بیت الحکمه

بیت‌الحكمه، كه به معنای خانه‌ی دانش است، نخستین بنیاد علمی در تمدن اسلامی است كه در زمان هارون‌الرشید، خلیفه‌ی عباسی، بنیان‌گذاری شد و در زمان مامون عباسی، در سده‌ی دوم هجری(هشتم میلادی)، به شكوفایی رسید. در آن بنیاد علمی، كه ایرانیان در بنیان‌گذاری و شكوفایی آن نقش چشم‌گیری داشتند، كتاب‌هایی از زبان‌های گوناگون، به‌ویژه پهلوی، سریانی و یونانی، به عربی برگردانده شد. به‌زودی، خانه‌ی دانش از یك مركز ترجمه‌ای به یك مركز پژوهشی دگرگون شد و رصدخانه‌ای نیز در كنار آن ساخته شد.
● بنیان‌گذاری بغداد
در سال ۱۴۵ هجری قمری، در زمان منصور خلیفه‌ی دوم عباسی و به راهنمایی خالدبن برمك ایرانی، نقشه‌ی بغداد را مهندسان ایرانی طراحی كردند و آن را نزدیك یكی از آبادی‌های قدیم ایران به نام بغداد، به معنای شهر خدا، ساختند. تعیین ساعتی خوش‌یمن برای آغاز كار نیز به دو تن از اخترشناسان ایرانی، نوبخت و ماشاءالله، گذاشته شد. نام این شهر نیز ریشه‌ی ایرانی دارد و از واژه‌ی بگه‌داته به معنای خداداد گرفته شده است. برخی نوشته‌اند در ساخت برخی بناهای حكومتی از مصالح برجای مانده از كاخ‌های تیسفون بهره گرفتند. مهم‌تر از همه، آیین كشورداری بود كه برمكیان همراه خود به بغداد بردند كه در شكوفایی تمدن اسلامی نقش شایانی داشت.
در سال ۱۴۸ هجری قمری، منصور به بیماری معده دچار شد كه پزشكان بغداد نتوانستند او را درمان كنند. از این رو، منصور نشانی پزشك ماهری را در بیرون از بغداد خواست. آنان جرجیس پسر بختیشوع، مدیر بیمارستان گندیشاپور، را نام بردند و او را ماهرترین و آگاه‌ترین پزشك روزگار خود معرفی كردند. منصور جرجیس را به بغداد فراخواند و او همراه دو تن از شاگردانش به آن شهر رفت. این پزشك ایرانی پس از درمان منصور چهار سال در بغداد بماند و پزشكی ایرانی را در بغداد آموزش داد. او كه زبان یونانی، سریانی، پهلوی و عربی می‌دانست، كتاب‌هایی به عربی ترجمه و نگارش كرد. سپس، عیس‌بن‌ شهلافا را جانشین خود در بغداد كرد و به گندی‌شاپور بازگشت.
● گردآوری كتاب
گردآوری و ترجمه‌ی كتاب‌های پیشینیان، كه اندكی پس از كشورگشایی‌های عرب‌های مسلمان آغاز شده بود، در زمان منصور عباسی و سپس در زمان هارون شتاب گرفت و در زمان مامون عباسی به اوج خود رسید. در مورد گرایش مامون به گردآوری كتاب، روایت‌های گوناگونی وجود دارد. برخی می‌گویند كه گرایش او به باورهای معتزلی باعث شد او در پی گردآوری كتاب‌های فلسفه‌ی یونان برآید تا بتواند باورهای خود را با بهره‌گیری از آن كتاب‌ها توجیه كند. برخی نیز مانند ابن‌ندیم نوشته‌اند كه مامون در خواب با ارسطو دیدار كرد و از آن زمان در پی كتاب‌های فلسفی افتاد و چون در سرزمین‌های اسلامی نیافت، از قیصر روم خواست تا كتاب‌های فلسفه را برای او بفرستد. قیصر نیز ۵ بار شتر كتاب برای او فرستاد.
با این كه نوشته‌ی ابن‌ندیم با داستان پردازی همراه است، گردآوری كتاب‌های یونان باستان و ترجمه‌ی آن‌ها به عربی مورد توجه مسلمانان بود. آن كتاب‌ها از سرزمین‌های زیر فرمان روم شرقی(از جمله سوریه‌ی امروزی) و گنجینه‌هایی كه ایرانیان فراهم كرده بودند، به دست مسلمانان می‌رسید. بر پایه‌ی نوشته‌‌های نویسندگانی مانند قاضی صاعد اندلسی، ابن‌ندیم، ابن‌اصیبعه، صفدی و حاجی‌خلیفه، مامون در نامه‌ای به امپراتوری بیزانس(روم شرقی) از او خواست كه گزیده‌ای از كتاب‌های كتابخانه‌ی بیزانس را به بغداد بیاورند. امپراتور در آغاز سر باز زد، اما سرانجام برای پیش‌گیری از درگیری‌ها احتمالی پذیرفت و مامون حجاج‌بن‌یوسف‌بن‌مطر، ابن‌بطریق، سلم صاحب بیت‌الحكمه و ابن‌ماسویه را برای گزینش كتاب به بیزانس فرستاد.
تاریخ‌نگاران از گردآوری كتاب از ایران و هندوستان نیز خبر داده‌اند. برای نمونه، برخی نوشته‌اند كه از خراسان صد بار شتر كتاب به بیت‌الحكمه آورده شد. هم‌چنین، دانشگاه گندی‌شاپور نیز گنجینه‌ی از كتاب‌های یونانی و هندی، ترجمه‌های پهلوی و سریانی آن‌ها، كتاب‌های ایرانی و دستاوردهای پژوهشی استادان گندی‌شاپور را در خود داشت كه آرام‌آرام به بیت‌الحكمه راه یافت. از جمله‌ی آن كتاب‌ها می‌توان زیج شهریار و سند هند را نام برد. زیج شهریار درباره‌ی اخترشناسی است و در سال ۵۵۵ میلادی به روزگار انوشیروان تهیه شد و در سال ۷۹۰ میلادی از پهلوی به عربی ترجمه شد. سند هند نیز كتاب اخترشناسی هندی‌ها بود كه به فرمان منصور و به كوشش فزاری به عربی ترجمه شد.
● سهم ایران و یونان
درباره‌ی این كه سهم ایران و یونان در فراهم كردن دانش آغازین مسلمانان تا چه اندازه بوده است، نظرهای گوناگونی وجود دارد. برای نمونه، ابن‌خلدون ریشه‌های دانش مسلمانان را یونانی می‌داند و بر این باور است كه اسكندر مقدونی دانش ایرانیان را نابود كرد. اما او شكوفایی دانش را در دوران ساسانیان در نظر ندارد و حتی به بنیان‌گذاری گندی‌شاپور و شكوفایی كارهای علمی و پژوهشی و كتابخانه‌ی بزرگ آن نمی‌پردازد. پذیرفتن این كه همه‌ی دانش ایرانیان طی یورش سپاهیان اسكندر نابود شده باشد نیز سخت است. فواد سزگین، پژوهشگر آلمانی كه تاریخ نگارش‌های عربی را گردآوری كرده است، نیز به سهم بیش‌تر دانش یونانی را خاطر نشان می‌كند.
از سوی دیگر، برخی از پژوهشگران سهم دانش ایرانی را بیش‌تر می‌دانند و حتی بیت‌الحكمه‌ را ترجمه‌ی نامی می‌دانند كه ساسانیان بر كتاب‌خانه‌های خود می‌گذاشتند. برای نمونه، دیمیتری گوتاس، استاد پژوهش‌های اسلامی و عربی در دانشگاه یل آمریكا، از این دسته است و این نوشته‌ی حمزه‌ی اصفهانی را یادآوری می‌كند كه در ایران ساسانی كتاب‌ها را در گنجینه‌هایی نگهداری می‌كردند كه خود او از آن‌ها با نام بیوت‌الحكمه یاد كرده است. برخی از این پژوهشگران حتی بر این باورند كه بیش‌تر كتاب‌ها یونانی نیز از ترجمه‌ی پهلوی به عربی برگردانده شدند. حتی برخی پژوهشگران بنیان‌گذاری بیت‌الحكمه را به سفارش جبرئیل‌بن‌بختیشوع می‌دانند.
به هر حال، میراث ایرانیان، هندیان و یونانیان در بیت‌الحكمه گردآوری شد كه شمار آن‌ها به نزدیك یك میلیون می‌رسید. با در نظر گرفتن این كه در آن زمان دستگاه چاپ وجود نداشت، آن شمار از كتاب جای شگفتی دارد. سرمایه‌گذاری مامون، پی‌گیری‌های وزیران ایرانی و كوشش‌های دانشمندانی مانند خاندان بختیشوع و مترجمانی چون یوحنا ماسویه، حنین‌ابن اسحاق و ثابت‌بن قره كه همه از حوزه‌ی ایران برخاسته بودند، در گردآوری آن مجموعه‌ی كم‌نظیر موثر بوده است. مامون حتی كسانی را برای گردآوری كتاب به شهرهای روم و به هندوستان فرستاد و برای به دست آوردن كتاب‌ها سكه‌های فراوانی ‌پرداخت. برای آن گنجینه‌ی ارزشمند، فهرستی نیز فراهم شده بود كه ابوعلی‌مسكویه، دانشمند ایرانی، در كتاب جاویدان خرد از آن یاد كرده است.
● از ترجمه تا پژوهش
بیت‌الحكمه در آغاز كار به یك بنیگاه ترجمه می‌ماند. از پركارترین و شناخته شده‌ترین مترجمان آن بنیاد می‌توان یحیی‌بن‌بطریق، عبدالله‌بن‌موفق، یوحنابن‌ماسویه، حجاج‌بن‌مطر، حنین‌بن‌اسحاق، اسحاق‌بن‌حنین، حبیش‌بن‌حسن و ثابت‌بن‌قره را نام برد. اما آرام‌ارام پژوهشگرانی نیز در كنار نسخه‌نویسان و مترجمان به كار پژوهشی پرداختند. خوارزمی و پسران موسی از جمله‌ی آنان هستند كه در ریاضی، اخترشناسی و مكانیك پژوهش می‌كردند. كندی، فیلسوف عرب، نیز كار نگارش كتاب‌های فلسفی را آغاز كرده بود. به كوشش این دانشمندان و حكیمان كار نگارش كتاب و دانشنامه‌های گوناگون و پژوهش‌های پزشكی، نجومی، زبان‌شناسی و ادبی رونق گرفت و نشست‌ها و گفت‌وگوی‌های علمی پرباری برگذار شد.
ترجمه‌ی كتاب‌های اخترشناسی ایرانی، هندی و یونانی زمینه را برای پژوهش‌های اخترشناسی فراهم كرد. از این رو، رصدخانه‌ای در بغداد برپا شد.
● مدیران و استادان
مدیران بیت‌الحكمه را از میان دانشمندان و مترجمان برجسته‌ی آن روزگار برمی‌گزیدند كه ابن‌ماسویه، ابوسهل‌بن‌نوبخت، حنین‌بن‌اسحاق، سهل‌بن‌هارون، سعید‌بن‌هارون، سلمان، خطیب بغدادی، ابن‌عبدربه و شبلی نعمانی از آن جمله نام برده شده‌اند. گویا نخستین كسی كه به این جایگاه دست یافت، فردی به نام سلم یا سلیمان بود كه در منابع گوناگون از او به عبارت "سلم صاحب بیت‌الحكمه" یاد شده است. بر اساس آن‌چه كه ابن‌ندیم درباره‌ی سلم آورده است می‌دانیم كه یحیی‌بن‌خالد برمكی، كه از نخستین ترجمه‌ی كتاتب مجسطی خشنود نبود، ابوحسان و سلم صاحب بیت‌الحكمه را به ترجمه‌ی بهتری از آن فراخواند. سلم از جمله‌ی كسانی است كه مامون برای گزینش كتاب به بیزانس در روم شرقی فرستاد.
از جمله‌ی كسانی كه به عنوان صاحب بیت‌الحكمه یاد شده‌اند، یكی از ادیبان برجسته‌ی ایرانی به نام سهل‌بن‌هارون‌بن‌راهیون دستمیسانی(اهل دشت میشان)، شناخته شده با نام ابن‌راهیون، كه از مترجمان برجسته‌ی فارسی به عربی بوده و دیگری به نام سعید‌بن هریم( یا هارون) كه او نیز از مترجمان فارسی به عربی بوده است، كه در زمان مامون به چنین جایگاهی رسیده بودند. در میان این مدیران، سهل‌بن هارون شناخته‌شده‌ترین و برجسته‌ترین مدیر بیت‌الحكمه بوده است.
● دانشمندان، مترجمان و دانش‌آ‌اموخته‌های بیت‌الحكمه
۱) ابوسهل‌فضل‌بن‌نوبخت: مترجم آثار فارسی به عربی بود.
۲) ابوالعباس نوبختی. فرزند ابوسهل كه آثاری را از پهلوی به عربی بازگرداند.
۳) محمدبن‌موسی‌ خوارزمی(فوت ۲۳۲ قمری). ریاضی‌دان و اخترشناس ایرانی كه مبحث پراكنده‌ی دانش جبر را گردآوری كرد و كتاب جبر و المقابله را نوشت.
۴) یحیی‌بن‌ابی‌منصور. اخترشناس برجسته‌ی ایرانی كه پسران موسی زیر نظر او پرروش یافتند.
۵) بنوموسی(پسران موسی). دانشمندان ایرانی‌تبار كه یكی در ریاضی، یكی در مكانیك و دیگری در اخترشناسی چیره بود و آثاری را نیز ترجمه و نگارش كرده‌اند.
۶) حنین بن اسحاق(فوت ۲۵۹ قمری). برجسته‌ترین مترجم جهان اسلام بود كه در سال ۲۱۴ به سفارش پسران موسی به ریاست بیت الحكمه برگزیده شد.
۷) اسحاق‌بن‌حنین(فوت ۲۹۸ قمری). برخی از آثار اقلیدوس و ارشمیدوس و بخشی از رساله‌ی متافیزیك ارسطو را ترجمه كرده است.
۸) حبیش‌بن‌حسن(فوت ۲۶۰ قمری). خواهرزاده‌ی حنین‌بن‌اسحاق و پزشك و مترجم توانایی بود كه به گفته‌ی حنین‌بن‌اسحاق، ۳۵ رساله از آثار جالینوس را به عربی ترجمه كرده است.
۹) ثابت‌بن‌قره. از بزرگ‌ترین مترجمان بیت‌الحكمه بود كه با همكاری گروهی از مترجمان كه زیر نظر او كار می‌كردند، توانست آثار بسیاری را از اقلیدوس، ارشمیدوس، بطلمیوس، جالینوس و آپولونیوس به عربی ترحمه كرده است.
۱۰) حجاج‌بن‌یوسف‌بن‌مطر. مامون او را به روم شرقی فرستاد و كتاب‌هایی را به بیت‌الحكمه آورد و ترجمه كرد. ترجمه‌ی اصول هندسه‌ی اقلیدوس و ترجمه‌ی مجستی بطلمیوس به عربی از كارهای اوست.
● رو به نشیب
در زمان معتصم عباسی(۲۲۷-۲۱۸ قمری) پایتخت اسلامی از بغداد به سامرا رسید كه زمینه‌ی برای از رونق افتادن بیت‌الحكمه شد با این همه، بیت‌الحكمه‌ی بغداد تا قرن چهارم مركز رفت و آمد و پژوهش‌های دانشمندان بود و حتی برخی بر این باورند كه تا یورش مغول‌ها به بغداد نیز به كار آموزشی و پژوهشی خود ادامه داد.
● میراث خانه‌ی دانش
به كوشش استادان بیت‌الحكمه، بسیاری از آثار ارزشمند پیشینیان ماندگار شد و به دست ما رسید و اكنون ما می‌توانیم از نظرهای ارسطو، افلاطون، جالینوس و دیگران بزرگان دنیای باستان آگاه شویم. هم‌چنین، بیت‌الحكمه دانشمندان بزرگی چون خوارزمی را پرورش داد كه پژوهش‌های آنان پایه‌گذار دانش امروزی ماست. به علاوه، آن بیناد علمی و آموزشی الگویی براس ساختن بنیادهای همانند آن در دیگر سرزمین‌های اسلامی شد. برای نمونه، العزیزبالله، خلیفه‌ی فاطمی مصر، خزانه‌الكتب و الحاكم‌بامرالله، دارالحكمه‌ را در قاهره با الگو‌گرفتن از بیت‌الحكمه‌ی بغداد ساخت. هم‌چنین، المستنصر‌بالله، خلیفه‌ی اموی، كتاب‌خانه‌ی بزرگی را در اندلس(اسپانیای امروزی) بنیان گذاشت كه الگویی برای نخستین كتاب‌خانه‌های اروپایی، از جمله كتاب‌خانه‌ی ....، شد.

منبع:
۱. قطبی، سیمین. بیت‌الحكمه(از مجموعه مقاله‌های دانشنامه‌ی جهان اسلام، به كوشش حداد عادل)، انتشارات بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۹
۲. مصاحب، غلام‌حسین. دایره‌المعارف فارسی(مقاله‌ی بیت‌الحكمه). انتشارات فرانكلین، ۱۳۴۵
۳. گرگین، ایران. بیت‌الحكمه(از مقاله‌های فرهنگ‌نامه‌ی كودكان و نوجوانان، به كوشش توران میرهادی)، شركت تهیه و نشر فرهنگ‌نامه‌ی كودكان و نوجوانان، ۱۳۸۳
۴. كرامتی، یونس. بیت‌الحكمه(از مجموعه مقاله‌های دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، به كوشش سیدكاظم بجنوردی)، انتشارات دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳
۵. فانی، كامران. بیت الحكمه و دارالترجمه. نشر دانش، سال ۲، شماره‌ی ۱(آذر و دی ۱۳۶۰)، ص ۱۸ تا ۲۹

منبع : سایر منابع