همواره محرك و پیشگام این توسعه بوده اند.
۳) تاریخچه ارتباط صنعت و دانشگاه در ایران ‌
تا به امروز هفتاد سال از تكوین دانشگاه به سبك جدید در ایران می‌گذرد. در این دوره نه چندان طولا‌نی تلا‌ش بسیار كمی برای توسعه تعامل دانشگاه و صنعت صورت گرفته است. با توجه به قرارداشتن دانشگاه و صنایع جدید در ساختار دولت، تلا‌ش عملی برای توسعه تعامل این دو نهاد عمدتا توسط دولت ‌است انجام شده است. تاریخچه تلا‌ش دولت برای توسعه تعامل علم و صنعت با دانشگاه و بنگاه به ۴ دوره قابل تقسیم است. ‌
▪ دوره اول: از زمان تأسیس دانشگاه تهران تا سال ۱۳۴۰، در این دوره تعامل دانشگاه و صنعت مبتنی بر آموزش بود. ‌
▪ دوره دوم: از سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۶۰، در این دوره نیز تعامل مبتنی بر آموزش بود با این تفاوت كه در این دوره كارآموزانی از دانشگاه برای آشنایی با فناوری‌های وارداتی جدید و آشنایی با بعضی از مسائل به شركت‌های صنعتی دولتی فرستاده می‌شدند. ‌
▪ دوره سوم: از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۴، در این دوره دولت تلا‌ش می‌كرد مبنای تعامل دانشگاه و صنعت را علا‌وه برآموزش به پژوهش نیز گسترش دهد. در این دوره دفاتر ارتباط با صنعت در دانشگاه‌ها تأسیس شدند. ‌
▪ دوره چهارم: از سال ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۱، در این دوره تلا‌ش دولت براین بود كه علا‌وه بر مبانی آموزشی و پژوهشی مبنای جدیدی برای تعامل دانشگاه و صنعت ارائه دهد. این مبنای جدید را توسعه فناوری می‌توان نام نهاد. در این راستاد دولت، از سال ۱۳۷۹ اقدام به تأسیس شهرك‌های علمی و تحقیقاتی، پارك‌های علمی و مراكز رشد وابسته به دولت و دانشگاه‌ها در استان‌های مختلف كرده است. ‌
۴) وضعیت ارتباط دانشگاه با صنعت در كشورهای مختلف جهان
مطالعه ارتباط دانشگاه با صنعت در جوامع مختلف، برای دستیابی به الگوهای مناسب ارتباط دانشگاه با صنعت از اهمیت زیادی برخوردار است. اگر چه الگوهای ارتباط دانشگاه با صنعت به میزان زیادی تحت تأثیر عوامل درونی كشورها تعیین می‌شود، ولی معمولا‌ً جریان‌های عامی هم یافت می شود كه می توانند مورد توجه و استفاده قرار گیرند.
بررسی‌های به عمل آمده نشان می دهد كه در جهان توسعه یافته، ارتباط دانشگاه و صنعت به طور سنتی پشتوانه محكمی داشته است. در این كشورها دانشگاه‌ها پیشگام توسعه صنعتی بوده اند. در حالی كه در جهان در حال توسعه این ارتباط ضعیف است و علت آن هم این است كه صنعت در این كشورها درونزا نبوده و انتقال تكنولوژی بدون انتقال دانش فنی به صورت كلید در دست یا به صورت مونتاژ شكل گرفته است. بدیهی است كه چنین صنعتی نیاز چندانی به تحقیق و توسعه ندارد.
▪ سوئیس
در سوئیس، همكاری دانشگاه و صنعت، اساس اقتصاد این كشور را تشكیل می دهد. مجاورت دانشگاه‌ها با شركت‌های تولیدی (كارخانه ها) بویژه در صنایع شیمیایی و صنایع ماشینی و وجود شبكه های غیررسمی دانشمندان (دانشگاهیان) و صنعتگران، نمود بارزی از همكاری‌های دانشگاه و صنعت در این كشور است.
▪ ژاپن
در ژاپن، دانشگاه‌ها دروازهِ ورود دانش پیشرفته از كشورهای اروپایی بوده اند. دانشگاه‌ها در زمینه تحقیقات مشترك و راهنمایی‌های فنی با صنعت نقش كاملا‌ً گسترده ای دارند. در بسیاری از موارد، یك دانشگاه انجام تحقیقات بنیادی را تقبل می كند و صنعت نیز توسعه كار را بر عهده می گیرد. اغلب شركت‌های تولیدی برای انجام كارهای تحلیلی به آزمایشگاه‌های دانشگاه ها مراجعه می كنند. حتی در مراكز عمده و بزرگ، عموماً صنعت رهبری مشخص بر دانشگاه‌های مجاور دارد و به طور كلی از دید دانشگاه‌ها، ارتباط با صنعت منبع مهم دریافت بودجه های تحقیقاتی به شمار می‌آید.▪ چین
در چین، مؤسسه تحقیقات تكنولوژی صنعتی، نقش رابط دانشگاه با صنعت را عهده‌دار است و وظیفهِ آن استفاده از تخصص‌های هر دو گروه، یعنی دانشگاه و صنعت، سرمایه‌گذاری مشترك برای نیروی انسانی و امكانات و هزینه ها جهت تدوین برنامه‌های تحقیقاتی مشترك است. ‌
در چین، دانشگاه‌ها از طریق مؤسسه تحقیقات تكنولوژی صنعتی برای توسعه تكنولوژی یا محصول صنعتی خاص، انجام تحقیقات را به طور كارمزدی از جانب شركت‌ها قبول می كنند، شركت صاحب منفعت، لوازم موردنیاز برای این تكنولوژی یا محصول صنعتی موردتحقیق را فراهم می سازد و بر اساس توافق با مؤسسه، پرداخت كارمزد به طور كامل یا به صورت اقساط انجام می‌شود نتایج چنین تحقیقاتی به صورت انحصاری برای شركت طرف قرارداد ارسال می شود به این ترتیب كه شركت مذكور در زمان‌های معین، یك نسخه منحصربه فرد از نتایج تحقیقات را دریافت می كند.
▪ كره جنوبی ‌
در جمهوری كره در سال‌های اخیر ، اقدامات خوبی در جهت همكاری‌های متقابل دانشگاه و صنعت صورت گرفته است و این نقش بیشتر بر عهده بنیاد ملی علوم و مهندسی كره است كه بودجه تحقیقات مشترك توسط صنایع و دانشگاه‌ها را برای توسعه تكنولوژی‌های جدید، تأمین می كند. این برنامه بنیادی هدفدار، استادان دانشگاه‌ها و مدیران تحقیق و توسعه صنعتی را دور یكدیگر گرد می آورد تا فهرست كاملی از زمینه های تحقیقات دانشگاهی را كه از نظر صنایع و برای انجام فعالیت‌های آنها در راه توسعه تكنولوژی‌های جدید، ضروری و حیاتی است، تهیه و تدارك كنند.
۵) وضعیت ارتباط صنعت با دانشگاه در ایران ‌
علی‌رغم اینكه بین دانشگاه و صنعت در كشورهای صاحب فناوری پیشرفته رابطه‌ای بسیار عمیق وجود دارد و فعالیت‌های هر دو در یك راستا قرار گرفته و باعث پیشرفت‌های شگرف علم و فناوری در این قبیل جوامع شده است ولی متاسفانه در كشورهای درحال توسعه بخصوص كشور خودمان به علت وجود مشكلا‌ت و موانع متعدد، شناخت دانشگاه و صنعت از یكدیگر كامل نیست و هر یك در مسیر جداگانه‌ای به اجرای فعالیت‌های خود مشغولند. در نتیجه باوجود غنی بودن كشور از لحاظ منابع انسانی تحصیل كرده همچنان با ضایعات فكری، انرژی و سرمایه‌ای در بخش صنعت مواجه هستیم. در كشور ما صنعت و دانشگاه دو نهاد وارداتی هستند و در خیلی موارد باعث مشكلا‌ت جدی در جامعه شده‌اند و ارتباط دانشگاه و صنعت همواره دچار مشكلا‌تی در تبیین اصول و استقرار بوده است اگرچه در مواقعی دستاوردهای خوب و مقطعی هم حاصل گردیده است. ‌
صنعت كشور ما از جنبه‌های مختلف وابسته به خارج از كشور است و همین امر باوجود تأسیس مراكز تحقیقاتی مختلف در وزارتخانه‌ها یا سازمان‌های وابسته به آنها مانع رشد تحقیقات در صنعت شده است. نكته قابل بررسی این است كه دانشگاه‌های ما تا چه حد عهده‌دار نقش رهبری فعالیت‌های پژوهشی بوده‌اند و آیا پاسخگوی نیازهای تحقیقاتی صنایع بوده‌اند یا خیر؟ ‌
واقعیت این است كه فعالیت‌های پژوهشی دانشگاه‌ها بیشتر بر پژوهش‌های بنیادی استوار بوده و كمتر وارد مقوله‌های تحقیقات كاربردی و توسعه‌ای - مقوله‌های مربوط به صنعت - شده‌اند. اگرچه فعالیت‌های پژوهشی بنیادی از اهمیت بالا‌یی برخوردار است و جایگاه آن در پژوهش‌های دانشگاهی باید حفظ شود اما از یك سو نیاز صنایع و از سوی دیگر برخورداری دانشگاه‌ها از پژوهشگران بالقوه و بالفعل برقراری موازنه بین پژوهش‌های بنیادی و پژوهش‌های كاربردی و توسعه‌ای را ایجاب می‌كند. دو عامل اصلی كم توجهی دانشگاه‌ها به تحقیقات كاربردی و توسعه‌ای عبارتند از:
۱) ماهیت تحقیقات كاربردی و توسعه‌ای
۲) ضعف ارتباط بین دانشگاه و صنعت در توضیح این دو عامل باید گفت كه علا‌وه بر ضعف تجهیزات و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی، استمرار تحقیقات كاربردی مستلزم توسعه ابزار و وسایلی است كه تأمین آنها در دانشگاه‌ها با مشكلا‌ت مالی و اداری فراوانی همراه است. به همین لحاظ دانشگاه‌ها در این زمینه با مشكل اساسی مواجه‌اند و غالبا از انجام این تحقیقات صرف‌نظر می‌كنند. ‌
ضعف ارتباط بین دانشگاه و صنعت نیز از یك سو ناشی از بافت حاكم بر صنایع ما است - صنعتی كه وابسته است - و همین امر از گرایش صنایع به تكیه زدن بر تحقیقات داخلی می‌كاهد و از سوی دیگر نبود یك رابط قوی و هماهنگ‌كننده به منظور انتقال دانش فنی و توانایی‌های دانشگاه‌ها در امر تحقیقات كاربردی و توسعه‌ای به صنعت و نیازهای تحقیقاتی صنعت به دانشگاه تشدید این ضعف است. ‌
عموما تا به حال بیشترین ارتباط دانشگاه با صنعت در امر كارآموزی دانشجویان خلا‌صه شده است و امر كارآموزی با توجه به بسته بودن مراكز صنعتی در امر تخصیص خدمات آموزشی به جوانان دانشجو فقط در دادن گواهی كارآموزی به كارورزان فعال بوده است كه این امر جوابگوی نیاز دانشگاه نیست.
‌ ۶) نتیجه‌گیری
در مجموع می‌توان گفت كه در كشور ما نقش دولت در ایجاد این ارتباط نقشی كمرنگ بوده است. تاكنون سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها در سطح كلا‌ن به گونه‌ای نبوده است كه دانشگاه و صنعت نقش واقعی خود را در اجرای برنامه‌های توسعه ملی ایفا كنند. از دانشگاه فقط انتظار تربیت (تولید) تحصیلكرده از صنعت هم فقط انتظار تولید كالا‌ بوده است آن هم بدون كنترل كیفیت. در هر دو مورد و همین مساله در كمرنگ‌تر كردن نقش دفتر ارتباط دانشگاه با صنعت بی‌تأثیر نبوده است. ‌ آنچه در حقیقت پایه اصلی ارتباط را تشكیل می‌دهد عامل واسطه است كه در واقع نقش دولت را در ایجاد یك همكاری موثر بین دانشگاه و صنعت مشخص می‌كند. اگرچه عوامل دیگر نیز به نوبه خود مهم‌اند و هر یك در كندی روند تحقیقات كاربردی و توسعه‌ای در دانشگاه‌ها بی‌تأثیر نیستند.
به طور كلی می‌توان گفت علی‌رغم نقش اساسی حمایت دولت، پیوند دانشگاه با صنعت تنها با سازوكارها و شیوه‌های اداری، چه در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و چه در وزارتخانه‌های صنعتی، تحقق نیافته و نخواهد یافت و از طرفی ارتباطات سازمان نیافته و حمایت‌های غیرهدفمند دولت نیز به دستاوردی منتج نخواهد شد. در هر صورت اگر بخواهیم خلا‌ بزرگ بین دانشگاه و صنعت را برطرف كنیم می‌بایست به راهكارهای زیر توجه كرد:
▪ ‌ ارجاع مسائل و مشكلا‌ت و پروژه‌های مورد نیاز صنایع به دانشگاه‌ها ‌
‌ - بازخورد نتایج اجرای پروژه‌ها به دانشگاه پس از اجرای تحقیقات و انجام پروژه‌های صنعتی توسط دانشگاهیان برای رفع نواقص و بهبود روش‌ها و رویه‌ها
‌ - جذب كارآموز از دانشگاه توسط صنایع ‌
‌ - آشنایی مدیران صنایع با عوامل انگیزشی دانشگاهیان برای انجام پروژه‌های تحقیقاتی بخش صنعت
‌ - تفویض اختیار به مدیران صنایع برای انجام پروژه‌های تحقیقاتی ‌
‌ - همفكری و رایزنی در خصوص مشكلا‌ت مختلف صنایع بین مدیران صنایع، به منظور استفاده از تجارب
بدیهی است تدوین استراتژی‌های لا‌زم برای تحقق این راهكارها برعهده برنامه‌ریزان و سیاستگذاران كشور می‌باشد و نقش آنها به عنوان قوام‌بخش این ارتباط می‌تواند تعیین‌كننده باشد.

نجمه فیروزی
منابع:
۱- شفیعی، مسعود. ارتباط صنعت پتروشیمی با دانشگاه‌ها. انتشارات دانشگاه صنعتی امیركبیر - ۱۳۸۴.
۲- انتظاری، یعقوب، تعامل علم - صنعت در چارچوب نظام ملی توسعه دانش - نشریه مجلس و پژوهش، سال ۱۰، شماره ۴۱.
۳- سپهر محمدنوری، مدیریت ارتباط دانشگاه با صنعت در ایران و جهان، نهمین كنگره سراسری همكاری‌های سه‌جانبه دولت، صنعت و دانشگاه برای توسعه ملی - ۱۳۸۴.
۴- شفیعی، مسعود، بررسی تطبیقی ارتباط صنعت و دانشگاه در جوامع توسعه‌یافته و در حال توسعه، نهمین كنگره سراسری همكاری‌های سه‌جانبه دولت، صنعت و دانشگاه برای توسعه ملی - ۱۳۸۳.
۵- شجاعی - محمدرضا، تعامل دانشگاه و صنعت و نقش آن در توسعه اقتصادی، نشریه مجلس و پژوهش، سال ۱۰، شماره ۴۱.
۶- محسن‌زاده، علی‌اكبر، مقدمه‌ای بر تاریخچه صنعت و دانشگاه در ایران و جهان، سومین كنگره همكاری‌های دانشگاه، صنعت و دولت برای توسعه ملی - ۱۳۷۴

منبع : روزنامه اعتماد ملی